240
взглядов, противостоящих выработке консенсуса, единства между различными общественными
силами по коренным вопросам жизни общества.
Фундаментальным можно назвать направление мысли и политики, цель которого –
подчинить разнообразные формы жизни "господствующей тенденции", требованиям единого
привилегированного "центра" системы. В последнее время наблюдается позитивное отношение не
столько к плюрализму, сколько к "полифундаментализму" или "неклассическому плюрализму",
находящимся между понятиями фундаментализма и плюрализма [Алтухов, 1993: 2].
Замена многомерного разноопределенного объекта его актуальным сечением как один из
вариантов полифундаментальных моделей позволяет в заданных условиях получить одну
определѐнную модель, однозначно отвечающую на вопросы, поставленные определѐнным кругом
исследователей.
ЛИТЕРАТУРА:
1.
Гастев А.К. Трудовые установки. М.: Экономика. 1973.
2.
Алтухов В. Введение в многомерный мир// Свободная мысль. 1993. № 8.
ҒӘРЕЗСИЗЛИК ЖЫЛЛАРЫНДА ҚАРАҚАЛПАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
СОЦИАЛ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ РАЎАЖЛАНЫЎЫ ТАРИЙХЫНАН (1991-1995 ЖЖ)
Есназарова З.
т.и.к., доцент, Әжинияз атындағы НМПИ, Нѳкис, Ѳзбекстан
Давлетмуратов К., Утемисов А.
Оқытыўшылар, НМПИ, Нѳкис, Ѳзбекстан
Қарақалпақстан Республикасының турақлы раўажланыў факторлары ретинде 1991-2016
жылларда социал-экономикалық турмысында жҥз берип атырған қубылысларды ҳәм
жетискеликлерди сәўлелендириўши, бунда тийкарынан кәрхана мекеме ҳәм басқада хожалық
жҥргизиўши субъектлердиң жумыслары қарап шығылады. Ғәрезсизлик жылларында социаллық-
экономикалық реформалардың барысы санаат аўыл хожалығы ҳәм жәмийетлик салаларда әмелге
асрылып атырған реформалар ӛзиниң нәтийежесин кӛрсетпекте.
Ғәрезсилик дәўиринде Қарақалпақстанда халықтың турмыс шараятын жақсылаў,
тҥпкиликли реформаларды әмелге асырыў бойынша бир қатар унамлы нәтийжелерге ерисилди.
Қарақалпақстанда меншиктиң жаңа формалары пайда бола баслады. Ӛндирис ҳәм хызмет
саласында мәмлекетлик емес сектордың ҥлеси артып бармақта. Усы бағдарда, санаат халық
тутыныў, жеңил санаат ӛномилерин ислеп шығарыў 1991-1994-жыллар да кемейип барған. 1994-
жылдың 9 айы ишинд ӛткен, яғный 1994-жыл менен салыстырғанда ҳәр ҥш санаат
кәрханаларынан биреўи ӛним кӛлемин кемейтип жиберген [1].
Усы дәўирде исленип атырған жумысларға байланыслы ҳужжетлерди талқылап
қарғанымызда, саўдада, хызмет кӛрсетиў тараўында меншиклестириўде унамлы ӛзгерислердиң аз
болғанлығын айтыўымыз керек. Архив мағыўматлар боыйнша қарап шықсақ ең баслысы, тутыныў
базарларын товарлар ислеп шығарыў, халыққа хызмет кӛрсетиў тҥрлери менен толтырыў
жақсыланбаған. Ғәрезсизликтиң дәслепки дәўиринде товарлар ҳәм хызметлер менен тәмийнлеў
бойынша мәмлекетлик бӛлистириў механизими әсте-ақырын тоқтаўға жақынласып киятырғанда
меншиклестирилген саўда ҳәм хызмет кӛрсетиў макемелери тәрепинен бос турған дҥкан
текшелерин толтырыў, халыққа хызмет кӛрсететуғын хызметлердиң сапасын жақсылаў бойынша
илажлар исленбеген. Бул макемелердиң тек аты ӛзгертилип, жетерли дәрежеде жумыс ислемей
турып, кризислик жағдайдан шығыўы қыйын болған. Бул, усы тараў басшыларының инталы тҥрде
исбилерменлигин кӛрсеткенлигин дәлиллейди.
1991-1994-жылларда Қарақалпақстан Республикасында исбилерменликти раўажландырыў
жетерли дәрежеде қанаатландырылмаған. Мысалы, дереклерди изертлеў барысында Тӛрткҥл,
Елликқала,Қоңырат, Хожели саўда хызмет кӛрсетиў объекилерин сатыў бойынша жумыслар
исленген. Бирақ, Әмиўдәрья, Шымбай, Кейгейли, Қанлыкӛл, Шоманай, Мойнақ районларында
мҥмкиншиликлерге қарамастан халыққа хызмет кӛрсетиў тараўлары бойынша жумыс исленбеген
[2].
Экономиканы басқарыў усыллары ӛзгертилип, админстративлик буйрықпазлық
прициплери ӛзин-ӛзи басқарыў усыллары менен алмастырыў илажлары алып барылды. 1994-1995-
жылларда Қарақалпақстан Республикасында финанс министрлиги, бас салық басқармасы, Болжаў
статистика мәмлекетлик Комитети жумысларында да кемшиликлер бар екенлиги кӛрсетилген.
