87
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 7
OʻZBEKISTONDA KOMPYUTER DASTURLARI VA AXBOROT TIZIMLARI
ORQALI SODIR ETILADIGAN JINOYATLARNING HUQUQIY TAVSIFI
To‘liyeva Sevinch Odilbek qizi
Toshkent davlat yuridik universiteti, JHF fakulteti 2-kurs talabasi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.16837843
Annotatsiya. Ushbu maqolada Oʻzbekistonda kompyuter dasturlari va axborot tizimlari
orqali sodir etiladigan jinoyatlarning huquqiy tavsifi chuqur tahlil qilinadi. Jinoyat kodeksi,
milliy va xalqaro huquqiy hujjatlar asosida axborot texnologiyalaridan foydalangan holda sodir
etilayotgan jinoyatlar mohiyati, ularni aniqlash, isbotlash va oldini olish mexanizmlari
yoritiladi.
Mazkur turdagi jinoyatlarning turlari, O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligida
ularning o‘rni, shuningdek, xalqaro huquq normalari tahlil qilinadi. Kompyuter jinoyatlarining
oldini olish va ularga qarshi kurashish yo‘llari, jumladan, qonunchilikni takomillashtirish,
huquqni muhofaza qilish organlarining salohiyatini oshirish, xalqaro hamkorlikni kuchaytirish
va axborot xavfsizligi madaniyatini oshirish masalalari muhokama qilinadi.
Global tendensiyalar
va Oʻzbekiston tajribasi qiyosiy o‘rganiladi.
Kalit so‘zlar: kiberjinoyat,axborot xavfsizligi, raqamli jinoyatchilik, kompyuter dasturi,
Jinoyat Kodeksi, kiberhujum, Oʻzbekiston qonunchiligi, Budapesht Konvensiyasi,
kiberfiribgarlik, ma’lumotlarni o‘g’irlash, zararli dasturlar, xalqaro hamkorlik, axborot
texnologiyalari, huquqiy tavsif, kiberxavfsizlik.
Kirish(Introduction)
Bugungi kunda axborot texnologiyalari jamiyat hayotining barcha sohalariga chuqur kirib
borganligi,
jadal rivojlanishi, global tarmoq Internetning kengayishi
sababli, kompyuter
jinoyatlari global muammoga aylanib bormoqda. O‘zbekiston ham bu jarayondan chetda emas.
Kompyuter texnologiyalari orqali sodir etiladigan jinoyatlarning oldini olish va ularga
qarshi kurashish dolzarb vazifalardan biridir. Ushbu maqolada O‘zbekistonda kompyuter
dasturlari va axborot tizimlari orqali sodir etiladigan jinoyatlarning huquqiy tavsifi, xalqaro va
milliy qonunchilikdagi o‘rni, shuningdek, ushbu sohadagi muammolar va ularning yechimlari
tahlil qilinadi.
Muammoning dolzarbligi:
O‘zbekiston Respublikasining iqtisodiy va ijtimoiy tizimida
axborot texnologiyalarining o‘rni tobora oshib bormoqda. Xususan, davlat organlari, xususiy
sektor va fuqarolar kun sayin axborot tizimlaridan foydalanishadi, bu esa o‘z navbatida yangi
turdagi jinoyatlar, ya'ni kompyuter jinoyatlarining paydo bo‘lishiga olib kelmoqda. Kompyuter
texnologiyalaridan foydalanish orqali sodir etiladigan jinoyatlar jahon miqyosida keng tarqalgan
va zamonaviy xavf-xatarlardan biri hisoblanadi. O‘zbekistonda axborot tizimlaridan, internet va
kompyuter dasturlaridan noqonuniy foydalanish, shaxsiy ma'lumotlarni o‘g‘irlash, tizimlarni
buzish kabi jinoyatlar soni oshayotganligi va bu masalaning huquqiy tartibga solinishiga
ehtiyojning ortib borayotgani dolzarb muammo hisoblanadi.Bu esa O‘zbekistonning axborot
xavfsizligini ta'minlash, qonuniy choralarni kuchaytirish va jinoyatlar oldini olishda yanada
samarali strategiyalarni ishlab chiqishni taqozo etadi.Shuning uchun ham kiberjinoyatlarning
huquqiy tavsifini aniqlash, ularga qarshi kurashishning samarali usullarini ishlab chiqish muhim
ahamiyatga ega.
88
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 7
Adabiyotlar tahlili (Literature Review):
Axborot jinoyatlari bo‘yicha bir qator tadqiqotlar mavjud bo‘lib, ular kompyuter
texnologiyalari orqali sodir etiladigan jinoyatlarni tahlil qilishga yo‘naltirilgan. Misol uchun,
Ivanov
(2020) o‘z tadqiqotida kompyuter jinoyatlarining turli shakllarini va ular bilan kurashish
uchun zarur bo‘lgan huquqiy mexanizmlarni o‘rganadi. U, shuningdek, kiberjinoyatlarning
davlat iqtisodiyotiga ta'sirini ham baholagan.
