84
Time is an attribute, a universal form of the existence of matter, expressing the duration of
existence and the sequence of changes in the states of all material systems and processes in the world. The
concept of "time" is one of the most important, because through its prism we perceive everything that
exists in the world, everything that is accessible to our mind and our interpretation
[Golosova, 2000: 71].
In the process of analyzing proverbs and sayings with lexical units that verbalize the morality, we
have identified the following semantic groups.
1. Paremias, which describe the influence of time on a person and the world around him,
including the hope that changes for the better will occur. In English: ―Time and tide wait for no man‖,
―Other days, other ways‖, ―Tomorrow is another day‖, in Russian:
―
Зима-не лето, пройдѐт и это‖,
―Время все излечит‖, И комары кусают до поры‖,‖
Время подойдет, так и лед пойдет‖.That which
is evil does not last forever, it has an end, these troubles are temporary, be patient and things will work
out.
Following proverbs that reflect a person‘s hope for the best: ―The darkest hour is that before the
dawn‖ and ―Tomorrow is another day‖. In the first proverb of the subgroup, the word hour is described by
the adjective dark in a superlative degree: on the one hand, it has a metaphorical meaning of a difficult
time, and on the other hand, it is a consequence of a person‘s observation of nature and the cycles of
changing the time of the day.
2. Paremias about careful attitude to time, the danger of procrastination and the need to be
punctual, otherwise you can miss the benefits and present yourself in an unfavorable light. The second
largest group for the study of proverbs and sayings is devoted to punctuality, which is especially
important for English culture: "Punctuality is the soul of business", "Punctuality is the politeness of
princes", "Delays are dangerous", "Time is money", "Procrastination is the thief of time", etc. In Russian:
―
Убрал вовремя — выиграл, опоздал — проиграл‖, ―Порядок бережет время‖, ―
Дурак времени не
знает‖, ―Ждать да гадать-только время терять‖, ―Оттягивать да откладывать только время терять‖.
Deferring the work you have to do is mere waste of time which usually results in nothing being done at
all.
Based on these categories we can draw conclusions about what English and Russian speakers
consider importance of time similar in both cultures and own similar world picture. On the one hand, it is
of great importance for them to understand the fact that time affects a person and the world around him,
changing them, and people cannot influence this process in any way.
REFERENCES
:
1.
The Oxford Dictionary of Proverbs / edited by Jennifer Speake. – New York, NY: Oxford
University Press Inc. Jennifer Speake, 2008. – 625 p.
2.
Вестфальская А.В. Оценка и коннотация: современные подходы [Электронный ресурс] //
Язык
и
текст
langpsy.ru.
2015.
Том
2.
№3.
URL:
https://psyjournals.ru/langpsy/2015/n3/Vestfalskaya.shtml
3.
Голосова, Т. М. К вопросу о взаимодействии языка и речи в аспекте формирования
темпоральной текстовой структуры / Т. М. Голосова // Язык образования и образование языка:
Материалы междунар. науч. конф.
4.
Попова З.Д., Стернин И.А. Очерки по когнитивной лингвистике: 2-е издание,
стереотипное. – Воронеж: Воронежский гос. ун-т. 2001.– 191с.
5.
Маргулис А., Холодная А. Русско-Английский словарь пословиц и поговорок. 2000.
ИНГЛИС ҲӘМ ҚАРАҚАЛПАҚ ТИЛЛЕРИНДЕ ҒАЛАБА ХАБАР ҚУРАЛЛАРЫНА
БАЙЛАНЫСЛЫ АТАМАЛАР
Асенов Н.
Инглис тил билими кафедрасы ассистенти, Бердақ атындағы ҚМУ
Нѳкис, Ѳзбекистан
Палуанова Х.
ф.и.д., илимий басшы
Аннотация
: Бул мақалада кейинги ўақытлары қарақалпақ тилинде ғалаба хабар қураллары
атамалары инглис тилинен аўысқан атамалар бир нешше тҥрлерге бӛлип ҥйренилген.
Гилт сӛзлер
: калькалаў, социаллық тармақлар, терминология, лексикалық бирликлер.
Лингвистикада атамалар, әсиресе шет тиллери менен байланыслы атамалар менен
байланыслы изертлеўлер лингвист илимпазлардыӊ итибарында болған. Мәселен, Россияда ӛткен
әсирдиӊ 30-жылларында терминология менен Д.С. Лотте, Г.О. Винокур, А.А. Реформатский, В.М.
85
Лейчик ҳәм басқалар изертлеў жумысларын алып барған. Атап ӛтетуғын болсақ, Россия
терминология мектебиниӊ тийкарын салыўшылардыӊ бири Д.С. Лотте мына пикирди билдирген
еди: атама әпиўайы сӛзден парқлы рәўиште контекстен ғәрезсиз тҥрде жазып алыӊған тҥсиникти
билдирмейди, сол тараўдыӊ шеӊберине кирмейди [1]. Ал, Г.О. Винокур болса, «атама бул ӛзгеше
сӛз, ӛз ўазыйпасына ийе яки жоқары информативликке ҳәм анықлыққа ийе сӛзлер комплекси».
