249
(Филоделфия, Делавер) фаолият юритиб келаѐтган оилавий судлар томонидан кўриб ҳал этилади
[Махмудов М.А, 1996: 4-5].
Оилавий судлар томонидан кўриладиган ишларни уч тоифага ажратишимиз мумкин: 1)
вояга етмаганлар ва ҳуқуқбузарларга тааллуқли ишлар; 2) вояга етганларга нисбатан жиноят
ишлари; 3) фуқаролик ишлари [Family court of the state of Delawere, 1990: 10-16].
Ўз навбатида фуқаролик ишлари оилани сақлаб қолиш бўйича ҳамда бошқа ишларга
(никоҳни ѐки ҳомийликни бекор қилиш, фарзанднинг кимда қолишини ҳал этиш ва ҳ.к.)
ажратилади.
Оилавий судлар ваколат доирасига тааллуқли бир неча тоифа ишлар эса, мутлақо суд
тартибида ҳал этилиши лозим бўлади. Бундай ишлар сирасига вояга етмаганлар томонидан содир
этилган оғир жиноятлар, кечиктириб бўлмас ѐрдам беришдан бўйин товлаш, ҳақиқийлигига шубҳа
бўлган никоҳни бекор қилиш кабиларни киритишимиз мумкин [Махмудов М.А, 1996: 5-6].
Юқоридагиларни инобатга олган ҳолда Республикамизда оилавий судлар фаолиятини
ташкил этиш мақсадга мувофиқ, деб ҳисоблаймиз. Яъни вояга етмаганлар ва оилага қарши жиноят
ва фуқаролик ишларини кўриб ҳал этувчи махсус суд инстанциясини тузиш керак. Зотан, оилавий
келишмовчиликлар ҳамда оилавий муносабатларга қарши жиноятлар ўзига хос хусусиятлари
жиноятчиликнинг бошқа шаклларидан ажралиб туради.
АДАБИЁТЛАР:
1.
Бобоев Ҳ. Ўзбекистон Республикаси Жиноят ҳуқуқи. Махсус қисм. Дарслик -Т.: ТДЮИ,
2000. -Б.114.
2.
Здравомыслова. Б.В. Уголовное право Российской Федерации. Особенная часть: Учебник -
Изд. 2-е, перераб и доп. -М.: Юристь, 1999. С.128.
3.
Здравомыслова Б.В. Уголовное право Российской Федерации. Особенная часть: Учебник -
Изд. 2-е, перераб и доп. -М.: Юристь, 1999. С.129.
4.
Лебедева В.М. Комментарий к Уголовному кодексу Российской Федерации -4-е изд.,
перераб. и доп. -М.: Норма, 2005. -С.355.
5.
Махмудов М.А. Семейный суд в США. -Душанбе: Сино, 1996. -С.4-5.
6.
Махмудов М.А. Семейный суд в США. -Душанбе: Сино, 1996. -С.5-6.
7.
Рустамбаев М.Х. Комментарий к Уголовному кодексу Республики Узбекистан. Особенная
часть. -Т.: ТГЮИ, 2004. -С.111.
8.
Рустамбаев М.Ҳ. Ўзбекситон Республикаси жиноят ҳуқуқи курси. Б.22.
9.
Рустамбаев М.Х. Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексига шарҳлар. Махсус қисм. Т.:
ILM ZIYOSI, 2006. -Б. 112.
10.
Рустамбаев М.Х. Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексига шарҳлар. Махсус қисм. Т.:
ILM ZIYOSI, 2006. -Б. 113.
11.
Family court of the state of Delawere, Final Report, Delawere, 1990. -P.10-16.
ЖАМИЯТНИ ИНСОПАРВАРЛАШТИРИШНИНГ ИЖТИМОИЙ-МАЪНАВИЙ
ОМИЛЛАРИ
Маннанова Н.Х.
С.ф.д. (PhD), бўлим мудири, Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси ҳузуридаги
Ўзбекистоннинг энг янги тарихи масалалари бўйича мувофиқлаштирувчи-методик марказ,
Ўзбекистон
тел: (94) 626-37-10
Ҳар бир тафаккурли инсон ўзини ўраб турган воқелик ҳақида мулоҳаза юритади.