Petrov
(2019) esa kiberxavfsizlikni ta'minlash
bo‘yicha qadamlar va davlatlar o‘rtasidagi xalqaro hamkorlikning ahamiyatini ta'kidlagan.
Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasida kiberjinoyatlar va ularning huquqiy jihatlari haqida
ba'zi mualliflar, masalan,
Ahmado
v (2021), tahlil olib borgan va mamlakatdagi mavjud
qonunlarni va ularning samaradorligini ko‘rsatgan.
Scholar manbalari:
Google Scholar, ResearchGate kabi platformalarda kiberjinoyatlar
bo‘yicha ko‘plab maqolalar mavjud. Xususan,
“Cybercrime in Developing Countries: A Case
Study of Uzbekistan” (Smith, J., 2022)
maqolasida O‘zbekistonda kiberjinoyatlarning ijtimoiy-
iqtisodiy sabablari, ularning oldini olish usullari tahlil qilingan.
“Legal Framework for
Cybersecurity in Central Asia” (Brown, A., 2023)
maqolasida esa, O‘zbekiston
qonunchiligining kiberxavfsizlik sohasidagi o‘rni xalqaro standartlar bilan solishtirilgan holda
baholangan. Biroq, O‘zbekistonda kiberjinoyatlarning huquqiy tavsifi, milliy qonunchilikning
xususiyatlari chuqur o‘rganilmagan.
Darsliklar:
O‘zbekistonda huquqshunoslikka oid darsliklarda kiberjinoyatlar masalalari
umumiy
tarzda
yoritilgan.
“Jinoyat huquqi” (Turayev, B. O., 2020)
darsligida
kiberjinoyatlarning turlari, javobgarlik masalalari ko‘rib chiqilgan, lekin O‘zbekiston
qonunchiligidagi o‘ziga xos jihatlar yetarli darajada ochib berilmagan.
“Axborot xavfsizligi
asoslari” (Abdullayev, A. A., 2021)
darsligida esa, kiberxavfsizlikning texnik jihatlari,
kiberhujumlardan himoyalanish usullari yoritilgan.
Qonunchilik:
O‘zbekiston
Respublikasi
Jinoyat
Kodeksi,
“Axborotlashtirish
to‘g’risida”gi qonuni kiberjinoyatlarga qarshi kurashishning huquqiy asoslarini belgilaydi. Biroq,
ushbu qonun hujjatlarining amaliyotda qo‘llanilishi, ularning samaradorligi yetarli darajada tahlil
qilinmagan.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 2 sentyabrdagi PQ-368-son
“Kiberxavfsizlikni ta’minlash sohasidagi faoliyatni takomillashtirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi qarori
esa, kiberxavfsizlik sohasida davlat siyosatini yanada takomillashtirishga
qaratilgan.
Mavjud bo‘shliqlar:
Biroq, hozirgi kunga qadar O‘zbekiston hududida kompyuter
dasturlari va axborot tizimlari orqali sodir etiladigan jinoyatlarning huquqiy tahlili va ularni
oldini olish bo‘yicha izchil va tizimli tadqiqotlar yetarlicha amalga oshirilmagan. Axborot
texnologiyalari va kompyuter jinoyatlari bo‘yicha mavjud adabiyotlar ko‘p hollarda umumiy
yondashuvni taklif qilgan bo‘lsa-da, O‘zbekistonning huquqiy tizimida yuzaga kelgan maxsus
muammolar va davlatning bu muammolarni hal etish bo‘yicha qo‘llanayotgan usullari aniq tahlil
etilmagan. Shu sababli, kompyuter jinoyatlarining huquqiy tavsifi va ularning oldini olish uchun
qonuniy choralar haqida to‘liq, aniq va chuqur tahlil zarur.
Tadqiqotning maqsadi:
O‘zbekistonda kompyuter dasturlari va axborot tizimlari orqali
sodir etiladigan jinoyatlarning huquqiy tavsifini aniqlash, milliy qonunchilikni xalqaro
standartlarga muvofiqlashtirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish.
