103
his chest and leaned against a tree, gazing out beyond the devocate into the landscape of a late afternoon
[Lessing: 1957]
Lessing polapon bilan Elis ismli sho‘x, go‘zal, qat‘iyatli, 18 bahorini qarshilagan qizning
hayotiga ramziy ma‘noda qiyoslaydi: "
His eyes travelled homewards along this road until he saw his
granddaughter swinging on the gate underneath a frangipani tree. Her hair fell down her back in a wave
of sunlight and long bare legs repeated the angels of the frangipani stems, shining brown stems among
patterns pale blosssom. Her grandfather's mood shifted. He delibrately held out his wrist for the bird to
take a flight and caught it again at the moment it spread it's wings
" [Lessing D.: 1957]. Chunki Elis
Stiven ismli yigitni yoqtirib qoladi va u bilan turmush qurish niyatida ekanligini bobosiga bildiradi. Lekin
bobosi uning bu fikriga qarshilik qiladi, Elis esa o‘z fikrini o‘zgartirish niyati yo‘q ekanligini aytadi va
o‘z uyini tark etadi. "
Alice was just waiting Steven in front of the gate, but her grandfather wass upset
from this. Alice said that l feel in love with him, Weʼll marry soon. Steven came suddenly with a present
for her. The couple were sauntering among the bushes, laughing. As he watched his granddaughter
escape from youth a sudden mischevious movement and run off through the flowers with Steven in
persuit."
[Lessing D.; 1957]. Bobosi o‘zi yolg‘iz qoladi, keyin esa xayolga berilib ketadi: ertalab daraxt
shoxidagi qushlarning inini va polaponni koz oldiga keltiradi va hammasini tushunib yetadi."
He looked
at his granddaughter with sardonic hatred, hating himself. They were caught and finished both of them
but the girl was still running free. Now, you can go, he said aloud. He held the bird poised, ready for
flight while he looked down the garden towards the boy and the girl. Then clenched in the pain of loss, he
lifted the bird on his wrist and watched it soar. A whirr and a spatter of wings and a cloud of a bird rose
into the evening from the dovecote"
[Lessing D.: 1957].
U o‘ziga nabirasi Elis ulg‘ayib qolganini va yangi
hayot sari parvoz qilish vaqti kelganini tushunib yetadi. Xuddi, qushlar katta bo‘lib, uchishni o‘rganganini
va erkin, ozod holda parvoz qilganini kabi.
Ramziy obraz muayyan tizimni tashkil etadi va ayrim hollarda koʻpchilik xalqlar adabiyoti va
sanʼatida mushtarak mazmunni ifodalaydi. Masalan: sher- mardlik, tulki - makkorlik, boʻri - ochkoʻzlik,
gul - goʻzallik va boshqalar. Baʼzi ijodkorlar anʼanaviy ramzlar bilan bir qatorda tabiatdagi har bir hodisa
va detallardan ramziy tasvir uchun foydalanadilar. Bunda u yoki bu narsa tasvir jarayonida yozuvchi
maqsadiga xizmat qiluvchi muayyan ramziy maʼnoga ega boʻladi. Lekin mohir ingliz adibasi Doris
Lessing "Parvoz" (Flight,1957) hikoyasida ramziy obrazdan noanʼanaviy tarzda foydalangan va u birgina
sarlavha uchun foydalangan "Parvoz" soʻzi orqali juda koʻp maʼnolarni tasvirlab bergan.
ADABIYOTLAR
:
1.
Quronov.D., Mamajonov Z., Sheraliyeva M. Adabiyotshunoslik lug‘ati. Toskent. Akademnashr.
2013.
2.
Normatov U. "Ijod sehri". "Sharq" nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati.
Toshkent -2007.
3.
Jovliyev B. "Til va adabiyot" jurnali. 2013- yil 25- iyul.
4.
Ulugʻov A. "Adabiyotshunoslik nazariyasi". Gʻafur Gʻulom nomidagi nashriyot matbaa ijodiy
uyi. Toshkent-2018.
5.
Lessing D. ―Flight‖ in Short Story Collection ―The Habit of Loving‖. 1957.
ИНГЛИЗ-ЎЗБЕК ТИЛЛАРИДА ЕНГИЛ САНОАТГА ОИД ТЕРМИНЛАРНИ ИШЛАБ
ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ АҲАМИЯТИ
Сратдинова Г.Б.
