ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
135
FUQAROLARNING KONSTITUTSIYAVIY HUQUQ VA ERKINLIKLARINI HIMOYA
QILISH MEXANIZMLARINI TAKOMILLASHTIRISH MASALALARI
Tohirov Muhammadrizo
Toshkent davlat yuridik universiteti qoshidagi
M.S. Vosiqova nomidagi akademik litsey o‘quvchisi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.17531010
Annotatsiya
. Ushbu maqolada fuqarolarning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklarini
himoya qilish mexanizmlarini takomillashtirish masalalari tahlil qilingan. Inson huquq va
erkinliklarini ta’minlash davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishi sifatida qaralib, ularning
huquqiy, institutsional va protsessual mexanizmlari o‘rganilgan. Shuningdek, O‘zbekiston
Respublikasida inson huquqlarini kafolatlashga qaratilgan islohotlar, xalqaro huquqiy
standartlarga muvofiqlik, sud-huquq tizimini mustahkamlash va fuqarolik jamiyati
institutlarining roli yoritilgan. Maqolada zamonaviy sharoitda inson huquqlarini himoya
qilishning dolzarb masalalari, ularni takomillashtirish bo‘yicha amaliy tavsiyalar ham
keltirilgan.
Kalit so‘zlar:
Konstitutsiyaviy huquqlar, inson erkinliklari, huquqiy davlat, huquqni
muhofaza qilish, Ombudsman, sud hokimiyati, fuqarolik jamiyati, xalqaro huquq, islohotlar,
huquqiy mexanizmlar.
ISSUES OF IMPROVING MECHANISMS FOR PROTECTING CONSTITUTIONAL
RIGHTS AND FREEDOMS OF CITIZENS
Annotation.
This article analyzes the issues of improving the mechanisms for protecting
the constitutional rights and freedoms of citizens. Ensuring human rights and freedoms is
considered a priority area of state policy, and their legal, institutional and procedural
mechanisms are studied. It also covers reforms aimed at guaranteeing human rights in the
Republic of Uzbekistan, compliance with international legal standards, strengthening the
judicial system and the role of civil society institutions. The article also presents current issues
of protecting human rights in modern conditions, practical recommendations for their
improvement.
Keywords:
Constitutional rights, human rights, the rule of law, law enforcement,
Ombudsman, judiciary, civil society, international law, reforms, legal mechanisms.
ВОПРОСЫ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ МЕХАНИЗМОВ ЗАЩИТЫ
КОНСТИТУЦИОННЫХ ПРАВ И СВОБОД ГРАЖДАН
Аннотация.
В статье анализируются вопросы совершенствования механизмов
защиты конституционных прав и свобод граждан. Обеспечение прав и свобод человека
рассматривается как приоритетное направление государственной политики, изучаются
их правовые, институциональные и процессуальные механизмы. Также освещаются
реформы, направленные на обеспечение прав человека в Республике Узбекистан,
соблюдение международных правовых стандартов, укрепление судебной системы и роли
институтов гражданского общества. В статье также рассматриваются актуальные
вопросы защиты прав человека в современных условиях, даются практические
рекомендации по их совершенствованию.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
136
Ключевые слова:
Конституционные права, права человека, верховенство закона,
правоохранительная деятельность, Омбудсмен, судебная система, гражданское
общество, международное право, реформы, правовые механизмы.
Kirish
Inson huquqlari va erkinliklarini ta’minlash, ularni huquqiy jihatdan ishonchli himoya
qilish har qanday demokratik jamiyatning poydevorini tashkil etadi. Fuqarolarning
konstitutsiyaviy huquqlari — bu nafaqat shaxsning davlat bilan o‘zaro munosabatlarini tartibga
soluvchi norma, balki inson sha’ni va qadr-qimmatining huquqiy kafolatidir. Shu bois,
konstitutsiyaviy huquq va erkinliklarning mazmun-mohiyatini chuqur o‘rganish, ularni himoya
qilish mexanizmlarini takomillashtirish har bir huquqiy davlat uchun strategik ahamiyatga ega.
O‘zbekiston Respublikasida inson huquqlari masalasi mustaqillik yillaridan boshlab
davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri sifatida qaralmoqda. Ayniqsa, so‘nggi yillarda
qabul
qilingan
“Yangi O‘zbekiston” taraqqiyot strategiyasi
hamda
2023-yilgi
Konstitutsiyaning yangi tahriri
inson va fuqaroning huquqiy maqomini mustahkamlashda tub
burilish yasadi. Konstitutsiyaning 14-moddasida “Inson — jamiyat va davlatning oliy qadriyati”
sifatida e’tirof etilishi ushbu prinsipni barcha sohalarda amaliyotga tatbiq etish zarurligini
ko‘rsatadi. Shu bilan birga, inson huquqlarini ta’minlashda faqat huquqiy e’tirof etish yetarli
emas, balki ularni real himoya qiluvchi samarali mexanizmlarni shakllantirish ham muhim
ahamiyat kasb etadi.