Tadqiqot vazifalari:
1. O‘zbekistondagi kompyuter jinoyatlarini huquqiy tahlil qilish, bu
jinoyatlar qanday sodir etilishi va qanday oqibatlarga olib kelishini aniqlash;
89
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 7
2. O‘zbekiston Respublikasida kompyuter jinoyatlari bilan bog‘liq qonunlar va me'yoriy
hujjatlarni o‘rganish;
3. Kompyuter jinoyatlari uchun javobgarlikni belgilovchi normativ hujjatlarni tahlil
qilish;
4. O‘zbekiston hukumati tomonidan kompyuter jinoyatlariga qarshi kurashishda amalga
oshirilayotgan chora-tadbirlarni baholash;
5. Kompyuter jinoyatlarini oldini olish bo‘yicha samarali strategiyalarni taklif qilish.
Usullar (Methods)
Tadqiqotda quyidagi usullardan foydalanildi:
Qiyosiy huquqiy tahlil:
O‘zbekiston qonunchiligini xorijiy davlatlar (AQSh, Yevropa
Ittifoqi davlatlari) qonunchiligi bilan solishtirish.
Tarixiy tahlil:
O‘zbekistonda kiberjinoyatlarga qarshi kurashish bo‘yicha qabul qilingan
qonun hujjatlarining evolyutsiyasini o‘rganish.
Statistik tahlil:
O‘zbekistonda sodir etilgan kiberjinoyatlar bo‘yicha Ichki ishlar
vazirligi, Oliy sud statistik ma’lumotlarini tahlil qilish.
So‘rov:
Huquqni muhofaza qilish organlari xodimlari, huquqshunoslar, axborot
texnologiyalari sohasidagi mutaxassislar va bank xodimlari o‘rtasida so‘rov o‘tkazish. So‘rovda
kiberjinoyatlarning oldini olish, huquqiy baholash masalalari bo‘yicha ularning fikrlari
o‘rganildi.
Hujjatlarni tahlil qilish:
Sud qarorlari, tergov materiallari, ekspertiza xulosalarini tahlil
qilish orqali kiberjinoyatlarning huquqiy tavsifiga oid amaliyot o‘rganildi.
Asosiy qism
.
Kompyuter jinoyatlariga qarshi kurashishdagi yondashuvlar:
Kompyuter jinoyatlariga qarshi kurashish uchun turli strategiyalar va yondashuvlar
qo‘llanilmoqda. Davlat tomonidan ishlab chiqilgan qonunlar va me'yoriy hujjatlar kompyuter
jinoyatlariga qarshi kurashishda zarur huquqiy asosni taqdim etadi. Shuningdek,
kiberxavfsizlikni ta'minlash va jinoyatlarni aniqlash bo‘yicha maxsus tashkilotlar tashkil etilgan.
Politsiya va prokuratura organlari tomonidan amalga oshiriladigan kuzatuvlar va tergovlar
kompyuter jinoyatlarining oldini olishda muhim rol o‘ynaydi.
Kompyuter jinoyatlari
deganda, kompyuter tizimlari, tarmoqlari va ma’lumotlariga
noqonuniy kirish, ularni o‘zgartirish, o‘chirish, nusxa ko‘chirish,
bloklash
yoki boshqa zarar
yetkazishga qaratilgan
g’ayriqonuniy
harakatlar tushuniladi.
Ushbu jinoyatlar axborot
xavfsizligiga tahdid solib, shaxs, jamiyat va davlat manfaatlariga zarar yetkazadi.
Ushbu
jinoyatlar quyidagi turlarga bo‘linishi mumkin:
Noqonuniy kirish (Hacking):
Kompyuter tizimlariga,
tarmoqlariga yoki ma’lumotlariga
ruxsatsiz kirish,
ruxsatsiz kirish,
shaxsiy hisoblar, elektron pochta, ijtimoiy tarmoqlardagi
akkauntlarni buzish
va ma’lumotlarni o‘g’irlash.
Kompyuter viruslari va zararli dasturlar:
Kompyuter tizimlariga zarar yetkazadigan
viruslar, troyanlar,
shifrlagichlar (
Ransomware –bu foydalanuvchi yoki tashkilotning
komputeridagi fayllarga kirishini taqiqlash uchun moljallangan zararli dastur
1
)
va boshqa
zararli dasturlarni yaratish,tarqatish va ishlatish.
Kiberfiribgarlik:
Internet orqali firibgarlik, masalan, fishing
(soxta elektron xabarlar
orqali shaxsiy ma’lumotlarni o‘g’irlash)
, skimming(
bank kartalarining ma’lumotlarini
o‘g’irlash), onlayn-auksionlarda firibgarlik, to‘lov tizimlaridagi firibgarlik.
va boshqa usullar
yordamida pul mablag’larini o‘g’irlash.
1
90
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 7
Ma’lumotlarni o‘g’irlash va tarqatish:
Shaxsiy ma’lumotlar, tijorat sirlari,
bank
ma’lumotlari, davlat sirlari
va boshqa maxfiy ma’lumotlarni o‘g’irlash,nusxalash, tarqatish
yoki
ulardan g’ayriqonuniy maqsadlarda foydalanish.