Тафаккурида содир бўлаѐтган борлиқ ҳақидаги таҳлил ва талқинлар унинг ҳаѐт моҳиятини
теранроқ идрок этишга, онгининг бир қадар ўсишига, дунѐқарашининг кенгайиши ва маънавий
дунѐсининг бойишига сабаб бўлади. Бу эса, ўз навбатида, унинг эҳтиѐжларига таъсир кўрсатади ва
унинг маънавий жиҳатдан пок бўлишини таъминлайди. Инсон эҳтиѐжларининг ижобий томонга
тарбияланиб бориши унинг келажакка эзгу мақсадлар ила интилишига замин ҳозирлайди.
Маълумки, ижтимоий тараққиѐт инсон эрки ва эркинлигига асосланган интеллектуал
салоҳияти, маданий ижодкорлиги билан равнақ топади. Инсоният маданий ҳамда маънавий
юксалишининг бош мезони сифатида эътироф этилаѐтган жамиятни инсонпарварлаштириш
250
ҳозирги техника ва технологияларга асосланган шиддаткор шароитда бутун жаҳон миқѐсида
англанган эҳтиѐж бўлиб бонг урмоқда.
Жамиятни инсонпарварлаштиришда асосий таянч сифатида қуйидаги ижтимоий-маънавий
омилларга эътибор қаратиш муҳим аҳамият касб этади:
- инсонпарварлик сиѐсати – давлат сиѐсатининг инсонпарварлик тамойиллари асосида
амалга оширилиши мамлакатда инсон қадри, манфаатларининг ҳимоя қилинишига хизмат қилади,
жамиятда келажакка ишонч, бунѐдкорлик кайфиятини уйғотади. Жумладан, ―Ўзбекистон
Президенти Ш.М.Мирзиѐевнинг янги ғоялар билан йўғрилган инсонпарварлик сиѐсати асосини
халқимизнинг туб манфаатлари ташкил этади ҳамда бу сиѐсат бевосита шу манфаатларни ҳимоя
қилишга ва уларни илгари суришга қаратилгандир. Бу йўлнинг муҳим йўналишларидан бири
шахсни ҳар томонлама камол топтиришни таъминлаш, юксак маънавий-ахлоқий инсонпарварлик
тамойиллари ва адолат принциплари асосида жамиятни бошқаришнинг янги ҳуқуқий
механизмларини шакллантириш мақсадида мамлакатда янгича бунѐдкорлик муҳитини
ривожлантиришдан иборатдир‖ [Исмоилов, 2021];
- аҳлоқий-маънавий омиллар – бу ўринда, асосан, жамиятда миллий ва умуминсоний
ахлоқий қадриятларни янада шакллантириш назарда тутилади. Чунки, миллий ахлоқий фазилатлар
инсонни жамиятга бўлган ҳурмат муносабатининг асосий мазмунини ташкил этади. Жамиятни
инсонпарварлаштиришда янги жамият асосчилари ҳамда давомчилари бўлган ѐшларни
маърифатли бўлиш баробарида инсонпарвар руҳда тарбиялашни кўзда тутади;
- маърифий омиллар - жамиятни инсонпарварлаштиришда олий инсоний фазилатлар билан
бир қаторда маърифий омилларга бўлган эҳтиѐжлар тарихни холис ва ҳаққоний билиш ҳамда
ундан оқилона хулосалар чиқара билиш, тафаккурни замон талаблари асосида ижобий маънода
ўзгартириш, сиѐсий маданият, ҳуқуқий саводхонлик, касбий замонавий билимлар мавжудлигида
қондирилиши мумкин. ―Инсонпарварлаштиришнинг асосий хусусияти бўлган инсонпарварлик
таълим мазмунини ўзлаштиришнинг марказий қисмларидан бири бўлиб, даражаси ва ҳолатидан
қатьий назар, таълимдаги асосий ижтимоий муаммоларни инсон номи билан, эркин мулоқат
қилиш орқали амалга ошишини таъминлайди. Ушбу чора-тадбирлар тизими таълим мазмунидаги
умумий маданий таркибий қисмларни биринчи ўринга қўйиш ва шу билан ўқувчиларнинг шахсий
етуклигини шакллантиришга йўналтириш орқали амалга оширилади‖ [Ғаффоров, Тоштемирова,
2021]. ―Шу нуқтаи назардан келиб чиқиб, шахснинг умумий ва махсус қобилиятларининг юзага
