271
YOZMA MABALARIDA KELTIRILGAN HANDASAVIY CHIZMALARNING TAHLILI VA
TA‟LIMDA QO‟LLANILISHI
Omonov
Q.K.
―TIQXMMI‖ MTU Buxoro tabiiy resurslarni boshqarish instituti
―Umumkasbiy fanlar‖ kafedrasi o‘qituvchisi, Buxoro, O‘zbekiston
tel: +99890 7110527
Annotatsiya:
Ushbu maqolada Abul Vafo-Buzjoniy (940–998) tomonidan yozib qoldirilgan manbalar
asosida bir nechta handasaviy (geometrik) girihlarni tahlil qilib ta‘lim jarayonida qo‘llash usullari haqida
ma‘lumotlar keltigilgan. O‘rta Osiyo mamlakatlarida qo‘llanilgan va bizgacha yetib kelgan yozma
manbalarda keltirilgan geometrik chizmalarni me‘morchilikda hamda hunarmandchilikning turli
sohalarida joriy etilgan girihlarni zamonaviy o‘qitish tizimida bo‘lajak arxitektot-muhandislarni
grafikaviy fazoviy tasavvurini shakllantirib zamonaviy va milliy me‘morchiligimizda geometrik
yasashlarni tarixiy manbalar asosida shakllantirish. IX asrlardan buyon vujudga kelgan girix
naqshlarining bugungi kungacha geometrik yasalishlari o‘zining jozibadorligi bilan kishilarning diqqatini
tortib kelmoqda. Ushbu geometrik chizmalar me‘morchilikning asosi hisoblangan plani va fasadida,
binolarning ichki va tashqi dizaynida keng qo‘llanilgan.
Kalit so‟zlar:
Oʼrta Osiyo, girix, me‘morchilik, Hunarmad, manba.
Oʼrta Osiyo va Yaqin Sharq mamlakatlari bezak sanʼatida girix IX-XII asrlarda ravnaq topgan.
Аrxeologik ma‘lumotlariga qaraganda Oʼrta Osiyo bezaklarida girix naqshini vujudga kelishi VIII asrning
boshlariga borib taqaladi (Varaxsha ganch oʼymakorlik namunalari, Mugʼ togʼidagi topilmalar Soʼgʼd
qalʼasi va h.k.). Zarafshon vodiysi, Xiva (IX-XII asrlar) dagi arxeologik topilmalar, XIV-XVII Oʼrta
asrlarga oid Buxoro, Samarkand, Xiva shaharlarda masjid, maqbara va saroylarini bezashda girix keng
qoʼllanilgan. Аniq fanlar va qurilish ishlaridagi muvaffaqiyatlar ushbu bezak sanʼatidagi mavhum
geometrik shakllar uchun yoʼl ochib berdi. Girix qatʼiy qonuniyatga ega murakkab shakllar asosida
takrorlanadi. Demak, har bir girix handasaviy (geometrik) qonuniyatlar asosida vujudga keladi. Girix
oʼzining murakkabligi, aniq qonuniyatga ega boʼlganligi hamda koʼrkamligi bilan boshqa naqsh
turlaridan ajralib turadi [Q.K. Omonov, 2021: 15].
Abul Vafo-Buzjoniyning ―
Hunarmadlar geometrik yasashlardan nimalarni bilishlari zarur
‖ [
Bulatov M.S. 1988: 315] nomli kitobida keltirilgan geometrik chizmalarning grafik dasturlar orqali
yasalishlarini ko‘rib chiqamiz (1-chizma, kitobning 192-b.).
272
a)
d)
1-chizma.