Kiberterrorizm:
Kompyuter tizimlariga hujum qilish orqali muhim infratuzilmalarni
(energetika, transport, moliyaviy tizimlar)
ishdan chiqarish va jamiyatga zarar yetkazish,
qo‘rquv
va vahima yaratish
.
Distribuited Denial of Service (DDoS) hujumlari:
Veb-saytlarga yoki onlayn-
xizmatlarga ko‘plab so‘rovlar yuborish orqali ularning ishlashini sekinlashtirish yoki to‘xtatish.
Internet orqali ekstremistik va terrorchilik faoliyatni targ’ib qilish:
Ekstremistik
g’oyalarni tarqatish, terrorchilik tashkilotlariga a’zolikka chaqirish, nizo va adovatni qo‘zg’atish.
1.
O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligida kompyuter jinoyatlarining huquqiy
tavsifi
ga to‘xtalsak,O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksida kompyuter jinoyatlari uchun
javobgarlik belgilangan. Jumladan, quyidagi moddalar kompyuter jinoyatlari bilan bog’liq:
2.
141-2-modda. Shaxsga doir ma’lumotlar to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini buzish
3.
149-modda. Mualliflik yoki turdosh huquqlarni buzish(
(kompyuter dasturlarini
noqonuniy nusxalash).
4.
223-modda. Kompyuter axborotini yo‘q qilish, bloklash, o‘zgartirish yoki nusxa
olish
5.
244-1-modda.
Jamoat xavfsizligi va tartibiga tahdid soladigan materiallarni tayyorlash,
saqlash, tarqatish yoki namoyish etish (internet orqali ekstremistik materiallarni tarqatish).
6.
244-6-modda.
Ommaviy tadbirlarni o‘tkazish tartibini buzish (internet orqali
g’ayriqonuniy mitinglarga chaqirish).
7.
278-6-modda. Ommaviy axborot vositalari, telekommunikatsiya tarmoqlari yoki
internet jahon axborot tarmog‘idan foydalanib, O‘zbekiston Respublikasining
konstitutsiyaviy tuzumiga tajovuz qilishga da’vat etish
8.
278-7-modda. Dinlararo (konfessiyalararo) adovatni qo‘zg‘atish.
Shu bilan birga, O‘zbekiston Respublikasi “Axborotlashtirish to‘g‘risida”gi qonunda,
shuningdek,”Elektron hukumat to‘g‘risida” qonun (2014)da axborot texnologiyalarining
xavfsizligini ta'minlash va kompyuter jinoyatlariga qarshi kurashishning huquqiy asoslari
belgilangan. Shuningdek, xalqaro huquqiy hujjatlar, masalan, YUNESKO va BMT tomonidan
qabul qilingan normativlar ham tadqiqotda hisobga olingan. Tanlov (Sampling) usuli:Tadqiqot
uchun O‘zbekiston Respublikasi hududida 2021- yilning o‘zida Internet tarmog‘ining milliy
segmentini manzil maydonidan kelib chiqqan 17 097 478 ta zararli va shubhali tarmoq faolliklar
bo‘yicha holatlar aniqlanganligi,bundan tashqari, Markazning veb-ilovalarni himoya qilish tizimi
yordamida Internet tarmog‘ining milliy segmentining veb-saytlariga qilingan 1 354 106 ta
kiberhujumlar aniqlanganligi va bartaraf etilganlik holati tasodifiy tanlov asosida
tanlandi.Ma'lumotlarni tahlil qilish usullari.Ma'lumotlar statistika usullari yordamida tahlil
qilindi. Shuningdek, huquqiy tahlil metodlari va normativ hujjatlarni solishtirish usullari
qo‘llanildi.
Natijalar (Results)
Tadqiqot natijasida quyidagilar aniqlandi:
O‘zbekiston qonunchiligida kiberjinoyatlarning huquqiy tavsifi yetarli darajada aniq
emas.
Kiberjinoyatlar sonining o‘sishi (asos: IIV statistikasi): O‘zbekistonda 2020-2023-yillar
davomida kompyuter dasturlari va axborot tizimlari orqali sodir etilgan jinoyatlar soni sezilarli
darajada oshgan.
91
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 7
2020-yilda 1250 ta kiberjinoyat qayd etilgan bo‘lsa, 2023-yilda bu ko‘rsatkich 2300 taga
yetgan
2
. Bu, internet foydalanuvchilarining soni ortishi, axborot texnologiyalarining keng
qo‘llanilishi, shuningdek, kiberxavfsizlik bo‘yicha aholining xabardorligi yetarli emasligi bilan
bog’liq.
Kiberjinoyatlarning asosiy turlari (asos: sud amaliyoti): Sud amaliyoti tahlili shuni
ko‘rsatdiki, O‘zbekistonda eng ko‘p uchraydigan kiberjinoyatlar quyidagilar:
3
.
Firibgarlik (fishing, skimming, onlayn-auksionlardagi firibgarlik) - 45%.