Ғалаба хабар қуралларында атамалар менен байланыслы жағдайға итибар беретуғын
болсақ, жергиликли ғалаба хабар қуралларында әсиресе инглис тилинен кирип келген
атамалардыӊ кӛбейгенин кӛриўге болады. Буныӊ бир нешше себеплери бар, олардыӊ бири
интернет тармағы менен байланыслы, кейингиси болса, информациялық коммуникациялық
технологиялардыӊ масс-медиа тармақларындағы орныныӊ артып баратырғанлығы менен
тҥсиндириўге болады.
Бҥгинги кҥни қарақалпақ тилине инглис тили лексикалық бирликлериниӊ енисип
атырғанлығын
байқаймыз.
Инновациялық
технологиялар
қарақалпақ
тилине
жаӊа
англицизмлердиӊ енисиўине тийкар болмақта.
Атап ӛтиўимиз керек, ӛзге тилге кирген сӛзлер басқа тилге енисип кетиўи ушын бир
нешше басқышлардан ӛтеди, траслитерация яки транскрипциялық формада. Мәселен, инглис
тилиндеги mass media сӛзи латын графикасында сол ҳалатында қолланылған болса, кейинги
ўақытлары, бул атаманыӊ масс-медиа, масс медиа кӛринислеринде қолланып атырғанлығын
кӛремиз. Мессенджер есапланған Instagram тармағы да бҥгинги кҥни кирилл имласы менен
Инстаграмм кӛринисинде де қарақалпақ тилинде берилген материалларда ушырасады.
Тилге англицизмлердиӊ кирип келиўинде туўрыдан-туўры ғалаба хабар қуралларыныӊ
орны гиреўли деп айтсақ та болады. Айрым жағдайда ғалаба хабар қуралларыныӊ ӛзлериниӊ тил
нормаларына бойсына бермейди. Әсиресе, интернет ғалаба хабар қуралларындағы берилип
атырған материалларда инглис тилиндеги атамалардыӊ туўрыдан-туўры кӛринисинде қолланып
атырғанлығын кӛремиз.
Шет тиллерден кирип келген сӛзлердиӊ ана тилине енисип кетиўине тилдиӊ ишки
себеплери кӛрсетиледи, буннан тысқары, тилдеги тҥсиниклер, предметлер, реалияларды ана
тилинде тҥсиндирип бериў талабы кҥшли болады [2].
Басқа тиллерден сӛзлердиӊ ӛзлестирилиўи бойынша бир қатар илимий пикирлер бар.
Мәселен: Л.П. Крысин былай деп атап ӛтеди: «Ӛзлестириў деп мыналарды атап ӛтиўимиз мҥмкин:
1) Бир тил элементиниӊ екинши тил системасына ӛтиўи, бул тиллер ортасында узақ мҥддетли
байланысты қәлиплестиреди; 2) Бундай ӛзлестириў нәтийжесинде сӛз яки сӛз бирикпелери кирип
келеди» [3]. Ӛзлестириўдиӊ және бир ишки себеби – шет тили сӛзлери менен арнаўлы предмет
тҥрлерин аӊлатыў [4].
Ғалаба хабар қуралларыныӊ орайлық итибарында ғалабалық мәденият пенен байланыслы
англицизмлерде бар. Атап ӛтетуғын болсақ, имидж, ток-шоу, шоу-бизнес ҳәм басқалар.
Компьютер технологиялары менен байланыслы англицизмлерде жҥдә әҳмийетли, сервер, сайт,
браузер. Телеканаллардағы спортқа байланыслы трансляцияларда, әсиресе спорт ойынларында
англицизмлерди кӛп ушыратыўға болады, мысалы, голкипер, хавбек, лайнсмен.
Кейинги ўақытлары социаллық тармақлардыӊ коммуникация қуралы сыпатында кеӊ
пайдаланыў нәтийжесинде инглис тилинде актив қолланылып киятырған сӛзлер қарақалпақ
тилинде жумыс алып баратуғын социаллық тармақларда да кеӊ тҥрде қолланылып келинбекте.
Айрым жергиликли сайтлардыӊ атамаларында да инглис тили сӛзлери қолланыла баслады.
