Современные тенденции развития науки в эпоху
цифровизации
21
ЖИНОЯТ ПРОЦЕССИНИ ДИФФЕРЕНЦИАЦИЯ ҚИЛИШНИНГ
ҲУҚУҚИЙ ТАБИАТИ ВА НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ ТАҲЛИЛИ
Дусманов Санджар Абдужалолович,
Судьялар олий мактаби мустақил изланувчиси
Аннотация.
Ушбу мақола жиноят
-
процессуал иш юритуви
шаклларини дифференциация қилишнинг моддий ва процессуал мезонларини
аниқлашга қаратилган. Жиноят ишлари бўйича соддалаштирилган
шаклнинг зарурияти очиб берилган ва асослантирилган. Муаллиф ҳуқуқни
қўллаш амалиёти эҳтиёжларига мос келадиган ва жиноят суд ишларини
юритишга жалб қилинган шахсларнинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини
тўлиқ ҳимоя қилиш имконини берувчи соддалаштирилган иш юритувининг
янги шаклини жорий қилишни таклиф этган.
Калит сўзлар:
ноқонуний ҳаракатлар, реабилитация, зиённи қоплаш,
ҳуқуқларни тиклаш, жиноят процесси.
АНАЛИЗ ПРАВОВОЙ ПРИРОДЫ И ТЕОРЕТИЧЕСКИХ ОСНОВ
РАЗГРАНИЧЕНИЯ УГОЛОВНОГО ПРОЦЕССА
Аннотация
.
Статья посвящена определению материальных и
процессуальных
критериев
дифференциации
формы
уголовно
-
процессуальных производств. Выявлена и обоснована необходимость
упрощенных производств по уголовным делам. Автор предлагает внедрить
новую модель упрощенного производства, которая бы отвечала
потребностям правоприменительной практики и позволяла в полной мере
обеспечить защиту прав и законных
интересов лиц, вовлеченных в уголовное
судопроизводство.
Ключевые
слова:
противоправные
действия,
уголовно
-
процессуальное производство, дифференциация процессуальной формы,
упрощенное производство.
Abstract.
The article specifies the material and procedural criteria which
differentiate the forms of criminal proceedings. It also revealed and substantiated
the need for simplified proceedings in criminal cases. The author proposes to
introduce a new model of simplified procedure, which would meet the needs of law
enforcement practice and would fully ensure the protection of the rights and
legitimate interests of persons involved in criminal proceedings.
Key words:
Criminal proceedings, differentiation of the procedural form,
simplified proceedings
Современные тенденции развития науки в эпоху
цифровизации
22
Замонавий дунёда рўй бераётган глобализация жараёнлари, миллий
ҳуқуқ тизимларининг ҳуқуқий интеграцияси, ўзаро таъсири ва алоқасини
шартловчи воқеликка айланди.
Эркинлик учун
судга оид расмий қоидалар керак, бироқ уларнинг
сони шу қадар кўплигидан мазкур қоидалар томонидан ўрнатилган
қонуннинг мақсадларига тўсқинлик қила бошлаши мумкин, деган эди
француз мутафаккири Ш.
Монтескье
[1].
Шиддат билан ривожланаётган ижтимоий муносабатларга ҳамоҳанг
равишда миллий ҳуқуқ тизимларининг ривожланиш стратегиясини,
ижтимоий низоларни ҳал қилишнинг, шу жумладан, одил судловни амалга
оширишнинг янги услубларини излаш, жиноят ишларини юритишни
рационализация қилишга қаратилган барқарор тенденция шаклланишига
олиб келди.
Жиноят суд ишларини юритишнинг мақсадларига янгича қараш
жиноят
-
ҳуқуқий низоларни муроса йўли билан ҳал қилиш ғоясини
амалга
ошириш имконини берди.
Ўз
навбатида
жиноят
процессида
процессуал
шаклларни
дифференциация қилишнинг янги босқичга кўтарилиши мазкур
йўналишда
илмий изланишлар майдонини кенгайтириш ва жиноят суд
ишларини юритишда мутлақо янги институт бўлган соддалаштирилган иш
юритишнинг ҳуқуқий табиати, уни қўллашнинг асослари, шартлари ва
ўзига хос хусусиятларини тадқиқ қилиш заруриятини келтириб чиқарди
.
Натижада Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил
7 февралдаги ПФ–
4947-
сонли Фармони билан тасдиқланган 2017–
2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта
устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясининг “Халқ билан
мулоқот ва инсон манфаатлари йили”да амалга оширишга оид давлат
дастурида жиноят процессига ижтимоий хавфи катта бўлмаган жиноятлар
тўғрисидаги ишлар бўйича судгача ва судда иш юритишнинг
соддалаштирилган тартибини жорий этиш кўзда тутилди
[2].
