60
ЎЗБЕК АДАБИЁТШУНОСЛИГИДА МОДЕРНИЗМ ВА ПОСТМОДЕРНИЗМ ОҚИМИГА
БИЛДИРИЛГАН ТАСНИФЛАР
Содиқова Б.И.
Таянч доктарант,
Бобожонов Д.Ж.
Таянч доктарант, Денов тадбиркорлик ва педагогика институти
Денов, Ўзбекистон
Аннотация:
Ушбу мақолада ўзбек адабиѐтидаги янги оқимлар модернизм ва постмодернизм
йўналишига билдирилган таърифлар ва улар ўртасидаги фарқлар мисоллар ва таснифлар орқали
кўрсатилган. Модернизм оқимидан кейин вужудга келган постмодернизм йўналиши хусусиятлари
ҳақида бирма- бир таърифланиб келтирилган.
Калит сўзлар:
реализми, барокко, классицизм, маърифатпарварлик реализми, сентиментализм,
романтизм, модернизм ва постмодернизм йўналишлари
Кириш
Адабий йўналишларни ажратиш масаласида Ю.Борев фикрларига қўшилган ҳолда маъқул
деб биламиз [1]. Унга кўра, ўтмиш адабиѐтидамифологик реализм, ўрта асрлар символизми,
уйғониш даври реализми, барокко, классицизм, маърифатпарварлик реализми, сентиментализм,
романтизм, танқидий реализм ҳамда ХХ аср адабиѐтида реализм, социалистик реализм,
сурреализм, экзистенсиализм каби йўналишлар ажратилиши мумкин. Қўшимча қилиб шуни айтиш
мумкинки, сўнгги икки йўналиш одатда «модернизм» доирасига киритилади. Реализмнинг зидди
сифатида майдонга чиққан «модернизм» эса ХIХ аср охири—ХХ асрда вужудга келган қатор
«изм»ларни (символизм, футуризм, сурреализм, экзистенсиализм ва абсурд адабиѐти, «онг оқими»
адабиѐти, гиперреализм ва б.) ҳам ўз ичига олади. Мутахассислар ХХ асрнинг ўрталаридан
«модернизм» ўрнини «постмодернизм» эгаллаганини таъкидлайдилар. Бироқ ҳали ҳануз бу адабий
ҳодисалар фундаментал асосда назарий тадқиқ этилганича йўқки, шу боис бу масаладаги гапни
мухтасар қилиб, айтилганларнинг ўзи билан чекланамиз [2].
Тахлил ва анализ. Ўзбек адабиѐтшунорслигида ―модернизм ва модерн адабиѐти‖
[3] хамда
―постмодернист‖ [4] адабиѐти атамалари баҳс-мунозаралар келтирилмоқда. Ўзбек адабиѐтида
постмодерн изланишлар, айниқса, насрда яққолроқ бўй кўрсатяпти. О. Мухтор, Х. Дўстмуҳаммад,
Н. Эшонқул, Р. Раҳмат, И. Султон, М. Карим, Ш. Аҳмедов, У. Ҳамдам, М. Холбеков каби
ѐзувчилар ижодида постмодернизмнинг турли кўринишлари учрайди. Чунончи, Х.
