67
KÓRKEM TEKSTTI LINGVOPOETIKALÍQ ANALIZLEWDIŃ TEORIYALÍQ TIYKARLARÍ
Jolımbetova Sh.
Ájiniyaz atındaǵı NMPI tayanısh doktorantı (PhD)
Nókis, Ózbekstan
tel: +998996702400
Búgingi kúnde dúnya til biliminde ХХ ásirdiń ekinshi yarımınan baslap kórkem tekstti
lingvopoetikalıq jaqtan analizlew áhmiyetli máselelerdiń biri bolıp tabıladı. ХХ ásir jańa texnologiyalar
hám informaciyalar ásirine aylanǵan bir waqıtta til bilimi hám ádebiyat salasında da kóplegen jańalıqlardı
keltirdi. Onıń stilistika hám ádebiyattanıw tarawları menen ortaq tárepleri tereń úyrenilmekte. Tildi
úyreniwde jańa baǵdarı etnolingvistika, parolingvistika, lingvokulturologiya hám basqada tildiń
tarawların úyreniw keń rawajlandı. Eń áyyemgi dáwirlerden berli poetika termini ádebiyattanıwǵa
qansheli baylanıslı bolsa, til bilimine de sonsheli baylanıslı. Onıń stilistika hám ádebiyattanıw tarawları
menen de tereń úyrenilmekte. Lingvopoetika til bilimi kórkem áádebiyatqa júdá jaqın baylanıslı. Áweli
stilistika menen júdá tıǵız qarım-qatnasın kórsetiwge boladı.Sonı atap ótiw kerek, lingvopoetika menen
stilistikanıń qarım –qatnası jónindegi másele kóplegen jaǵdaylarda, olardıń hár birin úyreniw salasın
yamasa stilistikalıq ( tiykarınan lingvostilistikalıq) dep esaplaw stilistikanıń oǵada keńeyiwi onıń
predmetin túrlishe aytıw hám funkciyasın kóp tárepleme belgilew aytılǵanlıǵın esapqa alǵan halda.
Haqıyqattan da lingvopoetika hám stilistika birdey izertlew obiektine iye ekewide shıǵarma tilin úyrenedi.
Biraq olardı birdey zat dep esaplaw nadurıs, olardıń arasındaǵı parıq izertlew sheńberi shegi jańa izertlew
maqsetinen kelip shıǵadı. Stilistika jazıwshı tili hám tekstin milliy hám kórkem ádebiyatqa baylanıslı til
menen salıstırıp analiz qılıw múmkin. Al, basqa tárepten lingvistika bolsa kórkem teksttiń tilin, tildiń
ózgeshe formasına qarap estetikalıq jónelisi jańa kórkem mazmunǵa qarata hártli belgilew máselesi
pragmatikalıq kózqarastan túsindirildi. Analiz lingvopoetikalıq Bizge málim, poetika ataması dáslep
Aristoteldiń «Poetika» shıǵarmasında qollanǵan.