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 14 майдаги
ПҚ–
3723-
сон қарори билан тасдиқланган Ўзбекистон Республикасининг
Жиноят ва жиноят
-
процессуал қонунчилигини такомиллаштириш
концепциясида жиноят процессининг янги шакл ва тартиб
-
таомилларини
жорий этиш жиноят
-
процессуал қонунчиликни такомиллаштириш
йўналишларидан бири сифатида эътироф этилди, шунингдек,
судга қадар
ва суд босқичида соддалаштирилган иш юритиш тартиб
-
тамойилларини
янада ривожлантириш, суд
-
тергов ҳаракатларининг инновацион шакллари
ва услубларини жорий этиш кўзда тутилди.
Жиноят
-
процессуал фаолиятнинг энг муҳим белгиси унинг ҳуқуқий
жиҳатдан тўлиқ тартибга солинганлиги ва қонун билан қатъий
белгиланган шаклда амалга оширилишидир. Шу билан бирга ҳар қандай
Современные тенденции развития науки в эпоху
цифровизации
23
жиноят
-
процессуал фаолият жиноятчиликка қарши кураш юзасидан
умумдавлат манфаатлари билан бирга, жиноят процессида иштирок
этувчиларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини таъминлаш учун зарур
шароитларни яратиши зарур.
Шу сабабдан жиноят суд ишлари юритувини ривожлантириш процесс
иштирокчиларининг ҳуқуқларини етарли даражада кафолатлаш ва
процессуал воситалардан оқилона фойдаланиш талабига жавоб бериши зарур.
Жиноят суд ишларини соддалаштириш учун шарт
-
шароитнинг
шаклланиши
уч даражада
рўёбга чиқади: халқаро (инсонпарварлик
ғоялари асосида бугунги жамиятнинг дунёқарашига мос келадиган
мақбулллаштириш
стандартларини
ишлаб
чиқиш),
миллий
(рационализация жараёнида шаклланадиган жараёнларнинг муайян
давлатнинг маданий ва ижтимоий
-
тарихий хусусиятлари, ижтимоий
ривожланиш даражасига мувофиқ инсон
ҳуқуқларини
ҳимоя қилиш
вазифаси) ва тармоқ(жиноят процессида соддалаштиришнинг рухсат
берилган чегарасини белгилаш)
[3].
Жиноят содир этганликда айбланаётган шахснинг қисқа муддатларда
судга берилиши ҳамда унинг иши тезликда ва иш бўйича ҳақиқатни
аниқлаш учун самарали процессуал суд иш юритувида ҳал этилиши талаби
қатор халқаро ҳуқуқ нормаларининг базавий принципи сифатида эътироф
этилган
[4].
Жумладан,
“Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар
тўғрисидаги” халқаро
пактнинг 9
-
моддаси 3
-
бандида жиноят иши бўйича қамоққа олинган ёхуд
ушланган шахс, зудлик билан судга ёки қонун билан суд ҳокимиятини
амалга оширувчи мансабдор шахсга келтирилиши лозим ҳамда шахс
оқилона муддат ичида ўзининг иши судда муҳокама қилинишга ёки озод
қилинишга эришиш ҳуқуқига эгалиги
белгилаб қўйилган.
БМТнинг Жиноятчиликнинг олдини олиш ва жиноят ишлари бўйича
одил судловни амалга ошириш бўйича XII Конгрессида (Сальвадор,
Бразилия, 2010
й.) жиноятчилик ҳолатига салбий таъсир қилувчи
муаммолар сифатида: самарасиз ва узоққа чўзиладиган тергов, судга қадар
қамоқдан озод қилиш тартибидан фойдаланишнинг чекланганлиги,
ишларни кўришнинг самарасиз амалиёти, прокуратура ва суд
органларининг чекланган имкониятлари, суд ишларини юритишнинг
соддалаштирилган тартиби мавжуд эмасли ёки етарли даражада
фойдаланилмаслиги
кўрсатилиб,
мазкур
муаммолар
судларда
тамомланмаган ишлар сони ортишига, терговни тамомлаш ва судга бериш
муддатини қабул қилиб бўлмайдиган даражада чўзилишига сабаб бўлмоқда.