келиши, унинг таълим ва тарбия тизимидаги эҳтиѐжларининг қондирилиши, миллий урф-одат ва
қадриятлар устуворлигининг таъминланиши, давлат, жамият ва табиат билан ўзаро
муносабатларининг уйғунлиги таълимнинг инсонпарварлигидан далолат беради‖ [Ғаффоров,
Тоштемирова, 2021];
- диний омиллар – инсонпарвар жамиятни бунѐд этишда олий инсонийлик намунаси
бўлган демократия қоидаларига асосланган ҳуқуқий жиҳатдан мустаҳкамланган диний
бағрикенглик муҳим аҳамият касб этади. Унинг моҳиятидаги турли динларга бўлган
эътиқодларнинг ҳеч бирини камситмаган ҳолда бирдек ҳурмат қилиш, уларга эътиқод қилувчи
халқлар, миллатлар ва жамиятимиз аъзоларига ҳам чексиз ҳурмат билан қараш халқимиз учун
фақатгина халқаро гуманизм ва демократия талаблари эмас, миллий менталитетимизга хос бўлган
бебаҳо қадрият ҳамдир;
- маданият ва санъат – маданият ва санъат намуналари инсон истеъдоди, қобилияти,
ижодий имкониятлари асосида намоѐн бўлади. Маданият ва санъат намуналаридан бохабар
бўлишлик воқеликка эстетик муносабатда бўлиш, атрофимизни ўраб турган табиат гўзалликлари,
ижтимоий меҳнат орқали юзага келган барча гўзал нарсаларга, жумладан, санъат асарларига
ботинан ва зоҳиран ошно бўлишда акс этади. Инсон ички туйғуларида бунѐдкорлик кайфиятининг
уйғониши амалий фаолиятида янгилик, гўзаллик яратишига туртки беради.
Шу ўринда, жамиятни инсонпарварлаштиришга салбий таъсир кўрсатиши мумкин бўлган
икки омилни ҳам таҳлил этиш лозим бўлади. Ушбу салбий омилларни умумлаштирган ҳолда
ташқи ва ички омиллар тарзида кўриб чиқиш мумкин.
Ташқи омиллар мамлакат ва жамиятга ташқаридан кириб келадиган миллий, ментал,
умуминсоний қадриятларга мувофиқ бўлмаган ѐт ғоялар, глобаллашув ва интеграциялашув
натижасида таъсир кўрсатади. Дарақиқат, глобаллашув жараѐнида бутун дунѐ сарҳадлари ҳеч бир
қийинчиликсиз ѐриб ўтилади. Таассуфки, ѐвуз ниятда ўз манфаатларидан келиб чиқиб, бошқа
давлат ҳудудига кириб олиш, мамлакат аҳолисини мафкуравий таъсир орқали тобе қилишни
кўзлаган мақсад эгалари глобаллашувнинг бундай хизматидан ўта усталик билан фойдаланишга
ҳаракат қилишмоқда. Бугунги кунда нафақат инсон онги, балки қалбини ҳам эгаллаш ғоявий
курашнинг бош мақсади бўлиб майдонга чиқмоқда.
251
Шунингдек, жамиятни инсонпарварлаштириш учун қилинаѐтган ҳаракатларга бир қатор
ички омиллар ҳам халал беради. Хусусан,
- лоқайдлик ва бепарволик;
- ижтимоий бегоналашув;
- фақатгина ўз манфаати устида қайғуриш, худбинлик;
- мавжуд ҳолатдан қониқиш, мослашувчанлик;
- маърифатсизлик натижасидаги қўрқув, ижтимоий қолоқлик;
- бамайлихотирлик, «менга нима» қабилида иш кўриш каби салбий ижтимоий-маънавий
омиллар жамиятни инсонпарварлаштиришга, янгиланаѐтган жамиятнинг аъзоларида тафаккур
ўзгаришларига тўсқинлик қилмоқда. Бу эса, асосий мақсадимиз бўлган мамлакатимизни янада
тараққий эттириш, халқимиз фаровонлигини юксалтиришга қаратилган ислоҳотларнинг амалга
ошишини секинлаштиради.
Шу сабабли, эҳтиѐжларни танлаш ва тарбиялаш масаласи давлат ва жамият олдидаги энг
муҳим масалалардан биридир. Шахснинг келажакдаги аҳлоқий такомиллашуви ана шу масалани
тўғри ҳал этилишига бевосита боғлиқ. Зеро, ижтимоий жиҳатдан мустаҳкам, маънавий жиҳатдан
юксак халқгина қудратли бўлиши мумкин.