Дўстмуҳаммаднинг «Жимитхонага йўл» ҳикояси Д. Бутсатининг «Еттинчи қават» ҳикоясига
назира йўлида ѐзилиб, ғарб ҳикоясида акс этган ғарбона қараш ўзбек ѐзувчиси асарида шарқона
руҳда қайта ишланади. О. Мухторнинг қатор романларидаги тушкунлик, поракандалик,
тушуниксизлик постмодерн кайфиятни акс эттиради. Х. Дўстмуҳаммад, Н. Эшонқул ва И. Султон
ижодидаги қатор асарларда («Донишманд Сизиф», «Шамолни тутиб бўлмайди», «Гўрўғли»,
«Оғриқ муолажаси», «Боқий дарбадар») жаҳон адабиѐтидаги бирмунча машҳур асарлар сюжети,
сюжет чизиқлари ѐки ғояси олиниб, бадиий жиҳатдан қайта ишланадики, бу ҳол ҳам постмодерн
адабиѐт дастурига мосдир. М. Холбеков ва постмодернизм [5] ―Постмодернизмнинг асосий
концепциялари ҳисобланмиш ―коммуникация мураккаблиги‖, ―онгнинг матндаги инъикоси‖,
―интерматнлик‖, ―муаллиф ўлими‖, ―мактуб саргузаштлари‖ ва ҳоказо поструктурализм и
деконструктивизм ғояларига таянади. Улар ҳатто структурализмга қарши реакция сифатида
шаклланиб, ушбу назариялар постмодернизмнинг ўзига хос бир методологик негизига айланди.‖
Хулоса
Шундай қилиб, XX аср модернизм ва постмодернизм адабиѐти ҳам худди XIX аср
романтизм адабиѐти сингари маданий маъно доирасига айланди, унинг ичида ғарб дунѐси
қадриятлари танқидий жиҳатдан текширувдан ўтказилди. Улар жаҳон адабиѐти тарихида яшаб
қолишга, XX аср адабиѐтида яловбардор бўлишга лойиқми ѐки йўқми – буни келажак кўрсатади
дейиш мумкин.
АДАБИЁТЛАР:
1. Постмодернизм, жумладан,
2.
Dilmurod Quronov// Adabiyotshunoslikka kirish (2010)-Б 231.
3. Холбеков М.. //Бадиий адабиѐтда модернизм тавсифи (2011)// ―Ёшлик‖ журнали, 2011 йил, 3-
сон.
https://ziyouz.uz/matbuot/hozirgi-davr-matbuoti/2011-sp-1883012986/
61
4. Хамдам У//JAHON ADABIYOTI: MODЕRNIZM VA POSTMODЕRNIZM (O‗quv qo‗llanma)
Toshkеnt – 2020.
5. Холбеков М.Х АСР МОДЕРН АДАБИЁТИ МАНЗАРАЛАРИ. ПОСТМОДЕРНИЗМ АДАБИЁТИ
ТАМОЙИЛЛАРИ
https://kh-davron.uz/kutubxona/jahon/muhammadjon-xolbekov-modern-adabiyoti-
PRAGMATIKA VA INTONATSIYANI FRANSUZ NUTQIY ETIKETIDA QO„LLANILISHI
Dehqonov I.
o‗qituvchi, nemis va fransuz tillari kafedrasi, FarDU, Farg‘ona, O‘zbekiston
tel: +998916770358
Nutqiy etiket formulalari u yoki bu darajada o‗z ichiga olgan, nutqiy harakatning asosiy turlari
boshqalaridan ajralib turadi: direktiv (ko‗rsatma)lar, komissiyalar, ekspressiv (ta‘sirchanlik)lar,
deklarativ(rasmiy)lar, reprezantativ (taqdimot)lar - ma'lumotli nutq harakatlari (xabarlari)ni maqolamiz
doirasida ko‗rib chqishga harakat qilamiz. Har qanday nutqiy aktning asosiy xususiyati; niyat, maqsadga
intilish, kelishuv hisoblanadi. Nutqiy aktlar har doimo so‗zlovchi shaxsi bilan bog‗loqdir. Masalan: ―Allô
, bonjour, Madame! Je suis directeur commercial de la Compagnie Aubert. Je voudrais parler à Monsieur
Laroche.‖ ―– Quel est votre nom?‖
Quyidagi holda nutqiy etiket salomlashish va xayrlashish shakllari bo‗lib xizmat qilishi mumkin
―Au revoir, chère amie, et à très bientôt‖ jumla maktubda ma'lumot beruvchi nutq akti bo‗lib keladi [1; 5].