Барча бу муаммолар дастлабки қамоқда бўлиш муддатининг узайишига
сабаб бўлувчи омилларга киради. Дастлабки қамоқ муддати тайинланиши
мумкин бўлган жазодан кўпроқ бўлган ҳолатлар учраши қайд қилиниб,
Современные тенденции развития науки в эпоху
цифровизации
24
халқаро ҳамжамият олдида жиноят ишлари бўйича одил судлов
самарадорлигини ошириш вазифаси шу жумладан жиноят иши бўйича иш
юритишни бошлаш ва уни якуний ҳукм билан якунлаш муддатини
қисқартириш, жиноят суд ишларини юритишнинг соддалаштирилган
тартиб
-
тамойилларини жорий қилиш турганлиги кўрсатиб ўтилган. Суд
ишларини соддалаштирилган тартибда юритиш (summary proceedings) унча
жиддий бўлмаган жиноий ҳуқуқбузарликларга нисбатан жиноят ишлари
бўйича судлов самарадорлигини таъминлаш мақсадида суд муҳокамасини
тезлаштирадиган тартиб сифатида қайд этилган [
5].
Халқаро ҳуқуқ нормалари кечиктиришсиз суд ишининг кўриб
чиқилиши ҳуқуқини инсоннинг фундаментал ҳуқуқларидан бири сифатида
эътироф этади.
Ишнинг асоссиз кечиктирилмасдан кўрилиши ҳуқуқининг мақсади
нафақат одамларни узоқ вақт давомида ўз тақдири тўғрисида ноаниқлик
ҳолатида ушлаб турилишининг олдини олиш, шахс дастлабки ҳибсда
бўлганда эса озодликдан маҳрум этиш заруратдан узоқ бўлмаслиги, балки
одил судлов манфаатларига хизмат қилишдан иборат
[6].
Ушбу ҳуқуқнинг риоя этилиши тўғрисидаги масалани ҳал қилишда
инобатга олинадиган давр энг биринчи процессуал ҳаракатдан бошланади
(шароитларга қараб, масалан, гумон қилинувчи ушланганда, унга қўйилган
айбловлар тўғрисида хабар қилинганда ёки унга нисбатан суд муҳокамаси
олиб борилаётгани хабар қилинганда) ва
барча мумкин бўлган апелляция
ва назорат механизмлари тугаган ҳамда иш бўйича якуний қарор
чиқарилганда якунланади. Процессда асосланмаган кечиктиришлар
мавжудлиги фактини ишнинг аниқ ҳолатларидан келиб чиқиб аниқлаш
лозим, хусусан:
–
ишнинг мураккаблиги,
шу жумладан,
жиноят характери ва айблов
эпизодларининг сони, айбланувчилар ва/ёки гувоҳлар сони;
–
айбланувчи ва тарафларнинг ҳаракатлари;
–
ишга маъмурият ва суд органларининг муносабати
[6].
Бундан 110 йил аввал И.Я.
Фойницкий
жиноят процесси ишни тўғри
ҳал қилишга қаратилган аҳлоқий асосдан ташқари, иқтисодий асосга эга,
амалий ҳаёт институти сифатида давлатнинг мавжуд воситаларига
мувофиқ бўлиши, унинг тузилмасида вақт, шахсий куч
ва пул
ҳаражатларини инобатга олиш муҳимлигини таъкидлаган эди
[7].
Замонавий жиноят процессининг ўзига хос хусусиятларидан бири
жиноятларни тез ва тўла очиш, процессуал куч ва воситалардан оқилона
фойдаланиш мақсадларида самарали процессуал шакллардан фойдаланиш
билан боғлиқ.
Охир
-
оқибат жиноят суд ишларини рационализация қилиш
ва жиноят
процесси олдида турган вазифалар векторларининг умумий нуқтаси унинг
самарадорлигидир
[8].
Современные тенденции развития науки в эпоху
цифровизации
25
Жиноят суд ишларини юритишни модернизация қилиш бир вақтнинг
ўзида турли йўналишларда, шу жумладан, унинг ортиқча расмиятчилигини
камайтириш воситасида олиб борилиши мумкин
[9].
Мазкур муаммони ҳал қилишнинг асосий воситаларидан бири
албатта жиноят процесси олдида турган вазифаларни минимал куч ва
воситалар ёрдамида ҳал қилиш имконини берувчи соддалаштирилган
тартибда иш юритишдир.
Хусусан қонун чиқарувчи
ва уни қўлловчилар процессуал кафолатлар
мажмуаси ва ишнинг ҳаракатини бир неча босқичлари билан
характерланадиган оддий шаклни ижтимоий хавфи катта бўлмаган,
айбловга эътирозлар бўлмаган, айбланувчи ўзининг айбини тан олган,
низони ҳал қилишга тайёр бўлган ҳолатларда қўллашни мақсадга мувофиқ
деб топмайди
[10].
Соддалаштирилган иш юритиш шаклларини жорий қилиш иқтисодий
ва ташкилий сабаблар билан бирга миллий менталитетнинг асосий
хусусияти бўлган
ижтимоий муроса ғоясини жиноят процессидаги
ифодасига айланди.