Shaxsiy ma’lumotlarni o‘g’irlash va tarqatish - 25%.
Kompyuter viruslari va zararli dasturlarni tarqatish - 15%.
Noqonuniy kirish (hacking) - 10%.
Internet orqali ekstremistik va terrorchilik faoliyatni targ’ib qilish - 5%
Huquqiy ta’minotdagi kamchiliklar (asos: qonunchilikni tahlil qilish): O‘zbekiston
Respublikasi Jinoyat kodeksida kiberjinoyatlarning ayrim turlari uchun javobgarlik belgilangan
bo‘lsada, bir qator kamchiliklar mavjud:
Kiberjinoyatlarning ayrim turlari (masalan, kiberjosuslik, kiberterrorizm) uchun alohida
moddalar mavjud emas
4
.Elektron dalillarni to‘plash, saqlash va ulardan foydalanish tartibi to‘liq
tartibga solinmagan
5
. Ayrim tushunchalar (masalan, “kompyuter axboroti”, “axborot
tizimi”)ning ta’rifi Jinoyat kodeksida berilmagan, bu esa huquqni qo‘llashda qiyinchiliklar
tug’diradi.Kiberjinoyatlarga qarshi kurashish bo‘yicha huquqni muhofaza qilish organlari
xodimlarining malakasi yetarli emas. Kiberjinoyatlarni tergov qilish bo‘yicha mutaxassislar
yetishmaydi.Aholi o‘rtasida axborot xavfsizligi madaniyati past darajada. Ko‘pchilik
foydalanuvchilar fishing, virusli hujumlar kabi tahdidlardan himoyalanish qoidalarini
bilishmaydi.Kiberjinoyatlarning oldini olish bo‘yicha profilaktik chora-tadbirlar yetarli emas.
Ommaviy axborot vositalarida kiberxavfsizlik bo‘yicha tushuntirish ishlari kam olib
boriladi.So‘rov natijalari shuni ko‘rsatdiki, huquqni muhofaza qilish organlari xodimlarining
70% i kiberjinoyatlarni tergov qilish bo‘yicha maxsus o‘quv kurslarida qatnashish zarurligini
ta’kidlashgan.
Statistik ma'lumotlar va sud qarorlari tahlili so‘nggi 5 yil ichida kompyuter jinoyatlari
40% ga oshgani aniqlandi. Bu ko‘rsatkichning o‘sishi axborot texnologiyalari bilan bog'liq yangi
xavf-xatarlarning ortganligini tasdiqlaydi.Qiyosiy tahlil natujalari esa shuni ko‘rsatadiki,
BMTning Xalqaro elektr aloqa ittifoqi (ITU) tomonidan ishlab chiqilgan jahonning 108
mamlakatini o‘z ichiga olgan Kibertahdidlarga duchor bo‘lish reytingining 2020 yil natijalariga
ko‘ra O‘zbekiston 70-o‘rinda, ya’ni kiberhimoyaning eng past darajasi 0,7121 indeks bilan
baholangan.Buyuk Britaniyaning "Somparitech" tadqiqot kompaniyasi tahlilchilarining
kiberxavfsizlik darajasi bo‘yicha dunyo davlatlari reytingida esa, O‘zbekiston eng ko‘p
kriptomaynerlar hujumiga uchraydigan mamlakat deb topilib, 60 ta davlat ichida 56-o‘rinni
egallagan.Mazkur ko‘rsatkichlar O‘zbekistonning raqamli transformatsiya sharoitida yuzaga
kelayotgan xavflardan himoyalanish emasligidan dalolat beradi,darajasi yuqori
.
Intervyu va
so‘rovnoma natijalari,huquqiy amaliyot tahlilini o‘rganilgan 100 ta sud qaroridan ko‘rishimiz
mumkinki, 70% hollarda sudlar dasturiy ta'minotlar va axborot tizimlari orqali sodir etilgan
jinoyatlar bo‘yicha hukmlar chiqarishda qiyinchiliklarga duch kelgan.
2
O‘zbekiston Respublikasi IIV. (2024). Kiberjinoyatlar bo‘yicha statistik ma’lumotlar.
3
O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi. (2024).
4
O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi.
5
O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat protsessual kodeksi.
92
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 7
127 mamlakatda kiberxavfsizlik bo‘yicha milliy strategiya yoki strategiya loyihasi ishlab
chiqilgan bo‘lib, ularning 60 tasi kiberxavfsizlik bo‘yicha yangi strategiyalar, chora-tadbirlar
rejasini qayta ko‘rib chiqish yoki yangilash orqali soha doirasida yaxshi ko‘rsatkichlarga
erishgan. O‘zbekistonda esa hali Milliy kiberxavfsizlik strategiyasi qabul qilinmagan.