Ассистент, Бердақ номидаги ҚДУ, Нукус, Ўзбекистон
tel: +99891 3732232
Ҳозирги глобаллашув даврида амалга оширилаѐтган ислоҳатлар халқимизнинг турмуш
фаровонлигини юксалтиришда муҳим аҳамият касб этувчи соҳаларни ривожлантиришга
қаратилган. Жамиятдаги маънавий ва техник ривожланишлар илм-фаннинг тилшунослик соҳасида
ўз таъсири билан яққол кўзга тошланади. Шунки жамиятдаги маданий ва техник ривожланишлар
тилнинг лексик бирликларида катта ўзгаришларни келтириб чиқаради, яъни ҳар қандай соҳадаги
янгилик дастлаб тилнинг лексик системасида, терминлар орқали ифода қилинади. Шу боис
тилшунослар ҳар бир соҳа бўйича терминларни алоҳида шакллантиришга эътибор қаратиб, уларни
ўз илмий ишларининг текшириш объектига айлантирди.
Махсус сўзларни яратиш, мавжуд терминологик тизимларни такомиллаштириш, янги
термин ва уларнинг тизимларини яратишнинг мақбул усулларини аниқлаш, билимларнинг турли
104
соҳалари терминологиясига хос бўлган универсал хусусиятларини излашни кўзда тутади. Шу
маънода термин тушунчаси атрофида содир бўлаѐтган турли хил янгиликлар, ишлаб чиқилган
илмий-назарий қарашлар ҳамда тадқиқот натижалари нафақат тилшуносларни, балки бошқа соҳа
мутахассисларини ҳам бирдек ўзига жалб қилади. Бунинг натижасида терминологиянинг назарий
муаммолари муваффақиятли ўз ечимини топади ва янги терминларни шакллантиришга қаратилган
янги илмий «терминшунослик» фанининг ривожланишига сабаб бўлди.
Демак, тилнинг лексик қатлами энг ўзгарувчан қисми бўлгани боис, у мунтазам тарихий
таъсирларни бошдан кечиради. Ҳар бир даврнинг техник ва иқтисодий ривожланиши унинг
коммуникативлик муносабатларини шакллантириб, бойитиб боради. Мазкур техник
ривожланишлар натижасида замонавий тилнинг лексик системасида турли хил терминлар намоѐн
бўлади. Коммуникатив муносабатларда ифодалана бошлаган терминларни тадқиқ қилиш
терминшунос олимлар олдига муҳим вазифаларни белгилаб бериши билан бир қаторда,
мамлакатда фаолият юритаѐтган тадбиркор, ишбилармон ва ҳар бир соҳадаги мутахассис
кадрлардан хорижий тиллардан бирини мукаммал эгаллаши талаб этилмоқда.
Енгил саноат соҳасига тегишли бўлган терминларни ҳар тарафлама тадқиқ қилиб
ўрганишга 2019 йил 16 сентябрда мамлакатимиз Президенти томонидан имзоланган «Енгил
саноатни янада ривожлантириш ва тайѐр маҳсулотлар ишлаб чиқаришни рағбатлантириш чора-
тадбирлари тўғрисидаги»ги ПҚ-4453-сонли [1] қарори туртки бўлди ва мазкур Президент
Фармонинининг ижросини мақсадга мувофиқ амалга ошириш учун тегишли иш-иложлари ишлаб
чиқила бошлади. Жумладан, 2021 йил 19 майдаги ―Ўзбекистон Республикасида хорижий тилларни
ўрганишни оммалаштириш фаолиятини сифат жиҳатидан янги босқичга олиб чиқиш чора-
тадбирлари тўғрисида‖ги ПҚ-5117-сонли қарори [2] ва Ўзбекистон Республикаси Вазирлар
Маҳкамасининг 2021 йил 19-майдаги ―Хорижий тилларни ўрганишни оммалаштиришни самарали
ташкил этиш чора-тадбирлари тўғрисида‖ги 312-сон [3] қарори инглиз тилини мукаммал
биладиган ва ушбу тилда эркин мулоқот қила оладиган мутахассис кадрлар тайѐрлашга
қаратилган. Бу эса мутахассисларга фаолияти давомида ушбу соҳага ривожланган мамлакатларда
яратилаган инновацияларни жорий қилиш, ўз соҳалари бўйича эришилган ютуқлар ва мавжуд
муаммолар билан яқиндан танишиш каби катта талабларни келтириб чиқоради. Мамлакатимизда
енгил саноат технологиясини ривожлантиришга бўлган талаб, ривожланган давлатларнинг
иқтисодий ютуқларидан хабардор бўлиш ва улар билан хамкорликда иш олиб боришни мақсадга
айлантирди.