Bugungi kunda mamlakatimizda fuqarolarning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklarini
ta’minlashga doir ko‘plab huquqiy va institutsional choralar ko‘rilmoqda. O‘zbekiston
Respublikasi Inson huquqlari bo‘yicha vakili (Ombudsman) institutining faoliyatini kengaytirish,
Bolalar ombudsmani
hamda
Axborot erkinligi bo‘yicha vakil
lavozimlarining joriy etilishi
huquqni himoya qilish tizimining muhim tarkibiy qismi bo‘lib xizmat qilmoqda. Shu bilan birga,
Konstitutsiyaviy sud
,
Jamoatchilik nazorati
,
fuqarolik jamiyati institutlari
,
OAV
va
xalqaro mexanizmlar
ham bu jarayonda faol ishtirok etmoqda.
Shunga qaramay, amaliyotda ayrim muammolar hamon mavjud: fuqarolarning o‘z
huquqlarini bilish darajasi pastligi, ayrim davlat organlari faoliyatida byurokratik to‘siqlar,
shikoyatlarni ko‘rib chiqishdagi kechikishlar, shuningdek, sud mustaqilligining to‘liq
ta’minlanmaganligi kabi omillar huquqni himoya qilish tizimining samaradorligiga ta’sir
ko‘rsatmoqda. Shu sababli, konstitutsiyaviy huquqlarni himoya qilish mexanizmlarini yanada
takomillashtirish, ularni xalqaro standartlarga muvofiqlashtirish dolzarb ilmiy va amaliy
masalalardan biridir.
Mazkur
maqolaning
maqsadi
— O‘zbekiston Respublikasida fuqarolarning
konstitutsiyaviy huquq va erkinliklarini himoya qilish tizimini tahlil qilish, mavjud
institutlarning samaradorligini baholash hamda ularni yanada takomillashtirish bo‘yicha ilmiy
asoslangan takliflar ishlab chiqishdan iborat. Tadqiqot vazifalari sifatida quyidagilar belgilandi:
1.
Konstitutsiyaviy huquq va erkinliklarning nazariy asoslarini yoritish;
2.
O‘zbekiston Respublikasida mavjud himoya mexanizmlarini tahlil qilish;
3.
Chet el tajribasi asosida milliy tizimni rivojlantirish imkoniyatlarini o‘rganish;
4.
Huquqiy mexanizmlarni takomillashtirish bo‘yicha ilmiy-amaliy takliflar ishlab chiqish.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
137
Tadqiqotning ilmiy yangiligi shundan iboratki, unda O‘zbekistonning konstitutsiyaviy
islohotlar davrida inson huquqlarini himoya qilish mexanizmlarining zamonaviy shakllari —
raqamli huquqiy himoya, ombudsman faoliyatining tarmoq yo‘nalishlari, jamoatchilik nazorati
va xalqaro integratsiya mexanizmlari asosida yangi yondashuv taklif etiladi.
Fuqarolarning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklarini himoya qilish mexanizmlarini
takomillashtirish masalalari bugungi kunda nafaqat O‘zbekiston Respublikasi, balki butun dunyo
mamlakatlari uchun ham dolzarb hisoblanadi. Chunki inson huquq va erkinliklari demokratik
jamiyatning eng muhim poydevori bo‘lib, ularni amalda ta’minlash davlatning siyosiy, huquqiy
va ijtimoiy taraqqiyoti darajasini ko‘rsatadi. O‘zbekiston mustaqillikka erishgan dastlabki
yillardan boshlab, inson huquqlarini himoya qilishga qaratilgan keng ko‘lamli islohotlarni
amalga oshirib kelmoqda. Xususan, 1992-yil 8-dekabrda qabul qilingan O‘zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasi insonning asosiy huquq va erkinliklarini oliy qadriyat sifatida
e’tirof etib, ularni himoya qilishni davlatning eng muhim vazifasi deb belgiladi.
Konstitutsiyaning 13-moddasida “Demokratik jamiyatda eng oliy qadriyat inson, uning
hayoti, erkinligi, sha’ni, qadr-qimmati va boshqa daxlsiz huquqlaridir” degan norma
mustahkamlab qo‘yilgan. Bu esa davlat hokimiyatining barcha tarmoqlari faoliyati inson huquq
va erkinliklarini ta’minlashga qaratilgan bo‘lishi lozimligini anglatadi. Shu nuqtai nazardan,
huquqiy davlat qurish jarayonida inson huquqlari kafolatlarini mustahkamlash mexanizmlarini
rivojlantirish, ularning amaliy ijrosini ta’minlash dolzarb vazifalardan biri bo‘lib qolmoqda.