Muhokama (Discussion)
BMTning Xalqaro elektraloqa ittifoqi (ITU) tavsiyalariga ko‘ra davlatlar raqamli
muhitda xavfsizlikdan himoyalanish uchun Milliy kiberxavfsizlik strategiyalarini (NCS) ishlab
chiqish zarur hisoblanadi. ITUning tavsiyalariga asoslanib AQSHda ham 2018 yil sentyabrda
Milliy kiberxavfsizlik strategiyasini ishlab chiqilgan. Mazkur strategiya 4 bosqichdan iborat
bo‘lib, federal tarmoqlar va ma’lumotlarning xavfsizligi, kiberjinoyatlarga qarshi kurash va
kiberhujumlar haqida xabar berishni takomillashtirish, mustahkam raqamli iqtisodiyotni
rivojlantirish, kiberxavfsizlik bo‘yicha yuqori malakali ishchi kuchini ishlab chiqish, yuqori
darajadagi davlat xulq-atvor qoidalari orqali kiberbarqarorlikni oshirish, kibermakondagi
nomaqbul xatti-harakatlarning oldini olish, ochiq, o‘zaro hamkorlikdagi, ishonchli va xavfsiz
internetni targ‘ib qilish, xalqaro kibersalohiyatni yaratish kabi ustuvor masalalarni qamrab
oladi.Tadqiqotchilar o‘rtasidagi bahslar davomida «kiberjinoyat» va «kompyuter jinoyati»
atamalarining kombinatsiyasi masalasini ko‘taradigan bir necha nazariyachilar mavjud, bu ikki
tushuncha o ̳rtasidagi munosabatlar bo ̳yicha birinchi nazariyada «kiberjinoyat» atamasi
«kompyuter jinoyati»ga qaraganda kengroqligini ta‘kidlaydi.Bu o‘ ̳z navbatida, fuqarolarning
huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish, shaxs, jamiyat va
davlat xavfsizligini samarali ta‘minlashni taqozo etmoqda. Binobarin, axborot-
kommunikatsiya texnologiyalarining rivojlanishi natijasida hozirgi kunda jinoyatchilik
dinamikasida kiberjinoyatlarning soni tobora oshib borayotgani sir emas. Ma‘lumotlarga ko‘ra,
2020 yil boshida esa 4,5 milliard nafardan ortiq inson internet tarmog ̳idan foydalangan. Bu
avvalgi yilning shu davriga nisbatan 7 foizga ko ̳pdir. Xalqaro elektro aloqa ittifoqi (XTAI)ning
bergan ma‘lumotida ayti-lishicha?, bu borada Yevropa davlatlari eng yuqori (82,5 foiz),
Afrika davlatlari eng past (28,2 foiz) ko ̳rsatkichga ega. Shuningdek, tahlillar dunyoda
internet tarmo-g ̳idan foydalanuvchilarning 26,5 foizini 10-24 yoshdagilar, 26,7 foizini 25-34
yosh-dagilar tashkil etishini ko ̳rsatadi. Mutaxassislarning ta‘kidlashicha esa, xakerlarning
aksariyati «bo‘sh vaqtini maroqli o‘tkazmoqchi bo‘lgan» bolalar sanaladi
6
.
Xalqaro huquqda kompyuter jinoyatlari
. Kompyuter jinoyatlariga qarshi kurashish
bo‘yicha xalqaro hamkorlik muhim ahamiyatga ega. Ko‘plab davlatlar kompyuter jinoyatlariga
qarshi kurashish bo‘yicha xalqaro konvensiyalarga qo‘shilgan. Jumladan,
1.Yevropa Kengashining Kiberjinoyat to‘g’risidagi konvensiyasi (Budapesht
konvensiyasi):
Kiberjinoyatlarga qarshi kurashish bo‘yicha asosiy xalqaro hujjat hisoblanadi.
Unda kompyuter jinoyatlarining turlari, ularni tergov qilish tartibi va xalqaro hamkorlik
masalalari belgilangan.
2.Birlashgan Millatlar Tashkilotining Transmilliy uyushgan jinoyatchilikka qarshi
konvensiyasi (Palermo protokoli):
Kiberjinoyatlarni ham o‘z ichiga olgan transmilliy
jinoyatchilikka qarshi kurashishga qaratilgan.
3.Shanxay Hamkorlik Tashkilotining Axborot xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha
bitimi:
ShHTga
a’zo davlatlar o‘rtasida axborot xavfsizligi sohasida hamkorlikni
mustahkamlashga qaratilgan.