Lingvopoetika-til biliminiń poetikalıq tildi izertleytuǵın tarawı bolıp tabıladı. Lingvopoetika
házirgi waqıtta til biliminiń bir pútinligin tiklewi múmkin bolǵan jańa taraw dep tán alınıp atırǵan eken,
onda onıń maqseti, wazıypaların, basqa ilimler menen baylanısın anıqlaw zárúr. Lingvopoetikalıq
izertlewdıń tiykarǵı maqseti-kórkem shıǵarmanıń estetikalıq bahasın hám tásirsheńlik kúshin belgilep
beriwden ibarat. Dúnya til biliminde kórkem shıǵarmalardı lingvopoetikalıq jaqtan úyreniw tek til bilimi
ushın emes, al oǵan jaqın bolǵan tarawlar ushın da úlken material beriwi óziniń tastıyıqlawın tapqan. Bul
tarawda ilimiy izertlew jumısların kóbeytiw keyingi waqıtları til bilimi iliminiń eń áhmiyetli
wazıypalarınan esaplanadı. Jáhán til biliminde usı kúnge shekem kórkem tekst tilin úyreniw boyınsha
kóplegen ilimiy monografiyalar, dissertaciyalar jazılmaqta. A.A Poetbnaya, A, Peshkovskiy, I.V.Sherba,
V.M. Jirmunskiy, V.V. Vinogradov sıyaqlı ilimpazlar kórkem tekst ústinde analiz isledi. Al, házirgi
waqıtta rus ilimpazlarımız A.A. Lipgart, G.I. Klimovskayalardıń miynetlerin aytıp ótsek boladı. Olardıń
pikirine qaraǵanda, «kórkem tekst forması hám dúzilisi ortasındaǵı buzılmaytuǵın birlik awızeki
ádebiyattıń mazmunın úyreniwge estetikalıq tásir jasaydı». Kórkem shıǵarma tili júdá quramalı hám
ózgeshe qubılıs. Eń dáslep teoriyalıq jaqtan rus ilimpazı Akademik V.V. Vinogradov «Проблемы
русской стилистика» degen fundamental miynetinde poetika haqqında ádebiy kórkem shıǵarma
strukturasın úyreniwde lingvopoetikalıq, estetika-stilistikalıq, ádebiyattanıw qatnaslar poetika
sheńberinde birlesip ketetuǵının kórsetip ótedi [ Виноградов, 1: 1981].
Sońǵı jıllarda kórkem shıǵarmalardı lingvistikalıq analiz qılıw kórkem ádebiyatqa baylanıslı
kózqarastan keń kórilip izertlenbekte. Lingvostilistika hám lingvopoetikalıq kózqarastan orıs hám
jergilikli ilimpazlar tárepinen keń izertlenip atır. Rus til biliminde tekst (текст) túsinigi ótken ásirdiń 40-
jıllarında payda bolǵan. Al, ótken ásirdiń 60-jıllarınıń ekinshi yarımınan baslap «tekst lingvistikası»
degen jónelis payda bola basladı. Tildi úyreniwde ilimpazlarımız tildıń filosofiyalıq túsinigi hám
estetikalıq tábiyatına úlken itibar qaratqan. Házirgi dáwirde rus filologiyasında lingvopoetikanıń
teoriyalıq máseleleri menen shuǵıllanıp kiyatırǵan alımlardan biri A.A. Lipgarttıń «Основы
лингвопоэтики» atlı miynetinde tómendegishe pikir bildiredi. «Бесусловно, не все, но очень многие
художественные тексты содержать в себе нечто, обнаруживаемое лищь при рассмотрении их как
совокупности отдельных элементов, что заставляет говорить о необходимости разработки особых
исследовательских приемов, которые позволили бы уменьшить степень субъективности при
проведении лингвопоэтического анализа развернутого произведения речи [Липгарт, 2: 2021].
Ataqlı rus alımı V.Ya. Zadornov lingvopoetikaǵa tómendegishe táriyp berip, «цель лингвопоэтического
анализа заключается в том, чтобы определить, как та или иная единица языка (слово,
словосочитание,синтаксическая конструкция) включатся автором в процесс словесно-
хужожественного творчества, каким образом то или иное своебразное сочитание языковых
68
средств приводит к созданию данного эстетического эффекта» [Задорнов, 3: 2000]. «Filologiyanıń
arnawlı bólimi, lingvopoetikanıń predmeti shıǵarmalarda qollanatuǵın lingvistikalıq metodlar kompleksi
bolıp,onıń járdeminde jazıwshı kórkem ediyanı, estetikalıq tásirde ámelge asırıwǵa erisedi» [3; 59].
V.V. Jirmunskiydiń poetika hám lingvistika arasındaǵı tıǵız baylanıs bar ekenligi haqqında pikiri
ayrıqsha. «Poeziyanıń materialı sóz bolatuǵın bolsa, poetikanıń sistemalı strukturasınıń tiykarına
lingvistika beretuǵın til faktleriniń klassifikaciyası. Til haqqındaǵı ilimniń hár bólimine teoriyalıq
poetikanıń arnawlı bólimi sáykes keliwi kerek» [Жирмунский, 4: 1977]. Bunda ol poetikalıq fonetika,
poetiklıaq morfologiya, poetikalıq sintaksisti názerde tutadı. Jazıwshı kórkem obroz jasaw ushın solarǵa
sáykes til quralların qollanadı, kórkem shıǵarmanıń mazmunı obrozlardı jaratıwda usı poetikalıq qurallar
arqalı kórinedi.