Айблов юзасидан ҳеч қандай низо мавжуд бўлмаган ишлар бўйича,
жазо билан бир қаторда бошқа ҳуқуқий таъсир чораларини қўллашга
айбланувчининг розилиги мавжуд бўлган ҳолларда,
ҳолат
оддий тартибда
аниқланса ва айблов шакллантирилса, ҳақиқат ва адолат, шунингдек,
айбланувчининг қонуний ҳуқуқ ва манфаатларига ҳеч қандай путур
етмайди. Аксинча, процесснинг барча иштирокчиларини такрор ва такрор
тергов ва судга чақириш,
асосий машғулотларидан чалғитиш, уларнинг
одил
судловга
нисбатан
ишончсизлигига
сабаб
бўлиши,
жабрланувчиларнинг
бузилган ҳуқуқлари ўз вақтида ва тезкорлик билан
тикланишига таъсир қилиши мумкин.
Тадқиқот доирасида ўтказилган сўровда қатнашганларнинг 95%
“Жиноят ишлари юритувини соддалаштириш керак деб ҳисоблайсизми ?”
деган саволга ижобий жавоб берганлиги ҳам мазкур фикрларни
тасдиқлайди.
Жиноят
-
процессуал иш юритишнинг уч шаклини ажратиш
умумэътироф этилган: иш юритишнинг умумий тартиби, қўшимча
процессуал кафолатлар мавжуд тартиб (вояга етмаганлар бўйича иш
юритиш, тиббий йўсиндаги мажбурлов чоралари бўйича иш юритиш ва
ва
соддалаштирилган тартибда иш юритиш
[11].
Жиноят
-
судлов
юритувини
дифференциациялаш,
уни
унификациялашувига (ягоналаштиришга) қарама
-
қарши тушунча бўлиб,
барча жиноят ишларини бир процессуал шаклда, яъни ягона судлов
юритуви асосида ҳал этиш лозимми ёхуд иш юритувини жиноятларнинг
турларига мос келувчи процессуал шаклларда тартибга солиш керакми?
–
деган саволга жавоб излашга ундайди
[12]
. Совет жиноят процесси моддий
Современные тенденции развития науки в эпоху
цифровизации
26
ҳақиқатни
аниқлаш шартлиги ҳақидаги
ғояга асосланганлиги, бинобарин
ғоявий чегаралар доирасида ҳаракат қилганлиги сабабли жамиятдаги
ижтимоий
-
иқтисодий ўзгаришлар, жиноятчилик ҳолатидан келиб чиқиб
ривожланиш
қобилияти
чекланганлиги,
жазолаш
функцияси
жабрланувчининг
манфаатларидан устун қўйилганлиги натижасида
соддалаштирилган тартибда иш юритиш институти етарли даражада
ривожланмаган.
Жиноят
процессида
соддалаштириш
атамаси
кўпинча
“дифференциация” атамаси билан ҳамоҳанг қўлланилади. Дифференциация
(фр. differentiation, ингл. difference, лот. differentia –
фарқ) –
бутунни ўзига хос
хусусиятидан келиб чиқиб фарқлаш, қисмларга бўлишни англатади.
Жиноят процессида диферренциация деганда жиноят суд ишларини
юритишнинг турли (барча) эҳтиёжларига жавоб берадиган, муайян жиноят
ишини ҳал
қилиш ва натижада процесснинг аниқ иштирокчиси, бутун жамият
учун зарур(керакли, фойдали) натижа олиш учун энг долзарб, мақбул жиноят
-
процессуал иш юритувнинг турли шакллари (нафақат соддалаштирилган ёки
мураккаблаштирилган) мавжудлиги тушунилади [13].
Жиноят процессуал шаклни дифференциация қилиш асосида
тарафларнинг жиноят
-
ҳуқуқий низодан воз кечиши ва судга
иш бўйича
жиноят қонунинини қўллаш ҳақида таклифи ётади. Процессуал
дифференциация
моҳияти шундан иборатки, қонун тарафлар ва суднинг
ҳуқуқни қўллаш
бўйича якуний ҳужжатнинг фактик асосларини аниқлаш
бўйича фаолиятини минималлаштиришнинг мақсадга мувофиқлигига йўл
қўяди
[14].
Дифференциациялаш “мавҳум”
мақсад эмас, балки айни мақсад
жиноятнинг ижтимоий хавфлилиги асосида, иш бўйича ҳақиқатни аниқлаш
ва уни адолатли ҳал этишни кафолатловчи процессуал шаклларни судлов
юритувига жорий этишдан иборат
[15].
