202
4. Kedrov B.M. Integrative function of philosophy in the system of modern scientific
knowledge//Dialectics as a basis for integrating scientific knowledge. - L., 1984. - p. 7-12.
5. Kitaygorodskaya G.A. Methodological foundations of intensive foreign language teaching. – M.: MSU
Publishing House, 1986. 176 p.
6. Levin V.G. Integrative function of understanding the system//Dialectics as a basis for integrating
scientific knowledge. - L.: 1984. - p. 72.
ОҚЫЎДЫ ҤЙРЕТИЎ ПРИНЦИПЛЕРИ
Шанназарова Г.
2 курс магистрант, Лингвистика (немис тили) қәнигелиги, Бердақ атындағы ҚМУ,
Нѳкис, Ѳзбекстан
Ғәрезсиз Ӛзбекистанымыздыӊ оның қурамында суверенлик ҳуқуқына ийе болған
Қарақалпақстанның дунья жәмийетшилигинде тутқан орны кҥн сайын ӛсип, халықаралық
қатнасықлар, саўда – сатық, туризм ҳәм де мәмлекетлер арасындағы мәдений ҳәм экономикалық,
илмий – техникалық, билимлендириў тараўындағы қатнасықлар раўажланып, беккемленип
баратырған бир ўақытта оның келешегин таратыўшы жасларға шет тиллерин пухта ҥйрениў ҳәм
де мәселелерди еркин тҥрде талқылаў, олар туўралы ӛз пикирин тартынбастан айтыў, улыўма
аўызеки ҳәм жазба тҥрде қатнаслар жасап билиўди ҥйретиў ҳәзирги кҥнниң кешиктирип
болмайтуғын ең тийкарғы ўазыйпаларыннан бири болып табылады.
Белгили болғанындай дидактикалық, психологиялық, сондай-ақ методикалық принциплер
бар. Олардан тысқары С.К. Фоломкина [6] тәрепиннен ислеп шығылған оқыўға ҥйретиў
принциплери де бар. Бул принциплер оқыўдың ӛзине тән сӛйлеў ҳәрекети тҥри ҳәм де шет тил
тәлиминен кӛзленген мақсетлигин билдиреди. Оқыўды ҥйретиў де тӛмендеги принциплерге
әмелетиў тийис:
1. Оқыўды ўйретиў – сӛйлеў ҳәрекетиниң тҥрин ҥйретиў деп қаралыўы керек. Усы
қағыйданы итибарға алып ис жҥритилген де ғана, оқыўшыларға оқыў туўралы дурыс жоллама
бериледи. Тил материалын ӛзлестириў ямаса текстке жақын сӛйлеп бериўди бирден – бир оқыў
ўазыйпасы деп билместен, текстти ҳәрекетте қолланыў материалына айландырыў алдынғы орынға
шығарылыўы усынылады. Оқыўшыларға текстти оқып мағлыўмат – хабар алыў шынығыўларын
орынлатыў – бирлемши жуўмақлаўшы мақсет әмелде қолланылыўы керек. Буған сӛйлеў
әмеллерин орынлаў арқалы ғана ерисиледи, бул процессте белгили нәтийжеге (мазмунды билип
алыў, хабарды ийелеў) нәзерде тутылады. Текстти оқыў руўҳый байыўға, таза –таза мағлыўмат –
ҳабарларды алыўға қаратылған оқыў методикалық илаж – шара есапланады. Оқыў процессинде
жумыс: оқыў алдыннан тапсырма берилиўи шәрт ҳәм оқып болғаннан соң тийисли методикалық
усылларды қолланып, тҥсингенлиги тексериледи. Толық ҳәм анық тҥсингенлиги оқыўшылар
тәрепинен ўазыйпаны табыслы орынлаў есапланады. Қулласы, усы принцип бойынша оқыўдың
тийкары–оқыўшыға мағлыўмат – хабар жеткизиў қағыйдаластырылып қойылады.
