43
―Kimning agar bor taxti-toji,
Kuch-quvvati dog`i ustuvor,
Qay tomonga yuz bursa-hajdir.
Qay tomonga shahd etsa-yo`l bor!‖ [Омон Матжон, 1995: 272].
Umuman olganda, O. Matjonning mazkur she‘ri rivoyatlar mazmunida dunyoga kelgan bo`lsa-da,
buyuk bobomizning nurli siymosini yorqin misralarga singdira olgan. Ushbu she‘rdagi poetik xulosa va
saboqlar g`oyat hayajonli va ibratlidir. ―To`rabekaxonim‖, ―Najmiddin Kubro‖, ―O`n uchinchi eshik‖,
―Pahlavon Mahmud‖ kabi asarlar xalqimizning tarixiy hayotiga bag`ishlangan. Tarixiy faktlarga, mashhur
olimlarning asarlariga tayanilib, shuningdek, tarixiy shaxslar haqidagi xalq orasida tarqalgan rivoyatlarga
asoslanib yozilgan bu ijod namunalarida qadim ajdodlarimizning bosqinchilarga qarshi kurashi, ilm-fanni
rivojlantirishga qo`shgan hissasi, insonparvarlik yo`lida olib borgan faoliyatlari aks ettirilgan. Ijodkorning
o`tmish voqealari asosida ilgari surgan falsafasi millat avlodlarini buyuk ajdodlarga xos tarzda tarbiyalash
va ma‘naviyatli jamiyat qurishga xizmat qiladi.
ADABIYOTLAR:
1.
Норматов У. Қалб инқилоби. –Тошкент, Ғафур Ғулом номидаги Адабиѐт ва санъат
нашриѐти. 1986. 292-бет.
2.
Норматов У. Нафосат гурунглари. Тошкент: Муҳаррир нашриѐти. 2011.100-бет
3.
Омон Матжон. Дийдор азиз. Тошкент: Ношир нашриѐти. 2011. 34-бет.
4.
Омон Матжон. Иймон ѐғдуси. Шеърлар, достонлар. –Тошкент, Ғафур Ғулом номидаги
Адабиѐт ва санъат нашриѐти. 1995. 272-бет.
5.
Раҳимжонов Н. Бадиият бош мезон. Тошкент, ―Академнашр‖. 2016.137-бет.
АДАБИЁТШУНОСЛИКДА ТАЛҚИН ВА ГЕРМЕНЕВТИКА МАСАЛАЛАРИ
Акбарова Ш.Ғ.
ўқитувчи, Фарғона давлат университети, Фарғона, Ўзбекистон
тел: +998939730939
Юртимиздаги адабий-маънавий вазият тубдан ўзгариши муқаддас, ўлмас бадиий асарларни
холис, ишонарли, илмий талқин этиш имконини берди. Натижада ўзбек адабиѐтшунослига бадиий
асарга ѐндашувнинг янги кўринишлари, талқиннинг янги кўринишлари кириб кела бошлади ва
халқимиз бадиий асарларни ўқиб, тушуниб, ҳис қилиб улар юзасидан мушоҳада қилиб, таҳлил ва
талқин қила бошлади. Таҳлил ва талқин нафақат ҳозирги ўзбек адабиѐти, балки мумтоз
адабиѐтимиз, жаҳон адабиѐти ноѐб намуналарининг асосли таҳлил, теран талқини орқали миллий
мафкура, истиқлол ғоясини ѐритиб бериши мумкин. Зеро, ―таҳлил ва талқинлар-бадиий асар
баҳосини белгилашдаги бош мезон [B.Nazarov, A.Rasulov, Q.Qahramonova, Sh.Axmedova, 2012:
341] саналади.
Интерпретация (лот.interpretation-тушунтирмоқ)- талқин; адабий асар мазмунини идрок
қилиш, унинг мазмуни, бадиий концепциясини англаш, тушуниш демакдир. Кенг маънода
интерпретация ўзга томондан айтилган гап, ѐзилган асар (илмий, диний,бадиий) мазмунини бир
бутун сифатида тушуниш ва тушунтириб бериш маъносини билдиради [
Қуронов Д., Мамажонов
З., Шералиева М, 2010: 119
]. Тушуниш ва талқин қилиш жараѐнининг назарий муаммоларини
ўрганувчи соҳа – герменевтикадир.
ХIХ асрда герменевтикага ҳар қандай тавсифдаги матнларга ишора қилувчи умумий
талқин назарияси сифатида қарала бошлади. Герменевтика маъно талқинини – тушунтириш,
таҳлил, шарҳлашни тасвирлайди. Герменевтика матнни идрок этиш ва тушуниш масалалари билан
шуғулланади, бу нуқтаи назардан тушуниш - бу матннинг маъносини тушуниш жараѐни, яъни
сўзловчи ва тингловчи ѐхуд ѐзувчи ва ўқувчи ўртасидаги ўзига хос диалогдир.
Замонавий герменевтика учта ѐндашувни (intelligendi, explicandi, applicandi) ажратиб
кўрсатади: ―тушуниш‖, ―талқин қилиш‖ ва ―қўллаш‖. Баъзи назариѐтчилар учун "тушуниш"
бирламчи бўлса, бошқалари учун эса талқин қилиш юқори даражага чиқади [H.G.Gadamer, 1976:
148].
Ғарб, англо-америка адабиѐтшунослигида герменевтика‖, ―аксиология‖, ―интерпретация‖,
―биография‖ сингари истилоҳ сўзлар мавжуд бўлиб, улар бадиий асарни ўқиш, англаш
эстетикасини яратиб бўлган, талқину баҳолаш назарияси бобида катта ютуқларга эришган экан.