Manbada keltirilgan geometrik chizma girix shaklining bir qismi tasvirlangan mana shu bo‘lakni
yasah uchun to‘g‘ri burchakli to‘g‘ri chiziqlar chizilib
AB
masofani radius qilib
AB
dan
AP
to‘g‘ri
chiziqqa yoy o‘tkaziladi va yoyni teng yetti bo‘lakka bo‘lib
BZ
to‘g‘ri chiziqqa
A
nuqtadan yoyni yetti
bo'lakka bo‘lingan bir qismidan to‘g‘ri chiziq o‘tkazilib
C
nuqta aniqlanadi.
AC
to‘g‘ri chiziq teng ikkiga
bo‘inib markazida
D
nuqta belgilanadi.
AD
masofani
B
nuqtadan o‘lchab
BZ
to‘g‘ri chiziqqa
E
nuqta
topiladi.
E
nuqtadan
AC
to‘g‘ri chiziqqa parallel o‘tkaziladi va
AB
kesmaga
G
nuqta belgilanadi.
EG
to‘g‘ri chiziqning markazida topilgan
F
nuqtadan
BZ
to‘g‘ri chizig‘iga parallel to‘g‘ri chiziq o‘tkaziladi.
EF
masofali to‘g‘ri chiziqning markazi
H
nuqtadan
F
nuqta orqali yoy o‘tkazilib
I
nuqta topiladi.
E
nuqta
bilan
I
nuqta birlashtirilib
K
nuqta topiladi.
G
nuqtadan
K
nuqtagacha bo‘lgan masofani radius qilib yoy
chiziladi
EG
to‘g‘ri chiziqqa
M
nuqta hosil bo‘ladi, yoyga
KMN
nuqtalar belgilanadi (
MN
masofa
KN
ga teng)
K
nuqtadan
BZ
to‘g‘ri chiziqqa parallel to‘g‘ri chiziq o‘tkazilib
EG
kesmada
L
nuqta topiladi.
L
nuqta bilan
N
nuqta o‘zaro tutashtirilib
AP
tomonigacha davom ettirilib
X
nuqta belgilanadi.
E
nuqtadan
L
nuqtagacha bo‘lgan masofa radius qilib olinib
BZ
tomonigacha yoy chizilib
O
nuqta topiladi.
O
bilan
X
nuqtalar tutashtirilsa
AC
to‘g‘ri chiziqa parallel to‘g‘ri chiziq hosil bo‘ladi.
X
nuqtadan
N
nuqtagacha
bo‘lgan masofada aylana chizilib teng yetti bo‘lakka bo‘linadi. Xuddi shu aylana yoyini
C
nuqtada ham
273
bajarilib muntazam yetti burchakli ko‘pyoqlik bajariladi. Ko‘pburchak tomonlarini 1-chizma,
a
da
ko‘rsatilgandek qilib yo‘g‘onlashtirilsa manbada keltirilgan girix naqshining ko‘rinishi tayyor bo‘ladi (1-
chizma,
b
). Tayyor bo‘lgan girixning chetki chegara chiqlarini markaz qilib grafik dasturlarda simmetrik
nusxalar ko‘chirilsa 1-chizmaning
c
dagidek qilib kombinatsiyalash va har xil o‘lchamli tekis yuzalarga
moslashtirib masshtablarda bajarish mumkin.
1-chizma
a
da ko‘rsatilgan ikkinchi chizmada ixtiyoriy berilgan uchta nuqta orqali aylana chish
ko‘rsatilgan. Ixtiyoriy
1 2 3
nuqtalarni o‘zaro to‘g‘ri chiziq bilan tutashtirib
1 2
kesma va
2 3
kesmalarni
teng ikkiga bo‘lib perpendikulyar ingichka chiziqlar o‘tkaziladi perpendikulyar o‘tkazilgan to‘g‘ri
chiziqlarning kesishgan
O
nuqtasidan
O1
(
O1=O2=O3
) masofani radius qilib aylana chizilsa barcha
nuqtalarni kesib o‘tuvchi aylana hosil bo‘ladi [T.R. Sobirov, Buxoro 2020: 79] (1-chizma,
d
).