Nutq harakatlarining har xil turlari (salomlashish, xayrlashish, tasdiqlash, iltimos va boshqalar)
illokutiv harakatlar deyiladi. Perlokutiv harakat - bu harakat, aytilgan gap qaysiki tinglovchiga ta'sir
qiladi. Bu bilan shuni nazarda tutiladiki tinglovchi nutq ma'nosini tushunishigagina emas, balki
tinglovchining holati yoki xatti-harakatlaridagi o'zgarishlar tushunish natijasi hisoblanadi [2; 3]. Nutq akti
modelida gapning ma‘nosi uch komponentga bo‗linadi: 1) aytilayotgan gap (lokutsiya), 2) xatti-harakat
ma‘nosi nimani ifodalaydi (illokutsiya), 3) nutqning samarasi yoli ta'sir natijasi qanday (perlokutsiya) [1;
6]. Ushbu modelni misolda ko‗rib chiqamiz: ―- Bonjour, Monsieur. Vous désirez? – Voila: je n‘ai jamais
fait de ski, j'en ai très envie, mais je n'ai pas tellement de temps‖, bu erda birinchi luqma lokutiv akt
hioblanib, qiziqtirish (illokutsiya) ni ifodalaydi, luqmaga javob perelokutiv akt hisoblanadi. Nutqiy
aktning markaziy momenti(daqiqasi) illokutsiya-nutqiy harakat turi hisoblanadi.
Nutqiy etiket pragmatika doirasida nutq sub‘ekti bilan aloqada, aniq yoki yopiq maqsadni
ifodalashi mumkin (Ostinning fikricha, ―illokutsion kuchlar‖), Ya'ni, nutqiy etiket "illokutsion kuchlar"
bilan tavsiflanadi.
Nutqiy etiket o‗zida, qoidalarini tartibga soluvchi tizimni ifodalovchi nutq odobi o‗rnatish,
tanlangan ohangda suhbatdosh bilan aloqani qo‗llab-quvvatlash yoki to‗xtatish uchun jamiyat tomonidan
qabul qilingan va belgilangan milliy o‗ziga xos stereotipli barqaror aloqa shakllarini ifoda etadi [1; 7],
shaxs nutqining nutq harakati maydoni koordinatini o‗z ichiga oladi; semantik koordinat, har bir aniq til
uchun o‗ziga xos bo‗lgan nutqiy etiket birligi tizimini namoyon qiladi; pragmatik koordinat, berilgan
birliklarni ishlata olish qobiliyatini ifodalaydi; shuningdek, integrativ koordinat tufayli nutq etiket
birliklari yuqori darajadagi konstruktiv element birliklari bo‗lishi mumkin [2; 5]. Nutqiy etiket
integratsiyasi muloqotning umumiy kontekstiga uning visitasida ham asosiy lingvistik (kommunikativ,
kognitiv) ham ixtisoslashgan (tartibga solish, yig‗ish, aloqa o‗rnatish) funksiyalari orqali amalga
oshiriladi. Nutqiy etiketning asosiy ixtisoslashgan funksiyasi - bu ma‘lum darajada aloqa o‗rnatish yoki
fatik
funksiyalar hisoblanib, nutqiy etiketning aniq darajalarida, salomlashuv yoki murojaat vaziyatidan
to xayirlashuv vaziyatigacha amalga oshiriladi. Nutqiy etiket, umuman xuddi etiketdek qandaydir taomil,
"taomillashtirilgan" nutqni muloqot aktining elementar namunasi-o‗zaro nutqiy aktlar yoki ularni tashkil
etuvchi luqmalarni o‗zida namoyon etadi.
Taomillashtirilgan nutqning namunasi quyidagicha tavsiflanadi: muloqot va nutqiy harakatda
suhbatdoshlarning nutqini bo‗lmaslik; Xuddi shunday nutq harakati
nutqiy ta‘sir xarakteriga ega,
qaysiki suhbatdoshni shunga o‗xshash nutqiy harakat bilan javob berishga undaydi (masalan,
salom→salom; xayr→xayr, (ko‗rishguncha) xayr) va boshqalar). Nutqiy etiket formulalarini ishlatishdan
maqsad, xuddi qoida tariqasida, muloqotga kirishish va uni davom ettirishda, hamda to‗xtatishda ham
qulay aloqa ohangini yaratish zaruriyati oldindan belgilanadi. Nutq odobini mos qoidalarda amalga
oshirish zaruriyati va ehtiyojni tushunish motiv bilan belgilanadi. Shunday qilib, nutqiy ko‗nikmalar
darajasida nutqtiy etiket birliklarini amalga oshirish mos vaziyatlarda tayyor nutq formulalarini qayta
ishlatishga olib keladi.