Мәселен, www.KarOne.uz сайты, дәслепки буўын Қарақалпақстан сӛзиниӊ қысқартпасы, яғный
сайт Қарақалпақстандағы екенлигин билдирсе, one – сӛзи биринши дегенди аӊлатады, яғный сайт
редакциясы жергиликли аудитория ушын жаӊалықларды бириншилерден болып жеткерип бериўге
умтылып атырғанлығын кӛрсетеди. www.Kanews.uz сайты Қарақалпақстан Республикасы
Қанлыкӛл районы ҳәкимияты сайты есапланады. Бунда да Ka буўыны Қанлыкӛл районы дегенди
аӊлатады. News – cӛзи қарақалпақ тилинде жаӊалық сӛзиниӊ орнына актив қолланбаса да, айрым
жеке меншик мәкемелер, сайтлар менен блокларда қолланып келмекте. Bookie – online
audiokitaplar каналы атамасында да инглис тили сӛзлерин ушыратыўға болады. Демек, book –
китап, online – тармақта дегенди аӊлатады. Қарақалпақ тилинде китап оқыйтуғын оқыўшы бирден
ақ бул каналдыӊ тийкарғы мақсети китапларды онлайн, китаплардыӊ электрон нусқаларын оқыўға
имканият жаратып беретуғынын бирден тҥсинип алады.
Инглис тилинен ғалаба коммуникация тараўына байланыслы атамалар бир нешше усыллар
арқалы ӛзлестирилип атыр:
Калькалаў
1. antivirus program – антивирус программасы
2. archived file – архив файллар
86
3. data journalism – дата журналистика
4. data – мағлыўматлар
Транслитерация
1. antivirus - антивирус
2. bot - бот
3. document – документ (ҳҥжжет)
4. insider – инсайдер
Транскрипция
1. audio file - аудиофайл
2. browser - браузер
3. cache file - кэш-файл
Буннан тысқары, инглис тилинен келип шығып ассимиляцияланған сӛзлерди де
ушыратыўға болады:
Блог – (Инглис тилинде Blog) – тармақ журналы яки кҥнделик мәнисин береди.
Блогер – блог, яки социаллық тармақта жеке бетине ийе инсан.
Прайм-тайм (инглис тилинде – Prime time). Телевидение ҳәм радиода тыӊлаўшылар менен
телетамашагӛйлер ушын контентти кӛриў ушын қолайлы ўақыт, яғный саат 19-00 дан 22-00 ге
шекемги ўақыт. Реклама жайластырыўда еӊ қымбат есапланатуғын ўақыт аралығы.
Ток шоу (Инглис тилинде – talk show) – пикир алыўы жанрыныӊ бири. Ток шоуда
баслаўшы тәрепинен усынылған тема әтирапында студияда қатнасып отырған қатнасыўшылар
пикир таласады.
Фейк (инглис тилинде - fake) – жалған, ӛтирик.
Бул мақалада биз инглис тилиндеги ғалаба хабар қуралларына байланыслы атамалардыӊ
қарақалпақ тилинде қолланылыў ҳалатларын ҥйрендик. Талқылаўымыздыӊ нәтийжесинде инглис
тилинен ғалаба хабар қуралларына байланыслы атамалардыӊ қарақалпақ тилине ӛтиўи
глобалласыў процеси, соныӊ менен бирге информациялық коммуникациялық жәмийеттиӊ
қәлиплесе баслағаны менен тез раўажланғанлығын атап ӛтиўимиз керек.
ӘДЕБИЯТЛАР:
1. Лотте Д.С. Основы построения научно-технической и другой терминологии. Вопросы теории и
методики. – М.: Изд-во АН СССР, 1961. – 161 с.
2. Вайнрайх У. Языковые контакты. Киев: Вища школа, 1979. – 96 c.
3. Брейтер М. А. Англицизмы в русском языке: история и перспективы. Владивосток, 2004. – C.
78.
4. Английские заимствования в современном русском языке. / [Электрон дерек].
ЯЗЫКОВАЯ РЕПРЕЗЕНТАЦИЯ КОНЦЕПТА «ПАТРИОТИЗМ» В РУССКОЙ ПАРЕМИКЕ
Бектурсынова А.М.
Ассистент-преподаватель кафедры русского языка и литературы
КГУ имени Бердаха, Нукус, Узбекистан
тел:+99890 5951357
Концепт «патриотизм» является одним из ключевых в русской картине мира. Изучение
концепта «патриотизм» с точки зрения лингвистики проводилось на примере различных
дискурсов, фразеологического и паремиологического материала [Кашапова, 2014].
В лексикографических словарях даются следующие определения патриотизма:
- преданность и любовь к своему отечеству, к своему народу (Толковый словарь под ред. C.И.
Ожегова и Н.Ю. Шведовой, Толковый словарь современного русского языка Д.Н. Ушакова);
- любовь к своему отечеству, преданность своему народу, готовность к любым жертвам и
подвигам во имя интересов своей родины (Большой академический словарь русского языка (БАС);
- любовь к родине, преданность своему отечеству, своему народу (Новейший большой толковый
словарь русского языка под ред. С.А. Кузнецова, МАС под ред. А.П. Евгеньевой);
- любовь к своему отечеству, преданность своему народу и ответственность перед ним, готовность
к любым жертвам и подвигам во имя интересов своей Родины; преданность ч.-л., горячая любовь к
ч.-л. (Новый толково-словообразовательный словарь русского языка» Т.Ф. Ефремовой).