Бироқ ушбу фикрни тўлиқ асосли деб бўлмайди, чунки
дифференциация фақат соддалаштириш эмас, балки мураккаблаштиришни
ҳам назарда тутиши мумкин.
Бироқ совет жиноят процессида ҳукмрон бўлган “жиноят
-
процессуал
шаклнинг ягоналиги”
ғояси
жиноят процессини дифференциация қилишда
асосий тўсиқ бўлган.
Бунда дифференциация
–
жиноятнинг ягона
тушунчаси, суд тизимининг ягоналиги, жиноят процесси принципларининг
ягоналигини талаб қиладиган жиноят процессининг ягоналигини бузиши,
унификацияга интилиш барқарор тарихий тенденция эканлиги, барча
соддалаштирилган шакллар
вақт синовига бардош бера олмаганлиги
сабабли бекор қилинганлиги, жиноят ишларини юритишнинг амалдаги
тартиби жиноят
-
процессуал қонунчилик ривожланишининг қонуний
натижаси эканлиги, яъни унда соддалаштирилган иш юритуви бўлмаган
бўлса, демак бўлмаслиги кераклиги ҳақида важлар келтирилган
[16].
Современные тенденции развития науки в эпоху
цифровизации
27
Бироқ ушбу фикрлар фақат совет жиноят процесси доирасидан чиқа
олмаганлигини,
инсоният
тарихий
тараққиёти
давомида
соддалаштирилган иш юритувининг жуда кўп шакллари
қўлланиб
келинганлигини мусулмон ҳуқуқидаги, англо
-
саксон ҳуқуқ тизимидаги
соддалаштирилган иш юритуви шакллари исботлаши мумкин. Бундан
ташқари жиноятнинг ягона тушунчаси унинг ижтимоий хавфлилигидан
келиб чиқиб таснифлашга тўсқинлик
қилмайди
.
Жиноят процессуал ҳуқуқи назариясида жиноят суд ишларини
юритишни дифференциация қилиш шакллари юзасидан аниқ бир тўхтамга
келинмаган. Сабаби суд ишларини юритишни дифференциация қилишни
чеклашни ўзи имконсиз. Бироқ олимларнинг фикрларини умумлаштирган
ҳолда, бугунги кунда икки асосий ёндашувни ажратиш мумкин. Биринчи
ёндашув жиноят
-
процессуал шакл ва процессуал институтлардан келиб
чиққан ҳолда формал равишда туркумлашдан иборат бўлиб, бунда аксарият
жиноят ишлари юритиладиган шакл асос сифатида қабул қилинади.
Иккинчи ёндашувга кўра дифференциация жиноят суд ишларини
юритиш тизимига кирувчи, мустақил жиноят процессуал иш юритишнинг
шаклланишига олиб келувчи процесуал шаклга таъсир ўтказиш усулидир [17].
Бироқ жиноят ишининг
мустақил юритуви белгилари
:
–
мазкур иш юритувида қонун билан тартибга солишда
объектив
равишда фарқлашни талаб қиладиган, муайян моддий
-
ҳуқуқий база
мавжудлиги
;
–
иш юритувининг мураккаблиги, яъни ҳуқуқни муҳофаза қилувчи
органларнинг жиноят процессининг барча (ёки ақали бир неча)
босқичларида муайян хусусиятлари мавжудлиги
;
–
иш юритувнинг оддий шаклига нисбатан, пировард натижада ушбу
ишлар бўйича фаолият шаклининг ўзгаришига олиб келадиган жиддий
фарқлар мавжудлиги
[19]
аксарият илмий адабиётларда қайд қилинган.
Дифференциация
процессуал шаклларнинг бир
-
биридан жиддий
фарқ қилишини назарда тутади.
Дифференциациянинг ташқи кўриниши нимада ифодаланиши ҳақида
ҳам аниқ
фикрга келинмаган. Масалан, В.П.
Нажимовнинг фикрига кўра,
жиноят процессида дифференциация турли тоифадаги ишлар бўйича
босқичларнинг мураккаблик даражаси, жавобгарлик, фаолият ҳажмидан
келиб чиқиб кўпайиши ёки камайишида ифодаланиши мумкин
[19].
Статистик маълумотларни таҳлил қиладиган бўлсак, 2018 йилда
биринчи босқич судларида жами кўрилган жиноят ишларининг 29814 таси
(жами 38.133 та иш шундан
8949 таси
ярашув тартибида кўрилган);
2019 йилда 21.866
таси (жами 28846 та иш шундан 6980 таси ярашув
тартибида кўрилган); 2020 йилда жами кўрилган ишларнинг 22491таси
(жами 30282 та иш кўрилган 7791 таси ярашув тартибида кўрилган) ягона
процессуал тартибда ҳал этилган.