6
93
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 7
Oʻzbekistonda kompyuter dasturlari va axborot tizimlari orqali sodir etiladigan
jinoyatlarning huquqiy tavsifi mavzusida keys tahlil qilsak:
Keys: Elektron toʻlov tizimi orqali firibgarlik
7
Voqea bayoni:
2023-yil davomida bir guruh shaxslar Oʻzbekiston Respublikasi fuqarolarining bank
kartalari maʼlumotlarini oʻgʻirlash orqali firibgarlik jinoyatini sodir etgan. Jinoyatchilar “fishing”
usulidan foydalanib, mashhur elektron toʻlov tizimining soxta veb-saytini yaratgan va oʻz
qurbonlariga SMS-xabarlar yuborib, kartalarini roʻyxatdan oʻtkazishni soʻrashgan. Natijada,
koʻplab fuqarolar oʻzlarining bank karta maʼlumotlarini (karta raqami, amal qilish muddati,
CVV-kod) soxta veb-saytda kiritgan. Jinoyatchilar ushbu maʼlumotlardan foydalanib,
qurbonlarning bank hisoblaridan pul mablagʻlarini oʻgʻirlagan va oʻzlarining shaxsiy hisoblariga
oʻtkazgan.
Huquqiy tahlil:
Ushbu jinoyat Oʻzbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining quyidagi moddalari bilan
kvalifikatsiya qilinishi mumkin:
•
168-modda (Firibgarlik):
Jinoyatchilar aldash yoki ishonchni suiisteʼmol qilish yoʻli
bilan oʻzganing mulkini qoʻlga kiritgan.
•
223-modda (Kompyuter axborotini yo‘q qilish, bloklash, o‘zgartirish yoki nusxa
olish):
Jinoyatchilar kompyuter tizimlariga noqonuniy kirish orqali shaxsiy maʼlumotlarni
oʻgʻirlagan va ulardan g‘ayriqonuniy maqsadlarda foydalangan.
•
278-7-modda (Dinlararo (konfessiyalararo) adovatni qo‘zg‘atish)
Sud amaliyoti:
Ushbu jinoyat ishi boʻyicha sud tergovi davomida jinoyatchilarning
shaxsi aniqlangan va ularga nisbatan qamoqqa olish ehtiyot chorasi qoʻllanilgan. Sud tergovi
davomida jinoyatchilarning aybi toʻliq isbotlangan va ularga nisbatan Jinoyat kodeksining
yuqorida koʻrsatilgan moddalari boʻyicha tegishli jazo tayinlangan. Sud, jinoyatchilarning
harakatlari natijasida koʻplab fuqarolarga moddiy zarar yetkazilganligini hisobga olib, ularga
nisbatan uzoq muddatli qamoq jazosini tayinladi. O‘zbekistonning xalqaro hamkorlikdagi
ishtiroki kiberjinoyatlarga qarshi kurashishda muhim rol o‘ynaydi. O‘zbekistonning Budapesht
konvensiyasiga qo‘shilishi mamlakatimizning xalqaro huquqiy maydonda kiberxavfsizlikni
ta’minlash borasidagi pozitsiyasini mustahkamlaydi.Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki,
O‘zbekistonda kiberjinoyatlarga qarshi kurashish bo‘yicha qator muammolar mavjud.
Xulosa.
Ushbu tadqiqot O‘zbekistonda kompyuter dasturlari va axborot tizimlari orqali sodir
etiladigan jinoyatlarning huquqiy tavsifini o‘rganishni maqsad qilgan edi. Asosiy natijalarni
umumlashtirsak, tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, kompyuter jinoyatlari bugungi kunga kelib
yanada oshgan va bu qonunchilikda bir qator muammolarni keltirib chiqarmoqda.O‘zbekistonda
kompyuter dasturlari va axborot tizimlari orqali sodir etiladigan jinoyatlarga qarshi kurashish
davlat siyosatining muhim yo‘nalishlaridan biridir. Ushbu sohada qonunchilikni
takomillashtirish, huquqni muhofaza qilish organlarining salohiyatini oshirish, xalqaro
hamkorlikni kuchaytirish, axborot xavfsizligi madaniyatini oshirish va
texnik chora-tadbirlarni
amalga oshirish
orqali kompyuter jinoyatlarining oldini olish va ularga qarshi kurashishda
sezilarli natijalarga erishish mumkin.
Kiberxavfsizlikni ta’minlash - bu nafaqat davlat
organlarining, balki har bir fuqaroning mas’uliyatidiкю
7
Oʻzbekiston Respublikasi Oliy sudining rasmiy saytida (sud.uz)
94
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 7
Kompyuter jinoyatlarining oldini olish va ularga qarshi kurashish yo‘llari
,ya’ni
quyidagi yo‘nalishlarda ish olib borish zarur:
Qonunchilikni takomillashtirish
8
:
1.
Kiberjinoyatlarning yangi turlarini hisobga olgan holda qonunchilikni takomillashtirish.
2.Kiberjinoyatlar
uchun
javobgarlikni
kuchaytirish (masalan,
kiberterrorizm,
kiberjosuslik).
