257
государствах с демократической формой правления. Парламентский контроль можно трактовать
как конституционно-правовую полномочию мониторинга и проверки законности исполнения
полномочий органами исполнительной власти и их должностными лицами с целью последующей
оценки их деятельности.
ЛИТЕРАТУРА:
1.
Акопов Л.В. Контроль в управлении государством (конституционно-правовые проблемы):
дис. ... д-ра юрид. наук. – Ростов н/Д., 2002.
2.
Казакова Е.В. Парламентский контроль в системе разделения властей как необходимый
элемент представительной демократии // Пробелы в Российском законодательстве. - №6. - 2014.
3.
Лексин И.В. Контроль в системе разделения властей: специфика Российской Федерации //
Государственное управление. Электронный вестник. - №51. - 2015.
4.
Локк Д. Соч.: в 3 т. / пер. с англ. и лат. Т. 3 / ред. и сост., авт. примеч. А.Л. Субботина. М.:
Мысль, 1988.
5.
Утяшев М.М., Корнилаева А. А. Контрольные функции региональных парламентов:
сравнительный анализ // Право и политика. - № 1. - 2001.
6.
Чертков А.Н. Цели, принципы парламентского контроля и специфика их реализации в
субъектах Российской Федерации // Законодательство и экономика. - №8. - 2013.
SUD HÚKIMI, UYǴARIWÍ HÁM QARARLARÍNÍŃ ORÍNLANÍWÍ HÁM ONÍŃ PROCESSUAL
ÁHMIYETI
Urazov N.S.
Jınayat-huqıqıy hám puqaralıq-huqıqıy pánler kafedrası assistent-oqıtıwshısı, QMU,
Nókis, Ózbekstan
tel: +998913911843
Húkim – jınayat isi sudta kórip shıǵılǵannan soń sud tárepinen sudlanıwshınıń ayıplı yaki ayıplı
emesligi yamasa oǵan jaza qollanıw yaki qollanbaw haqqında shıǵarılatuǵın processual hújjet [Nikitina,
2004:447]. Húkim ádil sudlawdıń áhmiyetli hújjetidur. Shaxstıń konstituciyalıq huqıq hám erkinlikleriniń
qorǵalıwı, húkimniń nızamlı, tiykarlı hám ádalatlı bolıwına baylanıslı. Nızamnıń barlıq talapları
saqlanǵan halda shıǵarılıp, nızamlı kúshke kirgen sud húkimi bolmay turıp, hesh kim jınayat islewde
ayıplı dep tabılıwı múmkin emes.
Húkim – jınayat isi boyınsha tiykarǵı hám sheshiwshi hújjet sanaladı. Demek, tek ǵana sud
húkimi shaxstı jınayat islewde ayıplı dep taba aladı hám tek ǵana sud húkimi arqalı shaxs jazaǵa tartılıwı
yaki onnan azat etiliwi múmkin.
Jınayat-processual nızamshılıǵında húkimniń eki túri kórsetilgen: ayıplawshı hám aqlawshı.
Ayıplawshı húkim tusmallawlarǵa tiykarlanıwı múmkin emes, ol sudlanıwshınıń sudta ayıbınıń
dálillengenliginen kelip shıǵadı. Aqlaw húkimi bolsa jınayat hádiysesiniń júz bermewi, sudlanıwshınıń
háreketinde jınayat quramınıń joqlıǵı hámde jınayat isleniwinde sudlanıwshınıń qatnasqanlıǵı
dálillenbegen jaǵdaylarda shıǵarıladı.
Jámiyetlik tártipti retlestiriwshi mexanizm sıpatında huqıqtıń bahalılıǵı onıń ámelge asıwı menen
baylanıslı. Huqıqlar buzılsa, álbette, usı tiykarda juwapkershilik kelip shıǵadı hám sol juwapkershilikke
barabar mámleketlik májbúrlewshi hújjet qabıl etiledi. Bul hújjet huqıqbuzarlıq nátiyjesin saplastırıwǵa
xızmet etedi. Onıń orınlanıwı bolsa, huqıqtıń májbúriylik kúshin arttıradı hámde jámiyette
huqıqbuzarlıqtıń aldın aladı.