D.N. Shmelevtiń kórsetiwinshe, kórkem shıǵarmada tek ne aytılǵanı emes, al ol haqqında qalay
aytılǵanı úlken áhmiyetke iye [Шмелев, 5: 1964]. Ataqlı rus jazıwshısı Roman Osipovich Yakobsonıń
«Лингвистика и поэтика» miynetinde poetikanı lingvistikanıń bir bólimi sıpatında qaraydı [Якобсон, 6:
1975]. A.A. Potebnayanıń «Теоретическая поэтика» shıǵarmasında poetikanı til haqqındaǵı ulıwma
pán-lingvistika menen jaqınlastırıwdan ibarat metodı dep qaraydı. [Потебня, 7: 1990].
Sońǵı jıllarda ózbek ilimpazlarınıń kórkem tekst tiliniń lingvopoetikalıq ózgesheliklerine
baylanıslı izertlewleri dıqqatqa ılayıq. Atap aytqanda, kórkem tekst máselelerine onıń lingvopoetikası
máselelerine arnalǵan bir neshe dissertatcyalar qorǵaw etildi, monografiyalar jazıldı. I. Xatkerev, S.
Karimov, M. Yoqubbekova, M. Joldasevlardıń doktorlıq dissertatciyaları 1, M. Joldasev, G.
Muhammadjonova, D. Shodieva, Sh. Aydarov, D. Jamolidinova, F. Ibragimovalardıń kandidatlik
dissertatciyaları M.Muhiddinov, S. Karimov hám de B. Joldasev, Z. Shodievlardıń monografiyaların
aytsaq boladı. Ózbek tilshileri X.Danyarov,S. Mirzaevlar tárepinen «Tildegi ósiw-ózgerislerdi úyreniwdi
óz aldına wazıypa qılıp qoyatuǵın aspekt, til baylıqlarınan paydalanıw, jazıwshı sheberligi, stili haqqında
juwmaq shıǵarıwshı aspekt stilistikalıq aspekt» [Дониѐров, Мирзаев, 8: 1988].
Tilshi M.Yóldashev óziniń «Badiy matn va uning lingvopoetik tahlil asoslari» dep atalǵan oqıw
qollanbasında da lingvopoetikanıń analizleniwine kóbirek toqtap ótedi [Yóldashev, 9: 2008].
I.Mirzaevtiń pikirine qaraǵanda «лингвопоэтика бугунги кунда филолгиянинг яҳлитлигини
тиклаши мумкин бӱлган соҳа деб эътироф этилаѐтган экан, унинг мақсад ҳамда вазифаларини,
тадқиқоқот объектини, бошқа тармоқ фанлари билан муносабатини аниқлаб олиш ва бу
йӱналишдаги ишларни жадаллаштириш керак…Бу сохада тадқиқотларни кӱпайтириш ва
кучайтириш зарурияти кейинги йилларда филология илмининг энг долзарб вазифаларидан
саналмоқда» [Мирзаев, 10: 2002].
Lingvopoetikanıń ilimler menen baylanıslı bolıwı, izertlew obiekti menen predmetiniń
ózgesheligi, tábiyatı, onıń tiykarǵı búgingi kúnde kórkem tekst tilin úyreniwde kóbirek leksikalıq
birliklerdiń stilistikasına itibar qılınǵanı kózge taslanadı. Máselen: tilshi L.Abdullaeva óziniń
monografiyasında ózbek kórkem ádebiyatı tiliniń leksikalıq stilistikalıq ilim tarawı sıpatında ornın
anıqlaw ushın onıń izertlew obiekti menen predmetin anıqlaw, negizgi túsiniklerin, mashqalaların,
maqseti hám wazıypaların kórsetiw zárúr [Абдуллаева, 11: 1979].