Дарҳақиқат, олиб борилаѐтган ислоҳатлар ва уларни амалга ошириш учун кўрилган иш-
иложлар натижасида инглиз тилининг терминологик тизими юзлаб соҳа терминлари билан
бойитилди.
Масалан:
Industrial fabrics – саноат газламалари, jacquard loom –жаккард тўқув
дастгоҳи, jacquard machine – жаккард машинаси, flyer frame – айланма эшиш механизими,
knitting–тўқиш, knitting needle – тўқув игнаси, jersey – тўқима мато, interlacing – ўриш, lopped
thread–маҳкамловчи ип, manufactory–мануфактура, melt spinning–тола йигириш, garment–
кийим, кўйлак андозаси
[8: 152-б.].
Шу жумладан тўқимачилик соҳасига боғлиқ лексик қатламда янги терминлар пайдо бўла
бошлади.
Масалан:
apparel wool - кийим кечак учун мос жун; black wool - қора, жигарранг, кулранг
қўйлар жуни; braid- узун товланиб турувчи жун; breech or britch-дағал жун; carpet-гиламбоп,
кигизбоп қалин жун; fleece wool - бир қўйдан олинган жун; french comb - қўй учун махсус
франсузча тароқ; pulled wool - сўйилган қўйлар жуни; raw wool - табиий жун; second cuts -
иккинчи қирқиш натижасидаги калта жунлар; shearing – жунни қайчи орқали олиш
[7: 90р.].
Енгил саноат терминларини структур-семантик жиҳатдан таҳлил қилганимизда, уларнинг
таркибий қисми метафора ва метонимия каби маъно кўчиш ҳолатига учираб ифодаланган
атамаларни ҳам кузатишимиз мумкин.
Масалан:
eyelet — кўзча, holder — тутқич, padding /pad mangle — плюслаш, cam-
бармоқ, мушт /barring cam – қотириш (маҳкамлаш) механизми мушти)
[6: 162 р.].
Ёш терминшунос олим С.М.Аъзамов терминологияда сўзларнинг маъно кўчишини асосан
уч таснифга бўлиб ўрганган:
а) номнинг шакли ва функциясининг ўхшашлигига нисбатан
билан узвий боғлиқ маъно кўчиши.
Масалан:
cylinder — the main roll, or pressure bowl on roller
printing machines – матога гул босиш дастгоҳининг асосий вали ѐки цилиндри; nose - бурун,
concave cap nose – ичкарига эгилган қопқоқ бурни, pointed cap nose — учли қопқоқ бурни; mock cake
— ўрам ҳосил бўлгандан кейин олиб ташланадиган мослама;
б) номнинг хусусиятлари ва сифати
билан боғлиқ маъно кўчиши:
canvas / duck — a firm, heavy, plain-weave fabric – қаттиқ, оғир,
оддий тўқилган мато; frieze — a term applied when the pile of a velvet, plush, velour, or other pile
105
fabric is uncut – Бахмал, велюр ѐки бошқа туки қирқилмаган матога ишлатиладиган атама; grey
fabric / greige fabric — a fabric just off the loom or knitted machine, in an unfinished state – тўқув
дастгоҳидан ѐки тўқиш машинасидан янги чиқарилган, яъни тугалланмаган ҳолатдаги мато;
в)
инсонниг физиологик, психологик ва унинг ижтимоий ҳаѐти номи билан боғлиқ маъно
кўчиши:
age – толанинг ѐши, mature fiber — толанинг етишганлиги, hollow fiber — пучак тола,
fiber migration — тола миграцияси, feed — озуқа, flagged points — мато парчасининг ѐмон
жойлари
[4: 18-p.].
