251
Шунингдек, жамиятни инсонпарварлаштириш учун қилинаѐтган ҳаракатларга бир қатор
ички омиллар ҳам халал беради. Хусусан,
- лоқайдлик ва бепарволик;
- ижтимоий бегоналашув;
- фақатгина ўз манфаати устида қайғуриш, худбинлик;
- мавжуд ҳолатдан қониқиш, мослашувчанлик;
- маърифатсизлик натижасидаги қўрқув, ижтимоий қолоқлик;
- бамайлихотирлик, «менга нима» қабилида иш кўриш каби салбий ижтимоий-маънавий
омиллар жамиятни инсонпарварлаштиришга, янгиланаѐтган жамиятнинг аъзоларида тафаккур
ўзгаришларига тўсқинлик қилмоқда. Бу эса, асосий мақсадимиз бўлган мамлакатимизни янада
тараққий эттириш, халқимиз фаровонлигини юксалтиришга қаратилган ислоҳотларнинг амалга
ошишини секинлаштиради.
Шу сабабли, эҳтиѐжларни танлаш ва тарбиялаш масаласи давлат ва жамият олдидаги энг
муҳим масалалардан биридир. Шахснинг келажакдаги аҳлоқий такомиллашуви ана шу масалани
тўғри ҳал этилишига бевосита боғлиқ. Зеро, ижтимоий жиҳатдан мустаҳкам, маънавий жиҳатдан
юксак халқгина қудратли бўлиши мумкин.
АДАБИЁТЛАР:
1. Исмоилов Н. Янги Ўзбекистоннинг янги истиқболлари. 2021 йил, 10 январь [Электрон ресурс:
https://xs.uz/uzkr/post/yangi-ozbekistonning-yangi-istiqbollari
2. Ғаффоров Я.Х., Тоштемирова С.А. Таълим ва тарбияда инсонпарварлик тамойилининг
зарурияти. Academic research in educational sciences. Volume 2. Issue2. 2021 [Электрон ресурс:
https://cyberleninka.ru/article/n/talim-va-tarbiyada-insonparvarlik-tamoyilining-zarurati
СУДЛАНЫЎШЫНЫҢ АҚЫРҒЫ СӚЗИ ҲӘМ ОНЫҢ ҲУҚЫҚЫЙ ӘҲМИЙЕТИ
Матжанов И.А.
ю.и.к., доцент, Бердақ атындағы ҚМУ, Нѳкис, Ѳзбекстан
тел: +99891 3851416
Судланыўшының ақырғы сӛзи судтағы тартыс сӛзлер тамам болғаннан соң әмелге
асырылады. Сол тийкарда, судланыўшының ақырғы сӛзин ҳуқықый талкылаў ўақтында, әлбетте
судтағы тартыс сӛзлер тәртибине итибар қаратыўымыз тийис. Судтағы тартыс сӛзлер – суд
додалаỷының суд тергеỷинен кейин даỷам етиỷши бӛлек басқышы болып, онда қатнасыỷшы
шахслар суд тергеỷи даỷамында кӛрип шығылған мәселелер бойынша ӛз пикирлерин жәмлеп,
оларды билдиреди [Никитина, 2004: 538].
Судтағы тартыс сӛзлер даỷамында тәреплер суд тергеỷи ỷақтында изертленген барлық
дәлил ҳәм мағлыỷматларды талқылайды ҳәм баҳалайды. Бул басқышда тәреплер судқа
айыплаỷдың дәлилленгенлиги яки дәлилленбегенлиги, жынаят квалификациясы, судланыỷшыға
қарата жаза шарасы ҳәмде суд тәрепинен шешилиỷи тийис болған басқа халатлар ҳаққында ӛз
пикирлерин билдиреди.
Судтағы тартыс сӛзлерде шығып сӛйлеỷ тәреплердиң ӛз ҳуқық ҳәм нызамлы мәплерин
қорғаỷ усылларынан бири. Мәпдар тәреплердиң ҳәр қайсысы бул дәỷирде ӛзиниң пикирин ҳәм
ийелеген кӛз-қарасын билдиреди.