2. Оқыўды ҥйрениў, билиў процесси сыпатында шӛлкемлестириледи. Тек әмелий ҳәрекет
кӛрсетиў менен шекленбестен, текстти оқыўшы билиўге, таза мағлыўмат – хабар ҥйрениўге
ҳәрекет етеди. Мағлыўмат – хабар алыў – билиў ҳәрекетин жҥритиў болып табылады. Бул жерде
билиў ҳәм де сӛйлеў ҳәрекетиниң паркын билиў керек. Сӛйлеў ҳәрекет нәтийжесин билиўге алып
келеди. Ӛйткени, оқыў материаллар (булл жерде текст) мазмунына итибарды кҥшейтиў талап
етиледи. Мазмунының қызықлылығы оқыўшылардың мағлыўмат – хабаралыўға интилиўлерин
белгилеўши, оларды қызығыў менен, ыклас менен оқыўға ҥндеўши принцип ўазыйпасын
аткарады. Тексттиң мазмунында ҳәм тилинде ақылға муўапық шегарасындағы қыйыншылықлар
болыўы оқыўшының ақыллылық ҳәрекетин кҥшейтиўи, пикирлеўин – ойлаўын иске қосыўына
себеп болады. Демек, усы принципке муўапық оқыўшылар шет тилде оқып, бир ўақытта билиў
ҳәрекети менен шуғылланады.
3. Оқыўшылардың ана тили ҳәм екинши шет тилде топлаған оқыў дарежелерине сҥйенип,
оларға шет тилде оқыў ҥйрениледи. Дәслеп, оқыўшының шет тилде оқыўға мҥнәсибети
қәлиплестириледи. «Оқысам ҥйренемен» деген нақылға әмел етип ис тутыў зәрурлиги пайда
болады. Биринши шәрт мине усы. Тил тәжрийбесиндеги сӛйлеў усылларының кӛшиў ҳәдийсесине
гезлесемиз. Шет тил де ҳәрип – сес мҥнәсибетлериниң ӛзлестириў менен оқыўшыларға иштен
оқыўды усыныў мақсетке муўапық . Бул екинши шәрт есапланады. Бир сӛз бенен айтканда, оқыў
дәўиринде тил тәжрийбесиниң илажы барынша қолланылыўы талап етиледи.
4. Оқығанды тҥсиниў ушын оқыўшылар ҥйренилип атырған тил структурасы,
қәсийетлерин ийелеп, оларға тийкарланған ҳалда жумыс алып барыўлары керек. Тил материалын
203
билиў, яғный тил кӛникпелерин пайда болыўы тез ҳәм туўры оқып тҥсиниўге тийкар жаратылады.
Жазыўдағы апиўайы алынған сӛз, оның бӛлеги (морфема), сӛзлердиң ӛз ара жайласыўы (сӛз
тәртиби, гәплер шынжыры) сыяқлылардан оқыўшы кӛриў аркалы таяныш сыпатында
пайдаланады. Таныш белгилери ҳәм баспа ҳәриплерге (шрифтларға) қарап ҳәм улыўма контекстен
келип шығып, текстеги интонация, иркилис ҳәм мантықлы пәт ҳаққында коз карас пайда болады.
Жәрдемши сӛзлерди (haben, sein, werden) билиўдиң де оқыўға пайдасы тийеди.
Бул принцип ҥйренилип атырған тил қурылысынан жетерлише хабардар болыўды талап
етеди.