Huqıqbuzarlıqtıń jámiyetlik qáwipli esaplanǵan túri – jınayat boyınsha, is tergew hám sudta kórip
shıǵılǵannan soń, sud tárepinen oǵan tiyisli sheshim qabıl etiledi. Sud sheshimi húkim, uyǵarıw, qarar
kórinisinde boladı. Sud húkimi, uyǵarıwı yaki qararları boyınsha isleniwi tiyis bolǵan processual
háreketlerdiń ámelge asırılıwı ushın sud sheshimi orınlawǵa qaratıladı.
A.N.Azriliyannıń pikirinshe, húkimniń оrınlanıwı ushın jınayat prоcssinde kelip shıǵıwı múmkin
bоlǵan barlıq tоsqınlıqlar nızamlı tártipte sheshiliwi tiyis. Bunıń ushın bоlsa, prоkurоr jáne húkimdi
оrınlawǵa juwapker bоlǵan shaхslar tоsqınlıqlardı anıqlawı, оlardı talqılawı hám оnıń sheshim
támiyinlewi tiyis [Azriliyan, 2007: 496].
Belgili prоcessualist Ǵ.Abdumajidоv bоlsa, óz gezeginde húkimniń оrınlanıwına tоmendegishe
tártip beredi: «Húkimniń orınlanıwı – bul sudtıń húkimde bayan etilgen qararın ámelge asırıw,
sudlanıwshını húkimge muwapıq jazalaw yaki aqlaw, jınayat aqıbetinde jetkerilgen zıyandı hám sud
258
shıǵınların óndiriw demekdur. Sud hújjetlerin orınlaw menen baylanıslı bolǵan is júritiw jınayat
processiniń dásturiy basqıshlarınan parıqlanadı. Birinshiden, ol jınayattı haqıyqattan kimniń islegenligin
anıqlawǵa qaratılǵan emes. Ekinshiden, ol jınayat isin júritiwdiń dawamı yaki aqırǵı basqıshı emes.
Sebebi, sud hújjetlerin orınlawda processual mashqalalardıń júz bermesligi hám, kerisinshe, bir neshe
márte, hátteki, baqlaw tártibinde is júritiwden keyin hám olardıń orınlanıwı menen baylanıslı máseleler,
yaǵnıy, shaxstı reabilitaciya etiw zárúrligin sheshiwge tuwra keledi» [Abdumajidov, 2009:841].
Jane bir yurist alım I.B.Djuraev bоlsa, sud húkimi, qararı hám uyǵarıwlarınıń оrınlanıwı waqtında
shaхs huqıq hám mápleri saqlanıwı tiyis ekenligin bildirip ótedi. Alımnıń pikirinshe, bunday jоlda
prоfessiоnal qоrǵawshılar – advоkatlardıń iskerligi nátiyjeli bоlıwı lazımlıǵın keltirip ótedi [Djuraev,
2010:131].
Sud húkimi, uyǵarıwı hám qararlarınıń orınlanıwı jınayat processiniń juwmaqlawshı basqıshı
esaplanadı. Sud sheshiminiń orınlanıwı húkim, uyǵarıw hám qararlardıń nızamlı kúshke kiriwi menen
baslanadı. Sud húkimi, uyǵarıwı hám qararlarınıń nızamlı kúshke kiriwi bolsa sud sheshimine apellyaciya
tártibinde shaǵım beriw yaki protest keltiriw múddetiniń ótiwi menen baslanadı. Bunday múddet
ótkennen soń sud sheshimi orınlawǵa qaratıladı hám orınlaw ózi ishine birneshe processual háreketlerdi
qamtıydı.
Sud húkimi, uyǵarıwı hám qararlarınıń orınlanıwı basqıshı tómendegi processual belgilerge iye:
Birinshiden. Bul basqıshta jınayat processiniń ulıwma wazıypalarınan kelip shıǵatuǵın máseleler
sheshiledi. Bul máselelerdiń mazmunı hám ózine tán qásiyetleri húkimniń óz waqtında hámde tolıq
orınlanıwı menen baylanıslı. Usı tiykarda, sud: a) húkim, uyǵarıw hám qararlardıń nızamlı kúshine kiriwi
menen-aq onı orınlawǵa qaratıw; b) húkim, uyǵarıw hám qararlardıń orınlanıwına baylanıslı bolǵan
processual máselelerdi sheshiw; v) nızamda názerde tutılǵan halatlarda húkimniń tolıq yaki belgili bir
bólimin jeke ózi orınlaw islerin ámelge asıradı.