Суд додалаỷының бул басқышында жынаят процессиниң сҥйегин қураỷшы ең орайлық
принцип – тартысыỷшылық әмелге асырылады. Тартысыỷ ỷақтында истиң барлық ҳалатлары
айыплаỷ ҳәм қорғаỷ, сондай-ақ басқа шахслар тәрепинен ҳәрқыйлы кӛз-қарасларда билдирилип,
жынаят иси материаллары ҳәртәреплеме уйрениледи. Бул әдалатлы қарар қабыл етиỷде әҳмийетли
саналады.
Судтағы тартыс сӛзлердеги тәртип судланыỷшының ҳуқық ҳәм нызамлы мәплерин әмелге
асырыỷда әҳмийетли саналады. Тартыс сӛзлерге биринши болып айыплаỷшы тәреп (мәмлекетлик
айыплаỷшы, жәмәәтлик айыплаỷшы, жәбирлениỷши, пуқаралық даỷагер ҳәм оның ỷәкили)
шығады, соңынан қорғаỷ тәрепи (қорғаỷшы, жәмәәтлик қорғаỷшы, пуқаралық жуỷапкер ҳәм оның
ỷәкили). Бул жерде ең тийкарғы мақсет айыпсызлық презумпциясын әмелге асырыỷдур,
себеби,айыпты дәлиллеỷ мәселеси оны алға сҥрип атырған тәреплердиң мәжбҥрияты есапланады.
Тәреплердиң тартыс сӛзиниң мазмуны ҳәм тәртиби жынаят-процессуал кодексиниң 449-
статьясында белгиленген. Оған муỷапық, суд тергеỷи тамамланғаннан соң суд тәреплердиң шығып
сӛйлеỷлерин еситиỷге ӛтеди. Тартыс сӛзлер мәмлекет айыплаỷшысы ҳәм жәмәәт
252
айыплаỷшысының шығып сӛйлеỷлери менен басланады. Соңынан жәбирлениỷши, пуқаралық
даỷагер ҳәм олардың ỷәкиллери, қорғаỷшы ҳәм жәмәәт қорғаỷшысы, судланыỷшы, пуқаралық
жуỷапкер ҳәм оның ỷәкили сӛзге шығады.
Мәмлекетлик айыплаỷшы ҳәм жәмәәт айыплаỷшысының, сондай-ақ қорғаỷшы ҳәм жәмәәт
қорғаỷшысының сӛзге шығыỷ нәỷбетин суд олардың усынысларын инабатқа алған ҳалда
белгилейди.
Тәреплердиң ӛзлериниң сӛзлеринде суд тергеỷинде қарап кӛрилмеген дәлиллерди
келтириỷге ҳақылы емес. Тексериỷ ушын судқа жаңа дәлиллерди усыныс етиỷ лазым болса,
тәреплер суд тергеỷин жаңадан баслаỷ ҳаққында илтимас етиỷлери мҥмкин.
Мәмлекетлик айыплаỷшы суд тергеỷиниң жуỷмақларын инабатқа алып, ӛз сӛзинде
судланыỷшының айыплы яки айыплы емеслиги ҳаққындағы жуỷмағын тийкарландырыỷы лазым.
Мәмлекетлик айыплаỷшы судланыỷшыны айыплы деген жуỷмаққа келсе, оған қарата
қолланылыỷы лазым болған жаза тҥри ҳәм муғдары ҳаққында судқа ӛз пикирин баян етеди.
Тәреплер сӛзге шығып болғаннан кейин, олардан ҳәр бири басқа тәрептиң шығып
сӛйлеỷлеринде айтылған мәселелер бойынша наразылық яки пикирлерин билдириỷ ушын және
бир мәртеден шығыỷлары мҥмкин. Соңғы наразылық билдириỷ ҳуқықы ҳәмийше қорғаỷшы ҳәм
судланыỷшыға бериледи. Суд тәреплердиң шығып сӛйлеỷлерин белгили бир мҥддетке шеклеп
қойыỷы мҥмкин емес, бирақ басшылық етиỷши додалаỷда қатнасып атырған шахслардың шығып
сӛйлеỷлерин, егер оларда иске байланысы жоқ болған ҳалатларға тийисли болса, тоқтатып
қойыỷға ҳақылы.