Современные тенденции развития науки в эпоху
цифровизации
28
2511 нафар шахсга нисбатан 1183 та жиноят иши ёки жами кўрилган
ишларнинг 3,9%(2019 йилда 0,7%) 2 ойдан ортиқ муддатда кўрилганлиги
инсоннинг оқилона муддатларда одил судловга бўлган ҳуқуқларининг
бузилишининг сабабларини тизимли таҳлил қилиш заруриятини кўрсатади.
2020
йилда республика бўйича 62081 та жиноят содир этилиб,
2019 йилга нисбатан
18992 тага
ошган бўлса
-
да, шундан 30204 таси, яъни
қарийб ярми ижтимоий хавфи катта бўлмаган жиноят,
16641 таси унча оғир
бўлмаган жиноят бўлиб,
фақатгина 15.236
таси
[20]
яъни 24,5%
оғир ва ўта
оғир жиноятлар бўлса
-
да, барчаси ягона процессуал тартибда кўриб чиқиб
ҳал қилинаётганлиги, мавжуд
ресурслардан нооқилона фойдаланиш
кўламини яққол намойиш қилади.
Қуйидаги
жадвал эса жиноятга оид аризалар, хабарлар ва бошқа
маълумотлар келиб тушган вақтдан
якуний қарор қабул
қилингунга
қадар
қанча муддат кетишини кўрсатиб беради:
Процессуал
ҳаракат
Муддати
Муддатни
узайтириш
Умумий муддат
1.
Жиноятга оид
аризалар, хабарлар ва
бошқа маълумотларни
кўриб чиқиш
ЖПК 329
-
моддаси
:
–
ўн суткадан
кечиктирмасдан ҳал
қилиниши лозим;
ЖПК
329-
моддаси
:
–
прокурор
томонидан бир
ойгача
узайтирилиши
мумкин
10 сутка
1 ой
2.
Дастлабки тергов
(жиноят ишини
қўзғатилгандан иш
айблов хулосаси билан
прокурорга
юборилгунга қадар
)
ЖПК 351
-
моддаси
:
жиноят иши
қўзғатилган кундан
бошлаб уч ойдан
ошмаган муддатда
тамомланиши
лозим.;
ЖПК 351
-
моддаси
–
беш ойгача;
–
етти ойгача
узайтирилиши
мумкин.
3 ой
5 ой
7 ой
3. Жиноят иши
тамомлангандан кейин
ундаги материаллар
билан танишиб чиқиш
ҳуқуқини таъминлаш
ЖПК 375
-
моддаси
:
–
аниқ муддати
белгиланмаган
,
–
терговчи танишиб
чиқиш муддатини
кўпи билан беш
суткага
кечиктириши
мумкин;
–
процесс
иштирокчилари
уринаётган
бўлсалар, терговчи
ўз қарорида муайян
муддат белгилашга
ҳақли
илтимосномалар
тайёрлаш ва
тақдим қилиш
учун
3
сутка
доирасида вақт
берилади;
илтимосномани
кўриб чиқиш
натижаси
юзасидан уч
сутка ичида
аризачига хабар
берилади
Современные тенденции развития науки в эпоху
цифровизации
29
4. Айблов хулосаси ёки
айблов далолатномаси
билан келган жиноят
иши юзасидан
прокурорнинг қарори
ЖПК 385
-
моддаси
кўпи билан беш
сутка
Узайтириш кўзда
тутилмаган
5 сутка
5.
Иш қўшимча тергов
ўтказиш учун
қайтариб юборилганда
ЖПК
351-
моддаси
:
–
1 ойгача
1 ой
+
6.
Судья томонидан
ишни тайинлаш
ҳақида
масалани ҳал
қилиш
ЖПК 395
-
моддаси
:
–
етти суткадан
кечиктирмай
;
–
уч суткагача
узайтирилиши
мумкин
7 сутка
7.
Дастлабки эшитувни
ўтказиш муддатлари
ЖПК
405
5
-
моддаси
:
–
ажрим чиқарилган
пайтдан эътиборан
беш суткадан
кечиктирмай
бошланиши керак.
–
дастлабки эшитув
бошланган кундан
эътиборан ўн
суткадан ошмаслиги
керак.
15 сутка
8. Суд мажлисида
жиноят ишини
муҳокама қилиш
муддати
ЖПК 405
-
моддаси:
–
судьянинг ажрими
чиқарилган вақтдан
бошлаб кўпи билан
ўн суткада суд ишни
кўришни бошлаши
лозим
;
бошланган кундан
эътиборан икки
ойдан ошмаслиги
керак
–
4 ойгача
–
6 ойгача
узайтирилиши
мумкин
2 ой 10 кун
10. Ҳукм чиқариш
ҳукм чиқариш ёки
ажрим чиқариш
учун алоҳида хонада
(маслаҳатхона)да
бўлган вақт
муддатга кирмайди
Ҳукм эълон
қилинганидан
кейин уч
суткадан
кечиктирилмай,
ҳажми катта
бўлган тақдирда
эса, ўн суткадан
кечиктирилмай,
берилиши лозим
3 сутка
11.