Lingvopoetika-til bilimi hám ádebiyattanıw menen júdá tıǵız baylanısqa iye. Lingvopoetikanıń
izertlew obiekti hám predmetiniń quramalı tábiyatqa baylanıslı bolıwı, kompotenciyasına kiretuǵın
máseleleriniń kóp qırlılıǵı aldına qoyǵan maqseti menen wazıypalarınıń baǵdarı onıń lingvistika ilimi
menen tıǵız baylanıslı bolıwın talap etedi. Sonday-aq, lingvopoetika, stilistika, tekst lingvistikası,
ádebiyat teoriyası menen de baylanıslı. Lingvopoetikanıń tiykarǵı obiekti (poetikalıq til) hám predmeti
(kórkem tekst) bolıp tabıladı.
Ózbek tilshisi B. Sarimsaqov kórkem til mashqalaların úyreniwde tilshi hám ádebiyatshı
ilimpazlardıń birgelikte izertlewler alıp barǵan. «Тилшуносми ѐки адабиѐтшуносми, лингвопоэтикада,
бадиийлик (оброзлилик) масалаларида бирлашиб кетишлари лозим, шундагина улар ҳақиқий
филологга айланадилар. Бадиийлик муоммолари эса соф филологик муоммолардир». «Tilshi me ya
ádebiyatshı ma, lingvopoetikada, kórkemlilik, obrozlılıq máslelerde birlesip ketiwleri zárúr, kórkemlilik
mashqalaları filologiyalıq mashqala esaplanadı» dep jazadı [Саримсоқов, 11: 2004]. S.Umirova jáhán
hám ózbek til biliminde lingvistikаlıq izertlewler aparıw usılları-metodları boyınsha sintez etip tómendegi
juwmaqqa keledi. «Tilshunoslik, adabiyotshunoslik, poetika va estetika fanlari uchun ǵoyat muhim
nazariy xulosalar berishga xizmat qiladigan badiiy matning lingvistik tahlili kommunakativ-estetik
vazifani bajaradigan individual til tizimini tadqiq etishga yónaltirilgan lingvostilistik tajriba, semantik-
stilistik, qiyosiy-stilistik, statistik-stilistik tahlil, kognitiv tahlil, badiiy usul lingvopoetikasi, lingvopoetik
qiyoslash, lingvopoetik stratifikatsiya singari óz tahlil metodlari» Sonlıqtan, lingvistikalıq poetikanı
úyreniwde sociyallıq hádiyse bolǵan tildiń ózi emes, til jáne onıń ózgeshe funkciyallıq qollanıwı tuwralı
belgili bir estetikalıq kózqaras negizinde kelip shıqqan túsinik dep esaplawǵa boladı. Til kórkem
ádebiyattıń ózine tán ózgeshelik belgilerin sáwlelendirip, izertlenip úyreniwde de quramalılıqtı payda
69
etedi. Sol sebepli sóz ónerin izertlew –úyreniw lingvistikalıq aspektinde bolıwı zárúr. Kórkem ádebiyattı
lingvistikalıq izertlew kórkem shıǵarmanıń ózine emes, al tilin izertlep úyreniw kerek. Kórkem tekst tilin
úyreniw boyınsha kóplegen izertlewler nátiyjesinde lingvistikalıq izertlewdiı tiykarǵı maqseti
shıǵarmanıń estetikalıq qımbatın hám tásirlik kúshin belgilep beriw bolıp tabıladı. Qaraqalpaq til
biliminde kórkem tekst tilin lingvopoetikalıq izertlew máselesine ayrıqsha itibar berilmekte
[Әбдиназимов, 13: 2020]. Qaraqalpaq til biliminde kórkem ádebiyat tilin izertlewge baǵıshlanǵan
izertlewlerde eki baǵdar kórinedi. Izertlewlerdiń bir baǵdarında belgili bir dáwir tiliniń tarıyxın izertlew
maqsetinde kórkem tekstlerden faktlik sıpatında paydalanılsa, ekinshi baǵdarda belgili bir dáwirde
jasaǵan shayır hám jazıwshılardıń tili hám stilin izertlewde jumıslar islenedi. Qaraqalpaq til biliminde
kórkem ádebiyattıń tilin lingvistikalıq aspektte izertlew ilimiy-teoriyalıq miynetler sanawlı. Solardan Sh.