5. Оқыўды ҥйретиўде тек ғана рецептив емес, сондай – ақ репродуктив ҳәрекетте
қатнасады. Оқыў әдетте рецептив сӛйлеў ҳәрекети делинеди. Бирақ оқыў процесси рецептив
операциялар менен бир қатарда репродуктив операцияларды да ӛз ишине алады. Графикалық
материалдың тҥсинилиўи, қабылалыныўы ўақтында иштен сӛйлеў әмелге асады. Бир ўақытта
айтылыў кӛнликпеси оқыў техникасына тәсир етеди ҳәм текстти тҥсиниўге қатнасыда мәлим
болады. Сӛйлегенде оқыўшы грамматикалық ҳәдийсени айтылыў кӛнликпесине ийе екенлиги
себепли онда текстеги грамматикалық формаларды алдыннан аңлаў–билиў имканияты
жаратылады. Сол себепли, рецепция ҳам репродукция ӛз–ара байланыс ҳәм сӛйлеў ҳәдийселери
саналады.
Оқыўды ҥйрениў ўақтында рецептивден тысқары репродуктив сӛйлеў менен шуғылланыў
усы принциптиң талабы болып табылады.
6. Оқыў сӛйлеў ҳәрекети тҥри сыпатында хызмет атқарар екен, оның әмел етиў усылларын
оқыўшылар ӛзлестирип алыўлары керек болады. Хәрекеттиң процесс тәрепин тәмийлениўши
операцияларды билиўи тийис. Олардың бириншиси техникалық кӛнликпе тәрзинде
қабылланатуғын текстти тҥсинип жетиў менен байланыслы. Мәни «аңлаў, оқыў тусиниў»
усылларын оқыўшы билип алса, оқыў тезлиги қәлиплеседи. Оқыў тезлиги арнаўлы шынығыў
ислеў болып қоймастан аналитик операцияларды қолланыў нәзерде тутылады, яғный оныӊ
мазмунды байкау мақсетинде пайдалынылады. Әсте ҳәм тез оқыў кӛнликпелери мағлыўмат –
хабар алыўда орны менен ислетиледи.
Техникалық кӛнликпелер, тийисли тәризде оқыў мағлыўматты – хабарды ӛзлестириў
жолындағы керекли қәдем екенлиги усы принциптен аңланатуғын тҥсиник демек. Хәр бир
тәлимниң басқышында ӛзине тән қәсийетлер менен оқыў әмелияты қолланылады. Баслаўыш
дәўирде таныс материал тийкарында текст, орта басқышта таныс бирликлер ҳәм азғана бийтаныс
сӛзлер киритилген текстлер, жоқары классларда – лицейлерде болса кӛбирек потенциал сӛзлик
қатнасында текстлерди оқыў усынылады.
ӘДЕБИЯТЛАР:
1.
Дридзе Т.М. Текстовая деятельность в структуре социальной коммуникации. М.: Наука,
1984.
2.
Клычникова З.И.Психологические особенности обучения чтению на иностранном языке. 2
– изд., М., Просвещение,1983.
3.
Очерки методики обучения чтению на иностранных языках под редакцией И.М.Бернака и
В.А. Бухбиндера. Киев: Высшая школа, 1977.
4.
Основы методики преподавания иностранных языков. Под ред. В.А.Бухбиндера, Штраусса
В. Киев, 1986.
5.
Фоломкина С.К. Методика обучения чтению на английском языке в средней школе.
Докторская диссертация. М., 1974.
6.
Фоломкина С.К. Обучение чтению (текст лекций по курсу «Методика преподавания
иностранных языков»), М., МГПИИЯ, 1980, ҳ.т.б.
DIFFICULTIES AND CHALLENGES IN DEVELOPING WRITING SKILLS
Jetkerbaeva
M.
NukSPI named after Ajiniyaz, Nukus, Uzbekistan
Abstract
: English is an International language and in demand today. English is by far the most widely
used language around the world. However, English language writing has always been a challenge for
second language students to master. Developing student‘s ability in writing is one of the major challenges
faces by the ESL teachers nowadays. Thus, this study aims to explore the challenges faced by both
students and teachers in learning as well as teaching writing skills.
Keywords
: teaching, writing skill, difficulties, essay, written speech, statement.