Апелляция
шикоятлари ва
протестлари бериш
муддати
ҳукмнинг кўчирма
нусхаси
топширилган
кундан эътиборан
йигирма сутка
20 сутка
Современные тенденции развития науки в эпоху
цифровизации
30
12.
Апелляция
инстанцияси судида
иш юритиш
ўн беш суткадан
кечиктирмай
кўришга киришиши
керак
–
15 суткагача
–
1 ойгача
узайтирилиши
мумкин.
–
ишни кўриш
муддати 2 ой
2 ой 15 сутка
Шундай қилиб, жиноятга оид аризалар, хабарлар ва бошқа маълумотлар келиб
тушгандан ҳукм қонуний кучга киргунга қадар вақт (агар муддат узайтирилмаса ва
қўшимча терговга қайтарилмаса, жиноят ишини почта орқали юборишга кетган
муддат ҳисобга олинмаганда) 10 сутка+3 ой+3 сутка+5 сутка+7 сутка+15 сутка+2 ой
10 кун+3 сутка+20 сутка= жами 136 сутка =4 ой 16 кун вақт кетиши аниқланди.
Албатта бундай узоқ муддат мобайнида жазонинг муқаррарлиги
принципининг аҳамияти камаяди, жабрланувчиларда тергов ва судга нисбатан
ишончсизлик пайдо бўлади, айбланувчи эҳтиёт чораси таъсири остида бўлади
ва ҳуқуқлари чекланади, жабрланувчи ва гувоҳлар ҳам
сарсон бўлади, яшаш
жойидан бошқа жойга кета олмайди, натижада шахснинг ишни оқилона
муддатда кўриб чиқилишига бўлган ҳуқуқи бузилади.
Масалан, жиноят ишида аввал судланган Н. исмли шахс суд томонидан
гиёҳванд моддаларни сотишда айбдор деб топилиб, 4 йилу бир ойга қаттиқ
тартибли колонияда жазони ўташга ҳукм қилинди. Суд мажлиси давомида
маълум бўлишича, Н. исмли шахс ички ишлар органларининг кўрсатмасига
кўра ҳаракат қилиб, Тошкент шаҳридаги бозор ҳудудида гиёҳванд
моддалар айланмасини муваффақиятли фош этишга кўмаклашди. Айни
вақтда ички ишлар органлари ходимлари жиноятни фош этишда унинг
ролини белгиланган тартибда расмийлаштирмай, жиноий жавобгарликка
тортган. Судда ишни кўриб чиқиш вақтида Н. исмли шахс бир йилдан ортиқ
муддат қамоқда сақланди. Суд ва
тергов тадбирларини амалга оширишдаги
камчиликлар туфайли Н. исмли шахс суд залида жавобгарликдан озод
этилди
[21].
Юқоридагиларга асосан жиноят процессида дифференциацияни
жиноят ишлари юритуви самарадорлигини ошириш ва жиноят процесси
иштирокчиларининг ҳуқуқ
ва эркинликлари, қонуний манфаатларини
кафолатлаш мақсадида, жиноят процесси тизимида процессуал тартибга
солишнинг алоҳида ёндашувини талаб қиладиган алоҳида моддий
-
ҳуқуқий
нормаларга асосланган, умумий тартибдан шакл жиҳатдан жиддий фарқ
қиладиган алоҳида иш юритувининг мавжудлиги сифатида таърифлаш
мумкин.
Жиноят суд ишларини юритишнинг дифференциация қилиш
шаклларига:
Современные тенденции развития науки в эпоху
цифровизации
31
1)
жиноят содир этганидан сўнг руҳий ҳолати бузилган шахснинг иши
бўйича, худди шунингдек ижтимоий хавфли қилмишни ақли норасолик
ҳолатида содир этган шахсга нисбатан иш юритишнинг алоҳида тартибини
назарда тутувчи тиббий йўсиндаги мажбурлов чораларини қўллаш
тўғрисидаги ишларни юритиш бўйича мураккаблаштирилган тартиб;
2)
қўшимча
процессуал кафолатларни кўзда тутувчи махсус нормалар
билан
тартибга солинган вояга етмаганларнинг жиноятлари ҳақидаги
ишлар юзасидан мураккаблаштирилган тартиб;
3)
процессуал шакл ва иш юритишнинг айрим босқичлари тузилишини
ўзгартириш, процессуал фаолиятни соддалаштириш, исботлаш предметини
ўзгартиришни назарда тутадиган соддалаштирилган тартиб;
4)
умумий процессуал шаклдан фақат
иш юритишнинг муддатлари
билан фарқланадиган тезлаштирилган тартиб;
5)
хусусий айблов ҳақидаги ишлар бўйича иш юритишни киритиш
мумкин.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
1.