241
Ҳҥжжетлерди анализлеп қарағанымызда, Болжаў статистика мәмлекетлик комитети
ескише усылда ис жҥритип жаңа ӛзгерислерге кириспеген. Бул бойынша тӛмендеги мысалларды
кӛрсетиўге болады. 1992-1993-жыллар ишинде кӛплеген саўда, турмыс хызметин кӛрсетиў ҳәм
жергиликли санаат объектлери мәмлекет ийелигинен шығарылды ҳәм меншиклестирилди.
Сол дәўирде мәмлекетлик ҥй-жай фондын меншиклестириў тамамланды нәтийжеде 52 мың
шаңарақ ӛзиниң ҥйине ийе болды. Булардан 28,5 мың яғный 55 % и бундай имканиятқа бийпул
еристи [3].
Экономикалық реформаларды және де тереңлестириў бойынша, исбилерменликти қоллап-
қуўатлаў, жеке бизнести раўажландырыў ҳәм әмелге асырыў бойынша Қарақалпақстан
Республикасында 1994-жылы арнаўлы бағдарлама ислеп шығылды. Усыған байланыслы
меншиклестриў халық хожалығының жетекши тараўларында, азық- аўқат ҳәм жеңил санаат
кәрханаларында қурылыс ҳәм транспорт комплекслеринде жумыс алып барылды. Мысалы
Қарақалпақстан Республикасында киши кәрхана ҳәм кооперативлердиң саны 1204 ке жетти оларда
14 мыңға жақын адам мийнет етти [2]. Бул халық хожалығындағы барлық жумыс ислеўшилердиң
3,4 қурайды.
1998-жылға келип ҳәркет етип турған кәрханадан 3183 меншик формасын ӛзгертти,
экономиканың мәмлекетлик емес секторына 95,2 санаат ӛними, 99,0 халық тутыныў товарлары
ӛндириси,97,2 товар айланысынна тийисли болды [4]. Қарақалпақстан тарийхы (1991-2015-
жыллар, Нӛкис-2018. «Илим», 100 бет.)
Қарақалпақстан Республикасының экономикасының тийкарғы тараўлары санаат, аўыл
хожалығы, капитал қурылыс, хызмет кӛрсетиў тараўлары тарийхый анализлеў сыпатында алып
қараймыз.
1991-жылы жалпы аймақлық ӛним млрд сўм есабынан 1991-жыл 0, 1996-жылы 23,3, 2001-
жылы 152,0, 2006-жылы, 711,4, 2011-жылы 2219,4, 2016-жылы 6518.0 жалпы аймақлық ӛнимди
кӛресетеди. Соның ишинде санаат ӛнимлери улыўма ӛнимниң дерлик млрд сўм есабынан 1991-
2016 жылларда 5309,2 мрд сўм кӛлеминде ӛсиў болды [5].
Жуўмақлап
айтқанда,
Қарақалпақстан
Республикасының
социал-экономикалық
раўажланыўында киши орта ҳәм жеке исблерменликтиң улыўма ишки ӛним ислеп шығарыўда тек
шешиўши дәрежени ийелеўи ҳазирги ўақытта халықтың пәраўан турмысының турақлы
раўажланыўына ҳәм жумысызлық машқаласын шешиўде айырықша әҳмийетке ийе болып
табылады.
ӘДЕБИЯТЛАР:
1. АЖК РК, Ф.35 ОП.3 Д,99. Л,51.
2. Еркин Қарақалпақстан, 5-ноябрь.
3. АЖК РК, Ф.35 ОП.3 Д,99. Л,52.
4. А. Джумашев, С. Нуржанов, Л. Уразова, Р. Таджиева. Қарақалпақстан тарийхы (1991-2015-
жыллар), Нӛкис-2018. «Илим», 100 бет.
5. Қарақалпақстан Республикасының жыллық статистикалық топламы (1991-2016) . Нӛкис, 2017
15 бет.
ЎЗБEКИСТОНДА ТУРИЗМ СОҲАСИНИНГ ШАКИЛЛАНИШИ ВА
РИВОЖЛАНИШИ (1991-2022 ЙИЛЛАР)
Жумаев Б.У.
Ўз РФА ҳузуридаги Ўзбекистоннинг энг янги
тарихи масалалари бўйича Мувофиқлаштирувчи-методик
маркази таянч докторанти, Ўзбекистон
тел: + 99894 587 66 11
Аннотация
: Ушбу мақолада Ўзбекистонда туризмнинг шакилланиши учун яратилган ҳуқуқий
мийѐрларнинг вужудга келиши, ташқи туризм ҳамкорлиги, ички туризмнинг ҳолати ва ютуқлари,
бугунги кундаги туризм турлари ва уларнинг бир-бири билан боғлиқлиги, туризм
инфрастрктураси, механизими, гидлар фаолияти каби масалалар атрофлича таҳлил қилиниб бу
борада керакли таклифлар бериб ўтилган.
Калит сўзлар:
қонунлар, қарорлар, фармонлар, ташқи туризм, ички туризм, туризм
инфрастрктураси, туризм механизими, гидлар.