Ábdinazimov, A. Abdiev, G. Qarlıbaevalar kórkem shıǵarmalar tili boyınsha arnawlı miynetleri bar.
Juwmaqlap aytqanda, kórkem tekstti úyreniwdiń teoriyalıq hám ámeliy máseleleri lingvistikalıq jaqtan
izertlew kórkem shıǵarmanıń ózin emes, al tilin izertlep-úyreniw ekenligin eske alıw kerek. Óytkeni,
kórkem ádebiyattıń ózi lingvistikanıń obiekti emes. Búgingi kúnde qaraqalpaq til biliminde kórkem
ádebiyattıń tilin lingvopoetikalıq aspektte izertlew baǵdarındaǵı ilmiy-teoriyalıq miynetler sanawlı.
ÁDEBIYATLAR:
1. В. В. Виноградов «Проблемы русской стилистики». Москва.1981
2. А. А. Липгарт «Основы лингвопоэтика». Москва. Наука 2021.
3. B.И.Задорнов «Теория и методы лингвопоэтики» афтореферат Москва. 2000
4. В.М. Жирмунский . «Теория литературы. Поэтика. Стилистика». Л: Наука, 1977
5.Д. Н. Шмелев . «Слово и образ». -Москва.Наука, 1964.
6. Р.О.Якобсон «Лингвистика и поэтика» Москва. 1975
7. А.А. Потебня «Теоретическая поэтика» Москва. 1990
8. Х. Дониѐров С.Мирзаев «Адабий тил ва бадиий стиль» Тошкент.1988
9. M.Yóldashev. «Badiiy matn lingvopoetikasi» Fan nashriyoti: Tошкент.2008
10. И. Мирзаев Лингвистик поэтика ва унинг филологик таҳлилидаги урни Т. 2002
11. Л. Абдуллаева «Лексическая стилистика узбекской художественной литературы». Тошкент:
Фан,1979
12. Б.Саримсоқов «Бадийлик асослари ва мезонлари». Тошкент.2004
13. Ш.Әбдиназимов «Лингвопоэтика» Yoshlar nashriyot uyi,Т.2020
VERBAL PROPERTIES OF THE PARTICIPLE, REVEALED AT THE MORPHOLOGICAL
LEVEL
Rasulova Sh.
Master student, TerSU, Termez, Uzbekistan
Abstract:
This article is devoted to
the study of the participle in the process of its speech functioning
requires an appeal to the basic concepts of the functional approach. Modern linguistics pays special
attention to the study of linguistic facts and structures in the conditions of their functioning. There is a
separate direction in linguistics - functional. The study of the structure of natural languages based on the
functional principle is defined as a functional approach, functional linguistics, functional grammar. The
basis of the functional approach is the study of the functional specificity of linguistic units. One of the
tasks of functional linguistics is to explain the language form through its function. The key concept of
functional linguistics - "function" - is interpreted ambiguously in the literature. Most researchers
understand the function of language units as their role, purpose, and purpose of use.
Key words:
participle, functioning, literature, linguistic
,
grammar, key concept.
The analysis of linguistic literature, according to the subtle observation of V.G.Gak, reveals a
multiplicity of interpretations of the concept of "functional". The term "functional" is defined, for
example, as actualized (speech), frequency-quantitative. Among the key provisions of functional
grammar that form the basis of our research are the following. According to A.V. Bondarko, "the concept
of "functioning of language units" includes the interaction of the system and the environment." The
analysis of the functioning of grammatical forms involves the study of lexical, syntactic, contextual and
other conditions of their use. The functional potential inherent in a certain means determines the choice of
language means in the process of speech. The analysis of the main syntactic functions of the English
participle shows that the participle is able to exhibit both verbal and adjectival properties.