Тадқиқ қилинаѐтган соҳа терминларининг семантик структурасини шакллантириш ва
турли категорияларга тақсимлаш уларнинг тилшуносликда полисемиянинг алоҳида кўриниши
сифатида ифодалана олишидан дарак беради. Масалан, инглиз тилидаги
«age»
термини, ўзбек
тилида
толанинг ѐши
маъносини билдирмастан, метонимик услуб воситаси ѐрдамида
«маъно
кўчиш»
ҳолати билани тасвирланади, яъни
«материал» – «материалдан маҳсулот»
маъносини
ифодалайди. Бу термин иккала маънода ҳам тўқимачилик маҳсулотлари технологиясининг
терминологияси сифатида истеъмолда кенг қўлланилади.
Инглиз ва ўзбек тилларида сўз ясашнинг яна бир усули бу –
compounding
–
сўзга сўз
қўшиш
(композиция ѐки қўшма сўзлар) усули ҳисобланади. Мулоқотда икки ѐки ундан ортиқ
мустақил маъно берувчи лексик бирликларни бир-бирига қўшиш орқали янги сўз ҳосил бўлиши
compounding – сўзга сўз қўшиш
усули ѐрдамида амалга оширилади. М.Расулова ўз илмий асарида
қўшма сўз ҳодисаси луғат таркибини ва грамматик тузилишни шакллантиришнинг энг унумдор
воситаларидан бири эканлигини айтиб ўтади [5: 102-б.].
Инглиз тилида соҳага оид ишлатиладиган терминлар тузилишини таҳлил эта ўтириб
мураккаб таркибли, энг содда ва шу билан бирга кенг тарқалган тури – бу асосан от ва аниқловчи
элементларидан ташкил топган икки компонентли атрибутив сўз бирикмалари
(warp yarn –
ўралган ип, water bath – сув ванна, water consumpt – сув истеъмоли)
эканлиги маълум бўлади.
Терминларнинг бунақа ифодаланиш ҳолатини бир қанча моделлар асосида кўрсата оламиз:
ОТ+ОТ (N+N)-
Hair+cloth, Hounds+tooth, Dog+tooth
;
ФЕЪЛ+ОТ (V+N)
-
Shrink + age
ва
СИФАТ+ОТ (Adj+N)
Black+face
.
Терминларнинг мазкур моделлар ѐрдамида олиб борилган таҳлилидан маълум бўладики,
бундай сўз бирикмаларидаги икки элементнинг бири асосий маъно берувчи вазифасида келиб
тушунчанинг ўз хусусиятини кўрсатади, биринчи (атрибутив) элемент эса тушунчанинг бошқача
турли белгисини англатади. У сўз бирикмасида қатъий якуний позицияни эгаллайди ва
терминологик сўз бирикмаларини шакллантириш жараѐни тур хусусиятларини билдирувчи янги
сўзларни турдош сўзга қўшилишига олиб келади.
Хулоса тариқасида қуйидагиларни таъкидлаш мумкин, инглиз тилида енгил саноатга оид
терминларнинг лексик-семантик тузилишини ўрганишдан мақсад нафақат талабаларнинг,
шунингдек соҳа мутахассисларининг касбга доир луғат бойлигини ошириш ҳамда уларни инглиз
тилида енгил саноат саҳоси билан боғлиқли бўлган матнларни тушиниш ва улар устида ишлаш
малакасини шакллантиради.
АДАБИЁТЛАР:
1.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 16 сентябрдаги «Енгил саноатни
янада ривожлантириш ва тайѐр маҳсулотлар ишлаб чиқаришни рағбатлантириш чора-тадбирлари
тўғрисидаги»ги ПҚ-4453-сонли қарори //
2.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2021 йил 19 майдаги ―Ўзбекистон
Республикасида хорижий тилларни ўрганишни оммалаштириш фаолиятини сифат жиҳатидан янги
босқичга
олиб
чиқиш
чора-тадбирлари
тўғрисида‖ги
ПҚ-5117-сонли
қарори//
3.
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2021 йил 19-майдаги ―Хорижий
тилларни ўрганишни оммалаштиришни самарали ташкил этиш чора-тадбирлари тўғрисида‖ги
312-сонли қарори //
4.
Аъзамов М.С. Инглизча-ўзбекча тўқимачилик ва енгил саноат терминларининг структур-
семантик таҳлили: филология фанлари бўйича фалсафа доктори диссертацияси автореферати. –
Андижон, 2022. – 60 б.