Abul Vafo-Buzjoniy tomonidan mujassamlashtirilgan geometrik chizmalarning bajarilishi
bugungi kundagi girixlarni asosi sifatida ko‘riladi.
IX-XV asrlarda O‘rta Osiyo me‘morchiligida ajdodlarimizning ilmiy izlanishlari beqiyosh. Al-
Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Al-Xorazmiy, Mirzo Ulug‘bek, Jamshid Koshiy va
ko‘plab olimlar tomonidan ilmiy meros qoldirilgan [T.R. Soborov, Germaniya: 2006].
Turli xil murakkablikdagi girixlarda geometrik figuralarning uyg‘unlashtirishda zamonaviy grafik
dasturlar orqali bajarish oson va samarali vosita hisoblanadi.
ADABIYOTLAR:
1. Q.K. Omonov // IX-XV аsrlаr Oʼrtа osiyo me‘morchiligi mаnbаlаridаn foydаlаnib muhаndislik
grаfikаsi fаnini oʼqitish uslubiyoti, Monografiya: Buxoro-2021 y. «DURDONA» N.15-b.
2. M.S. Bulatov // Geometricheskaya garmonizatsiya v arxitekture Sredney Аzii IX-XV vv., Moskva-
1988 g. Iz. «NАUKА» 315-s.
3. T.R.Sobirov // Chizmachilik (geometrik va proyektsion chizmachilik). Buxoro, 2020.
4. T.R. Sobirov // Oʼrta Osiyoda ilmi handasa fanining rivojlanishida hissa qoʼshgan olimlar haqida.
Germaniya ―FREIBERGER FORSCHUANGS-FORUM‖ 57. Bergund Huttmannischer Tag, toʼplami,
2006.
ВЛИЯНИЕ КОНЦЕНТРАЦИЯ КИСЛОРОДА НА ФОРМИРОВАНИЕ КЛАСТЕРОВ
НИКЕЛЯ В РЕШЕТКИ КРЕМНИЯ
Сапарниязова З.М., Сапарниязова Р.М., Жаббарбергенова Г.Ж., Жапакова М.Ю., Овезов И.Ж.
КГУ имени Бердаха, Нукус, Узбекистан
тел: +998 91 392-00-22
Разработка технология формирование кластеров примесных атомов в решетке
полупроводника представляет большой научный и практический интерес. Кластеры
это
определенное число квазиравновесных, взаимосвязанных примесных атомов (N=10
2
10
6
) в
решетке полупроводника, структура, электрические свойства которых существенно отличаются от
структуры и свойств матрицы, но не создают нового фазового состояния. Формирование кластера
приводит систему к более равновесному состоянию с минимальной внутренней энергией [1;
с.592]. Поэтому для формирования кластеров примесных атомов должны выполняться следующие
условия: примесные атомы должны иметь высокий коэффициент диффузии и достаточную
растворимость в исследуемых полупроводниковых материалах
они не должны образовывать
силициды или другие твердые растворы
энергия связи примесных атомов в кластере должна быть
достаточной, чтобы при внешнем воздействии или со временном такие кластеры не распадались.
Какие примесные атомы в полупроводниках и при каких условиях, могут удовлетворять выше
перечисленным условиям.
После диффузионного обработка образцы исследовались с помощью МИК-5. В настоящей
работе исследовано влияние концентрации кислорода в кремнии на формирование кластеров. Для
этого были изготовлены образцы кремния из n и p типа кремния, выращенного методом
Чохральского (N(O
2
)= 5
10
17
2
10
18
см
-3
) и бестегельной зонной плавкой (N(O
2
)= 2
10
15
2
10
16
см
-3
) с
одинаковыми электрофизическим параметрами.
1) Поэтому можно предполагать, что атомы никеля в кремнии диффундируют по
междоузлиям
2) Растворимость никеля в кремнии при T=1250
С составляет N=7
10
17
см
-3
, что почти два
порядка больше чем у остальных элементов переходных групп.