Судтағы тартыс сӛзлер тамам болғаннан кейин, тәреплер: судланыỷшы айыплы деп
табылып атырған қылмыстың ҳақыйқаттанда исленгенлиги; қылмыс Жынаят кодексиниң қайсы
статьясында нәзерде тутылғанлығы; судланыỷшының оны ислегенлиги; оның айыбы қандай
екенлиги; жеңиллестириỷши ҳәм аỷырластырыỷшы ҳалатлар ҳәмде судланыỷшы ислеген жынаяты
ушын жазаланыỷы керекпе деген мәселелер бойынша ӛз пикирлерин судқа жазба рәỷиште
усыныỷы мҥмкин. Мәмлекет айыплаỷшысы ҳәм қорғаỷшы ушын қарардың бундай мазмунын
судқа усыныс етиỷ мәжбҥрийдур.
Судланыỷшының ақырғы сӛзи – судтың ҳҥким қабыл етиỷ ушын мәсләҳәтханаға кетпестен
алдыңғы шығып сӛйлеỷи болып табылады [Никитина, 2004: 393].
Судланыỷшының ақырғы сӛзи суд додалаỷының әҳмийетли бӛлими. Процессуал
нызамшылық судланыỷшыға ақырғы сӛзин айтыỷға толық имканият береди ҳәм оны кепиллейди
[Великая, 2019: 52]. Судланыỷшының ақырғы сӛзиниң ỷақты шекленбеген, лекин ол жынаят исине
байланыслы болмаған ҳалатлар бойынша айтып кетсе, суд оны тоқтатыỷы мҥмкин.
Судланыỷшыны ақырғы сӛзин сӛйлеỷ ҳуқықынан айырыỷ жынаят-процессуал
нызамшылығын қопал рәỷиште бузыỷ есапланады ҳәм ис бойынша шығарылған ҳҥкимниң бийкар
етилиỷине себеп болады.
Судтағы тартыс сӛзлер тамам болғаннан кейин басшылық етиỷши судланыỷшыға ақырғы
сӛзди береди. Судланыỷшының ақырғы сӛзи ỷақтында оған ҳешқандай сораỷ бериỷге жол
қойылмайды. Суд судланыỷшының ақырғы сӛзин белгили бир мҥддет пенен шеклеп қойыỷы
мҥмкин емес.
Судланыỷшының ақырғы сӛзи оған берилген тийкарғы процессуал ҳуқық. Ақырғы сӛз
судланыỷшы ушын суд ҳҥким қабыл етиỷ ушын мәсләҳәтханаға кетпестен алдын кӛрилип атырған
айыплаỷға ҳәм ӛзиниң жеке ҳәрекетлерине баҳа бериỷге жаратылған ақырғы имканият
[Емельянов, 2009: 162].
Судланыỷшының ақырғы сӛзиниң мазмуны ҳәм әҳмийети оның мәплеринен келип
шығады. Судланыỷшының ақырғы сӛзиниң әҳмийети тек ғана оған ӛз жазасын жеңиллетиỷге
берилген имканият сыпатында шегараланып қалмайды, ол ҳәттеки суд тергеỷин жаңадан
баслаỷғада тийкар болыỷы мҥмкин. Лекин, судланыỷшы ӛзиниң ақырғы сӛзинде шахсыятының
ӛзгергенлигин ҳәм оған жеңилирек жаза бериỷин судтан илтимас етсе, жаза тайынлаỷ барысында
унамлы тәсир етиỷи мҥмкин.
Тәреплердиң тартыс сӛзлеринде яки судланыỷшының ақырғы сӛзинде ис ушын әҳмийетли
болған жаңа ҳалатлар ҳаққында гәп болса яки илгери тексерилмеген, бирақ иске байланыслы
дәлиллер келтирилсе, суд тәреплердиң илтимасларына кӛре яки ӛз усынысы менен суд тергеỷин
жаңадан баслаỷ ҳаққында уйғарыỷ шығарады. Жаңадан басланған суд тергеỷи тамам болғаннан
кейин суд тәреплердиң тартыс сӛзлерин жаңадан ашады ҳәм судланыỷшыға ақырғы сӛзди береди.