Монтескье Ш. Избранные произведения [Текст]. –
М., 1995. –
С. 643.
2.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги
ПФ–
4947-
сонли Фармони билан тасдиқланган 2017–2021 йилларда
Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор
йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясини “Халқ билан мулоқот ва инсон
манфаатлари йили”да амалга оширишга оид давлат дастури. Ўзбекистон
Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2017 й., 6
-
сон, 70
-
модда
.
3.
Качалова
О.В. Ускоренное производство в российском уголовном
процессе: дис. д
-
ра юрид. наук. М., 2016. –
С. 55.
4.
Хайриев
Н.И. Жиноят ишлари юритувини жадаллаштириш: юрид.
фан.
докт. автореферати. –
Т., Миллий гвардия Ҳарбий
-
техник институти.
2019.
–
Б.
14.
5.
БМТнинг Жиноятчиликнинг олдини олиш ва жиноят ишлари
бўйича
одил судловни амалга ошириш
бўйича XII Конгресси. Справ. док.
Док. ООН A/CONF.213/16, 25 January 2010. –
Р. 12.
6.
Инсон ҳуқуқлари бўйича қўмита, № 32 умумий тартибдаги
мулоҳаза, 35
-
банд.
7.
Фойницкий
И.Я. Курс уголовного судопроизводства. СПб., 1996. –
Т. 1. –
С. 141.
8.
Эффективность как управленческая категория традиционно
предполагает соотнесение результатов того или иного действия с его
целью и затратами. См.: Бобрышев
Д.Н. Основные категории теории
управления. М., 1986.
–
С. 54.
9.
Качалова
О.В., Цветков
Ю.А. Электронное уголовное дело –
инструмент модернизации уголовного судопроизводства // Российское
правосудие. 2015. –
№ 2.
Современные тенденции развития науки в эпоху
цифровизации
32
10.
Пиюк
А.В. Теоритические основы
упрощения
форм разрешения
уголовных дел судом в Российской Федерации: типологический аспект.
дис. … д
-
ра юрид. наук. Т., 2017.
–
С. 19.
11.
Якимович
Ю.К. Уголовно
-
процессуальные производства: автореф.
дисс. … докт. юрид. наук. М., 1992.
12.
Мухитдинов
Ф.М.
Жиноят
-
процессуал
шакл:
назарий
ва
методологик
муаммолар юрид. фан.
докт. автореферати. –
Т.,
2005.
–Б.
273.
13.
Якимович
Ю.К., Ленский
А.В., Трубникова
Т.В. Дифференциация
уголовного процесса. Томск, 2001. –
С. 30–
31.
14.
Никифоренко
Ю.Л.
Осуществление уголовного
преследования в
упрощенных
формах:
доктрина,
законодательная
техника
и
правоприменительная практика: автореф. дис. … канд. юрид. наук. Н.Н.,
2018.
–
С. 10.
15.
Мухитдинов
Ф.М.
Жиноят
-
процессуал
шакл:
назарий
ва
методологик
муаммолар юрид. фан.
докт. автореферати. –
Т.,
2005.
–
Б.
276.
16.
Строгович
М.С. Уголовно
-
процессуальная форма и обеспечение
прав обвиняемого. // Развитие и совершенствование уголовно
-
процессуальной формы. Воронеж. 1979. –
С.
91; Элькинд
П.С. К вопросу о
суммарном производстве. Сибирские юридические записки. Вып.3. Иркутск
–
Омск. 1973. –
С.
146.
17.
Якимович
Ю.К. Понятие, назначении, дифференциация уголовного
процесса. Принципы уголовного судопроизводства. Томск, 2015.
18.
Якимович
Ю.К., Ленский
А.В., Трубникова
Т.В. Дифференциация
уголовного процесса. Томск, 2001.
–
С. 20.
19.
Нажимов
В.П. Использование учения об
уголовно
-
процессуальных
функциях для совершенствования расследования и рассмотрения
уголовных дел. // Связь юридической науки с практикой. М. 1986. –
С.
284.
20.
https://data.gov.uz/.
21.
Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Инсон ҳуқуқлари
бўйича вакили (омбудсман)нинг 2018 йилдаги фаолияти тўғрисидаги
Ҳисоботи, 26
-
бет.