Ekinshiden. Sud húkimi, uyǵarıwı hám qararlarınıń orınlanıwı belgilengen huqıqıy subektler
tárepinen ámelge asırıladı. Ayırım halatlardan basqa barlıq máselelerdi tómendegi sudlar sheshedi: a)
húkim, uyǵarıw yaki qarar qabıl etken sud; b) sudlanǵan shaxstıń jazanı ótep atırǵan mánzili boyınsha
jaylasqan sud; v) sudlanǵan shaxstıń jasap atırǵan mánzili boyınsha jaylasqan sud. Sud sheshiminiń
orınlanıwı ushın belgilengen subektler – jazanı orınlaw mákemesiniń administraciyası, jámiyetlik
shólkemler, miynet jámáátleri yaki olardıń wákilleri, sudlanǵan shaxs yaki onıń qorǵawshısı, puqaralıq
dawager, prokuror, sud orınlawshısınan ibarat.
Úshinshiden. Sud húkimi, uyǵarıwı hám qararların orınlaw ózine tán processual tártipke iye. Sud
sheshimlerin orınlaw basqıshında sudtıń háreketleri ádil sudlawdı ámelge asırıwdıń bir kórinisi bolıp
tabıladı. Ol jınayat-processual nızamshılıq penen tártipke salınadı, sonday-aq sud sheshimin orınlaw
barısında payda bolǵan processual yaki basqa kórinistegi tosqınlıqlardıń sud tárepinen saplastırılıwı arqalı
ámelge asırıladı.
Húkimdi orınlaw basqıshında sudlanǵan shaxstıń huqıqları. Sudlanǵan shaxs – jınayat processiniń
ayıplaw húkimi shıǵarılǵan qatnasıwshısı. Jınayat-orınlaw huqıqı boyınsha sudlanǵan shaxs dep oǵan
qarata jaza tayınlanǵan hámde sud húkimi nızamlı kúshine kirgen shaxs esaplanadı. Sudlanǵan shaxs hám
jınayat-processual hám jınayat-orınlaw qásiyetine iye bolǵan jeke máplerge iye.
Demek, sudlanǵan shaxs eki huqıq tarawınıń qatnasıwshısı esaplanadı. Sol tiykarda, onıń huqıq
hám nızamlı mápleriniń saqlanıwı ayrıqsha áhmiyetke iye.
Jazanıń ótelmey qalǵan bólimin jeńilirek jaza menen almastırıw hám múddetinen ilgeri shártli
azat etiw haqqında iltimasnama menen múrájat etiw ushın sudlanǵan shaxstan birqansha qaǵıydalar talap
etiledi. Yaǵnıy, sudlanǵan shaxs: a) jazanıń ótelmey qalǵan bólimin jeńilirek jaza menen almastırıw ushın
tiykarǵı jazanıń jeterli dárejede bólimin (yarımınan kóbin yaki úshten eki bólimin) ótep bolǵanlıǵı; b)
múddetinen ilgeri shártli azat etiw ushın bolsa jazanı ótew mákemesindegi ishki tártip-qaǵıydanı
saqlaǵanlıǵı, intizamiy jazaǵa tartılmaǵanlıǵı hámde dúzeliw jolına ótken bolıwı tiyis.
ÁDEBIYATLAR:
1.
Ўзбекистон Республикаси Жиноят-процессуал кодексига шарҳлар. Масул муҳаррир: проф.
Ғ.Абдумажидов. – Т.: ТДЮИ, 2009.
2.
Юридический словарь / Под ред. А.Н.Азрилияна. – М.: Институт новой eкономики, 2007.
3.
Юридический словарь / Сост., предисл., прилож. А.Ф.Никитина. – М.: ОЛМА-ПРЕСС
Образование, 2004.