Судланыỷшының ақырғы сӛзин еситип болғаннан соң, Жынаят-процессуал кодексиниң
453-статьясына муỷапық, суд ҳҥким қабыл етиỷ яки уйғарыỷ шығарыỷ ушын мәсләҳәтханаға
киреди. Бул ҳаққында басшылық етиỷши суд залында отырғанларға жәриялайды.
253
ӘДЕБИЯТЛАР:
1.
Великая Е.В. Обеспечение права подсудимого на защиту в судебном заседании //
Евразийская адвокатура. - №5 (42). - 2019.
2.
Емельянов Д.В. Некоторые вопросы обеспечения прав подсудимого // Пробелы в
российском законодательстве. - №3.- 2009.
3.
Юридический словарь / Сост., предисл., прилож. А.Ф.Никитина. – М.: ОЛМА-ПРЕСС
Образование, 2004.
THE STRENGTHS AND WEAKNESSES OF BIOMETRICS
Kurbanova A.I.
PhD, Associate Professor
Yuldasheva D.
2
nd
year student, English Language and Literature Department
KarSU named after Berdakh, Nukus,Uzbekistan
Abstract:
In the current situation of heightened security awareness, it is impossible to simply allow a
passport to enter a certain country to be a uniform and act as an impeccable guarantor. Let's consider the
problems of the acceptability of biometric data and how acceptable they are in solving the problem of
identity verification.
Key words
: Biometrics, biological code, the problem.
Аннотация:
В нынешней ситуации обостренного сознания безопасности нельзя просто позволить,
чтобы паспорт для въезда в определенную страну являлся униформой и выступал в качестве
безупречного гаранта. Рассмотрим проблемы о приемлемости биометрических данных и о том,
насколько они приемлемы в решении задач проверки личности.
Ключевые слова:
биометрия, биологический код, проблема.
Commercial insurance, which aims to protect corporate enterprises from the modern range of
business risks, could become more useful for business if biometric technologies were used to reduce
malicious and accidental threats to company property. Insurers could worry much less about the security
risk if biometrics data were used for protection. Significant losses for the business can be caused by
employees, senior managers or attackers who have access to data, including people who may have left the
company with confidential information. And in this case, not only data is at risk. However, the process of
selecting who to deny or allow access always comes down to human objects.
Sometimes a violation of such security for these reasons, unfortunately, leads to impressive losses
for business. However, people using technologies that create a template with such a high degree of
accuracy that the eye or finger presented at the entry point either match or do not match can reduce this
element of risk for making an error. Corporations that are considering using biometric protection
undoubtedly want to know the pros and cons, the likely costs of implementation and the projected return
on investment when compared to losses that regularly occur due to security failures, theft, fraud and
careless handling of employees' intellectual property of their employers.
Biometric data, or biological data, includes fingerprints, iris or retina recognition, speech
verification and identification (SVI) and various measurement indicators of these organs or div parts;
for example: biometric information about a vein, temperature or pulse reading can be stored on a smart
card or an individual's unique biological code can be encrypted and created into a barcode for a passport
or other means of identification indicator.
Richard Norton, executive director of the International Association of the Biometric Industry, warns that
the technology must be adapted to the necessary needs. ‗The client cannot say that we need fingerprints
and then say that, at this time, for this reason, we are experiencing problems. This is unacceptable. The
Biometrics business is based on recommendations, and the devices must be adapted to the needs of
customers‘. But there may be some problems that may arise for some reason, for example, someone has
lost a false jaw or shaves off a beard, has undergone eye surgery, and it is this part of their div that
needs to be checked with a biometric reader. No one wants to be rejected by the machine, being at the
beginning of the queue for verification, because they are not identified.
Nick Mavity, a researcher at the Department of Electronics at Comte University, says: ‗The
problem with iris recognition is getting an image.‘ In other words, the iris must be photographed for
biometric identification. If the eye is watery, its reflective surface makes it difficult to photograph and,
therefore, we cannot obtain the necessary biometric information. Here again there is a problem. However,
some scientists, arguing that biometrics can significantly reduce the risks to aviation control, admit that