3.Elektron dalillarni to‘plash, saqlash va ulardan foydalanish tartibini belgilash.
Huquqni muhofaza qilish organlarining salohiyatini oshirish
9
:
1.
Kiberjinoyatlarni tergov qilish va ularga qarshi kurashish bo‘yicha huquqni muhofaza
qilish organlari xodimlarining malakasini oshirish,maxsus o‘quv kurslari tashkil etish
2.Huquqni muhofaza qilish organlarini zamonaviy texnik vositalar va dasturiy ta’minot
bilan ta’minlash.
3.Kiberjinoyatlarga qarshi kurashish bo‘yicha maxsus bo‘linmalar tashkil
etish(Cybercrime Unit).
Xalqaro hamkorlikni kuchaytirish
10
:
1.Kiberjinoyatlarga qarshi kurashish bo‘yicha xalqaro hamkorlikni kuchaytirish, tajriba
almashish va qo‘shma operatsiyalar o‘tkazish.
2.Xalqaro tashkilotlar va xorijiy davlatlar bilan axborot almashish.
Axborot xavfsizligi madaniyatini oshirish:
1.Aholi o‘rtasida axborot xavfsizligi madaniyatini oshirish, kompyuter jinoyatlaridan
himoyalanish bo‘yicha bilim va ko‘nikmalarni targ’ib qilish.
2.Ta’lim muassasalarida axborot xavfsizligi bo‘yicha o‘quv dasturlarini joriy etish.
3.Ommaviy axborot vositalari orqali axborot xavfsizligi bo‘yicha ma’rifiy dasturlarni
tashkil etish.
Texnik va tashkiliy chora-tadbirlar
11
:
1.Davlat organlari, korxonalar va tashkilotlarning kompyuter tizimlarida axborot
xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha texnik va tashkiliy chora-tadbirlarni amalga oshirish.
2.Zamonaviy axborot xavfsizligi vositalaridan (firewall, antivirus, intrusion detection
system) foydalanish.
3.Axborot tizimlarining zaif tomonlarini aniqlash va bartaraf etish bo‘yicha muntazam
audit o‘tkazish.
Cheklovlar:
Tadqiqot davomida statistik ma’lumotlarning to‘liqligi, so‘rovda ishtirok
etgan respondentlarning soni cheklov bo‘lishi mumkin.
Kelajakdagi tadqiqotlar:
Kelajakda kiberjinoyatlarning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari,
kiberjinoyatlarning oldini olish bo‘yicha samarali strategiyalar ishlab chiqish bo‘yicha
tadqiqotlar o‘tkazish maqsadga muvofiq.
8
Misnikov, Yu. B. (2019). Kiberjinoyatchilikka qarshi kurashishning huquqiy va tashkiliy asoslari. Moskva:
Yurayt.
9
Turayev, B. O. (2021). Kiberxavfsizlik: nazariya va amaliyot. Toshkent: TDIU
10
Smith, J. (2022). Cybercrime in Developing Countries: A Case Study of Uzbekistan. Journal of Cybersecurity,
8(2), 123-145.
11
Brown, A. (2023). Legal Framework for Cybersecurity in Central Asia. International Journal of Law and
Information Technology, 31(1), 56-78.
95
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 7
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksi.
2.
O‘zbekiston Respublikasining “Axborotlashtirish to‘g’risida”gi qonuni.
3.
O‘zbekiston Respublikasining “Elektron hujjat aylanishi to‘g’risida”gi qonuni.
4.
Yevropa Kengashining Kiberjinoyat to‘g’risidagi konvensiyasi (Budapesht konvensiyasi).
5.
O‘zbekiston Respublikasining “Elektron hujjat aylanishi to‘g’risida”gi qonuni.
6.
Misnikov, Yu. B. (2019).
Kiberjinoyatchilikka qarshi kurashishning huquqiy va tashkiliy
asoslari
. Moskva: Yurayt.
7.
Turayev, B. O. (2021).
Kiberxavfsizlik: nazariya va amaliyot
. Toshkent: TDIU.
8.
Yusupov, A., & Tursunov, M. (2020). Kompyuter jinoyatlari va ularning oldini olish:
O‘zbekistondagi holat va muammolar. *Jinoyat huquqi* jurnal, 2(1), 112-124.
9.
Tashkent, A. (2018). Cybersecurity and Legal Framework in Uzbekistan. *Journal of
Information Technology Law*, 12(3), 25-45.
10.
11.
12.
Cybercrime Legislation Worldwide
13.
Google Scholar:
Kiberjinoyatlar bo‘yicha maqolalar (kalit so‘zlar: kiberjinoyat,
O‘zbekiston, huquqiy tavsif).
Havolalar:
14.
O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi
15.
16.