5.
Расулова М., Шукурова З. Сomparative Typology of English, Uzbek and Russian languages. –
Tошкент, 2017. – 255 б.
6.
Юлдашева Д.М. Енгил саноат соҳасига оид терминларнинг инглиз-ўзбек-рус тилларида
изоҳли луғати. Тошкент-2021.
7.
Юлдашева Д.М. Тўқимачилик соҳасига оид терминлар луғати (инглиз, ўзбек, рус
тилларида) Тошкент-2021.
106
8.
Collins Thesaurus.The Ultimate Word finder from Ato Z.Major new edition. – Glasgow, 2002. –
175 р.
TYPES OF BILINGUALISM
Nurumbetova G.A.
PhD, Associate Professor
«English language and Literature» Department
Babashova B.
1
st
year Master student of the «Linguistics» (English language) Department
Berdakh Karakalpak State University, Nukus, Uzbekistan
Abstract:
This article examines three types of bilingualism – bilingualism of people, namely
simultaneous bilingualism, consistent bilingualism and sequential bilingualism. Simultaneous
bilingualism is bilingualism, in which a person studying two languages in the same environment learns
one concept using two verbal expressions. That is, a bilingual person masters two languages in different
conditions, for example, at home and at school, so the words of the two languages belong to separate and
independent systems. Consistent bilingualism is dominated by one language. The successes and problems
faced by people in the development of bilingualism are discussed. It is concluded that in addition to
motivation and context, bilingual experience plays an important role in bilingual development.
Keywords:
bilingualism, simultaneous bilingualism, coordinate bilingualism, sequential bilingualism
Аннотация
: В данной статье исследуются три типа билингвизма – двуязычия людей, а именно
одновременный билингвизм, координационный билингвизм и последовательный билингвизм.
Одновременный билингвизм – это двуязычие, при котором человек, изучающий два языка в одной
и той же среде, усваивает одно понятие с помощью двух словесных выражений. То есть человек
билингв овладевает двумя языками в разных условиях, например, дома и в школе, поэтому слова
двух языков принадлежат к отдельным и независимым системам. В последовательном
билингвизме или двуязычии доминирует один язык. Обсуждаются успехи и проблемы, с
которыми сталкиваются люди в развитии двуязычия. Делается вывод, что в дополнение к
мотивации и контексту важную роль в двуязычном развитии обогащается двуязычный опыт.
Ключевые слова:
билингвизм, одновременный билингвизм, координационный билингвизм,
последовательный билингвизм
Bilingualism comes from two words from Latin origin: ‗bi‘ which means ‗two‘ and ‗lingua‘
which means language. Therefore, it may be defined as an ability to speak fluently at least in two
languages. There are many problems and challenges when trying to define this term precisely. The reason
for that is that many children experience learning two languages since birth because their parents want so,
or simply because sometimes their parents have two different mother tongues. This type of bilingualism is
called Simultaneous Bilingualism.
Furthermore, some people become bilingual later, when they decide to learn the second language,
for example, in school. In contrast to the target type where a person learns a new language by their own
will, some people need to learn a new language to survive and adapt to the new surrounding and society,
for example, Karakalpaks in the United States of America. In some communities, children are raised in a
way that they speak one language at home, and the other one in public areas, such as in school. That type
of learning a new language is known as Coordinate or circumstantial bilingualism [Baker, 2001].
Sometimes when a native Russian child relocated to Uzbekistan, the child will informally learn
Uzbek through interaction with the locals in that area. This is called Sequential bilingualism. The specific
objective of this article is to focus on each of them in detail, and clarify some of the misconceptions and
confusions of many who don‘t comprehend this well. Children who acquire a second language through
successive acquisition are usually less fluent and less cohesive [Houwer: 2009].
This is in contrast to simultaneous acquisition because both languages are acquired as first
languages. In this case, children are more fluent and cohesive in their communication. They are able to
express themselves fluently and without challenges. For example, many children learn their native
language at home and another language such as Russian or English at school.
Bilingual language acquisition takes place in two main ways that include
Simultaneous acquisition and
Successive acquisition
In each of these ways, language acquisition is largely determined by certain factors such as age
and comprehension of another language.