АДАБИЁТЛАР:
1. Исмоилов Н. Янги Ўзбекистоннинг янги истиқболлари. 2021 йил, 10 январь [Электрон ресурс:
https://xs.uz/uzkr/post/yangi-ozbekistonning-yangi-istiqbollari
2. Ғаффоров Я.Х., Тоштемирова С.А. Таълим ва тарбияда инсонпарварлик тамойилининг
зарурияти. Academic research in educational sciences. Volume 2. Issue2. 2021 [Электрон ресурс:
https://cyberleninka.ru/article/n/talim-va-tarbiyada-insonparvarlik-tamoyilining-zarurati
СУДЛАНЫЎШЫНЫҢ АҚЫРҒЫ СӚЗИ ҲӘМ ОНЫҢ ҲУҚЫҚЫЙ ӘҲМИЙЕТИ
Матжанов И.А.
ю.и.к., доцент, Бердақ атындағы ҚМУ, Нѳкис, Ѳзбекстан
тел: +99891 3851416
Судланыўшының ақырғы сӛзи судтағы тартыс сӛзлер тамам болғаннан соң әмелге
асырылады. Сол тийкарда, судланыўшының ақырғы сӛзин ҳуқықый талкылаў ўақтында, әлбетте
судтағы тартыс сӛзлер тәртибине итибар қаратыўымыз тийис. Судтағы тартыс сӛзлер – суд
додалаỷының суд тергеỷинен кейин даỷам етиỷши бӛлек басқышы болып, онда қатнасыỷшы
шахслар суд тергеỷи даỷамында кӛрип шығылған мәселелер бойынша ӛз пикирлерин жәмлеп,
оларды билдиреди [Никитина, 2004: 538].
Судтағы тартыс сӛзлер даỷамында тәреплер суд тергеỷи ỷақтында изертленген барлық
дәлил ҳәм мағлыỷматларды талқылайды ҳәм баҳалайды. Бул басқышда тәреплер судқа
айыплаỷдың дәлилленгенлиги яки дәлилленбегенлиги, жынаят квалификациясы, судланыỷшыға
қарата жаза шарасы ҳәмде суд тәрепинен шешилиỷи тийис болған басқа халатлар ҳаққында ӛз
пикирлерин билдиреди.
Судтағы тартыс сӛзлерде шығып сӛйлеỷ тәреплердиң ӛз ҳуқық ҳәм нызамлы мәплерин
қорғаỷ усылларынан бири. Мәпдар тәреплердиң ҳәр қайсысы бул дәỷирде ӛзиниң пикирин ҳәм
ийелеген кӛз-қарасын билдиреди.
Суд додалаỷының бул басқышында жынаят процессиниң сҥйегин қураỷшы ең орайлық
принцип – тартысыỷшылық әмелге асырылады. Тартысыỷ ỷақтында истиң барлық ҳалатлары
айыплаỷ ҳәм қорғаỷ, сондай-ақ басқа шахслар тәрепинен ҳәрқыйлы кӛз-қарасларда билдирилип,
жынаят иси материаллары ҳәртәреплеме уйрениледи. Бул әдалатлы қарар қабыл етиỷде әҳмийетли
саналады.
Судтағы тартыс сӛзлердеги тәртип судланыỷшының ҳуқық ҳәм нызамлы мәплерин әмелге
асырыỷда әҳмийетли саналады. Тартыс сӛзлерге биринши болып айыплаỷшы тәреп (мәмлекетлик
айыплаỷшы, жәмәәтлик айыплаỷшы, жәбирлениỷши, пуқаралық даỷагер ҳәм оның ỷәкили)
шығады, соңынан қорғаỷ тәрепи (қорғаỷшы, жәмәәтлик қорғаỷшы, пуқаралық жуỷапкер ҳәм оның
ỷәкили). Бул жерде ең тийкарғы мақсет айыпсызлық презумпциясын әмелге асырыỷдур,
себеби,айыпты дәлиллеỷ мәселеси оны алға сҥрип атырған тәреплердиң мәжбҥрияты есапланады.
Тәреплердиң тартыс сӛзиниң мазмуны ҳәм тәртиби жынаят-процессуал кодексиниң 449-
статьясында белгиленген. Оған муỷапық, суд тергеỷи тамамланғаннан соң суд тәреплердиң шығып
сӛйлеỷлерин еситиỷге ӛтеди. Тартыс сӛзлер мәмлекет айыплаỷшысы ҳәм жәмәәт