44
Ўзбек адабиѐтшунослигимизда, умуман ўтмиш илмида ―талқин‖ сўзининг маъноси қисман
―шарҳ‖, ―тафсир‖ атамалари билан ҳам берилган. Буюк алломаларимиз Форобий, Ибн Сино,
Беруний ва бошқа олимлар Аристотел таъсирида асар талқини ривожига ўз ҳиссаларини
қўшдилар. Бундан келиб чиқадики, Герменевтика ўзимизда Ўрта асрлардаѐқ тафсирлар мисолида
намоѐн бўлган, XX асрда Европада тушунтириш, талқин санъатининг янги кўриниши –
―герменевтика‖ деб аталган тадқиқ йўналиши сифатида эса ХХ аср оҳири ХХI аcр аввалида
адабий ѐдгорликларни, умуман, бадиий асарнинг туб маъносини талқин этишнинг янги методи –
усули сифатида намоѐн бўла бошлади [B.Nazarov, A.Rasulov, Q.Qahramonova, Sh.Axmedova, 2012:
225].
Герменевтикани зоҳирий маъно остида яширинган маънонинг очилиши деб таърифлаган
П.Рикѐр учун, ―тушунтириш ва тушуниш талқин деб аташ мумкин бўлган мураккаб жараѐннинг
нисбий моментларини ташкил қилади‖ [P.Ricoeur, 1986: 162]. Тушуниш маънони тушуниш ва
нормаллаштириш жараѐнига ишора қилса-да, интерпретация гипотезаларни яратишнинг тахминий
ва тасодифий жараѐнидир. Рикер эътирофига кўра, интерпретация маънони ҳилма-ҳиллигини,
улар орасидаги фақрни ажратиб кўрсатади, натижада у биринчисига тенг келадиган иккинчи
матнни таклиф қилади ва унга алмаштирилади. Олимнинг бу қарашлари ўринли албатта, чунки
ҳар бир рецепиент асарни ўзича талқин қилади, талқин орқали асарнинг турли маънолари намоѐн
бўлади, натижада эса талқинлар янгиланади. Зеро, адабиѐтшунос Д.Қуронов ҳам
―адабиѐтшуносликнинг вазифаси мавжуд талқинларни билиш эмас, балки уларга таянган ҳолда
асарни бугунги кун нуқтаи назаридан талқин қилиш ва баҳолашдир‖ [Қуронов Д, 2021: 114] деб
бежизга таъкидламаган.
Замонавий филологик герменевтика, ѐзма ва оғзаки нутқни тушуниш ҳақидаги бадиий
таълимот асосчиси Фридрих Шлейермахер фикрича, тушуниш жараѐни якунлангунча ўқувчи
ҳамда муаллиф ижоди ва шахси ўртасида бир неча марта бутун ва қисмни тушуниш – герменевтик
доира амал қилиши керак. Герменевтик доиранинг қоидаси шуки: қисмни бутун, бутунни қисм
орқали тушуниш даркор. Шлейермахер илгари сурган бу концепция адабиѐтшуносликда асар
интерпретацияси учун жуда муҳим деб ҳисоблаймиз. Чунки, асар ѐки матннинг ҳар бир қисми
маълум бир маънони ўз ичига олади ва асарни ўқиш давомида шу қисмларни бирлаштирилиб,
бутун маъно кашф этилади. Демак, қисмларни тушуниш, бутунни аллақачон аниқ эканлигини
тахмин қилади.
Хулоса ўрнида шуни айтишимиз мумкинки, талқин бу – интерпретация, яъни адабий асар
мазмунини идрок қилиш, унинг мазмуни, бадиий концепциясини англаш, тушуниш демакдир.
Асарни тушуниш ва талқинни ўз ичига олган герменевтик ѐндашув эса нарса ва ҳодисалар асл
мазмунини тушуниш, аниқлаш, изоҳлаш ва тушунтириш имкониятини беради.
АДАБИЁТЛАР:
1.
Gadamer H.-G., Vérité et méthode. Les grandes lignes d‘une herméneutique philosophique, Paris,
Seuil, coll. L‘ordre philosophique, 1976, p. 148.
2.
Nazarov B, Rasulov.A, Qahramonova Q, Axmedova Sh., O‘zbek adabiy tanqidchiligi tarixi. -
Toshkent. :-2012//Cho‘lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi. B-341.
3.
Қуронов Д, Мамажонов З, Шералиева М. Адабиѐтшунослик луғати. – Тошкент:
Академнашр, 2010. В-119.
4.
Қуронов Д. Тарих ва талқин маъсулияти. Адабий мерос. 2021. №2. Б-114
5.
Ricoeur P., Du texte à l‘action. Essais d‘herméneutique, II, Paris, Seuil, coll. Esprit, 1986, p. 162.
ЛЕКСИКО-СЕМАНТИЧЕСКАЯ ГРУППА ИМЕНИ СУЩЕСТВИТЕЛЬНОГО “НАПИТКИ”
КАК ЭЛЕМЕНТ НАЦИОНАЛЬНОЙ КУЛЬТУРЫ (НА МАТЕРИАЛЕ РУССКОГО И
УЗБЕКСКОГО ЯЗЫКОВ)
Носиров Л.Х.
Узбекский государственный университет мировых языков,
Ташкент, Узбекистан
e-mail:
тел.: +998909115794
Русский язык занимает особое место в тюркоязычных странах СНГ. В частности,
М.Джусупов отмечал, что «… тюркский мир СНГ – многообразное полиэтническое и
полиязыковое пространство» [Джусупов М., 2012, с. 41]. Проблемы регионального языкового
многообразия
следует
рассматривать
в
тесной
взаимосвязи
языка
и
культуры.