Fuqarolarning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklarini himoya qilishning asosiy
mexanizmlari normativ-huquqiy, institutsional va protsessual shakllarda ifodalanadi. Normativ-
huquqiy mexanizm deganda, inson huquqlarini kafolatlaydigan konstitutsiyaviy va qonuniy
hujjatlar tizimi tushuniladi. O‘zbekiston Respublikasining “Inson huquqlari to‘g‘risida”gi
qonunlari, Prezident farmonlari va xalqaro shartnomalar shu yo‘nalishda asosiy manba
hisoblanadi. Shu bilan birga, O‘zbekiston Birlashgan Millatlar Tashkilotining inson huquqlariga
oid deyarli barcha asosiy xalqaro hujjatlariga qo‘shilgan. Bu esa mamlakatning xalqaro
majburiyatlar doirasida fuqarolar huquqlarini himoya qilishda mas’uliyatini oshiradi.
Institutsional mexanizmlarga Oliy Majlisning Inson huquqlari bo‘yicha vakili
(Ombudsman), Inson huquqlari Milliy markazi, Sud hokimiyati, prokuratura organlari hamda
fuqarolik jamiyati institutlari kiradi. Ushbu institutlar fuqarolarning konstitutsiyaviy huquq va
erkinliklarini himoya qilishda muhim o‘rin tutadi. Masalan, Ombudsman fuqarolarning davlat
organlari tomonidan buzilgan huquqlarini tiklashga ko‘maklashadi, shikoyatlarni o‘rganib
chiqadi va qonun buzilishi holatlarini bartaraf etish uchun tegishli choralar ko‘radi. Sud
hokimiyati esa huquqiy himoyaning eng ishonchli vositasi sifatida har bir fuqaroning adolatli
sudlovga bo‘lgan huquqini ta’minlaydi.
Protsessual mexanizmlar esa huquqbuzarliklar sodir etilganda fuqarolarning o‘z
huquqlarini himoya qilish tartibini, ya’ni sudga murojaat qilish, advokat yollash, apellyatsiya
yoki kassatsiya shikoyati berish kabi imkoniyatlarni o‘z ichiga oladi. So‘nggi yillarda
O‘zbekistonda sud-huquq tizimida chuqur islohotlar amalga oshirilib, odil sudlovning
mustaqilligi, oshkoraligi va fuqarolarga yaqinligini ta’minlash bo‘yicha aniq chora-tadbirlar
belgilandi.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
138
Shuningdek, inson huquqlarini himoya qilishda fuqarolik jamiyati institutlari – nodavlat
notijorat tashkilotlari, ommaviy axborot vositalari, jamoatchilik kengashlari ham faol ishtirok
etmoqda. Bu institutlarning faoliyati orqali fuqarolarning huquqiy ongi va madaniyatini oshirish,
ularni o‘z huquqlarini bilishga va himoya qilishga o‘rgatish imkoniyatlari kengaymoqda.
Fuqarolarning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklarini himoya qilish mexanizmlarini
yanada takomillashtirish uchun quyidagi yo‘nalishlar alohida ahamiyatga ega: birinchidan,
qonunchilikni xalqaro standartlarga moslashtirish va inson huquqlariga oid yangi qonunlarni
qabul qilish; ikkinchidan, sud hokimiyatining mustaqilligini kuchaytirish hamda odil sudlov
tizimini yanada samarali qilish; uchinchidan, Ombudsman institutining vakolatlarini kengaytirish
va uni hududiy darajada faol ishlashini ta’minlash; to‘rtinchidan, aholining huquqiy
savodxonligini oshirish bo‘yicha ta’lim va targ‘ibot tizimini kuchaytirish; beshinchidan, axborot
texnologiyalaridan foydalangan holda fuqarolarning davlat organlariga murojaat qilish
imkoniyatlarini soddalashtirish.
Shuningdek, inson huquqlari sohasidagi xalqaro monitoring tizimlari bilan hamkorlikni
chuqurlashtirish, BMTning inson huquqlari bo‘yicha shartnomaviy organlariga muntazam
hisobotlar taqdim etish ham O‘zbekistonning bu yo‘nalishdagi majburiyatlarini mustahkamlaydi.
Bugungi kunda inson huquqlarini himoya qilish faqat davlat organlarining emas, balki
butun jamiyatning vazifasiga aylanmoqda. Shu bois, fuqarolarning huquqiy madaniyatini
oshirish, ularni konstitutsiyaviy qadriyatlar asosida tarbiyalash davlat siyosatining muhim
tarkibiy qismi bo‘lib qolmoqda.
Natijada, fuqarolarning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklarini himoya qilish
mexanizmlarini takomillashtirish mamlakatda qonun ustuvorligini ta’minlash, adolatli va ochiq
jamiyat qurish, demokratik institutlar faoliyatini mustahkamlashga xizmat qiladi. Shu maqsadda
olib borilayotgan islohotlar inson huquqlarini amalda kafolatlashning yangi bosqichiga o‘tishga
asos yaratmoqda.
Xulosa
Xulosa qilib aytganda, fuqarolarning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklarini himoya
qilish tizimi O‘zbekiston Respublikasining demokratik taraqqiyoti va huquqiy davlat sifatidagi
maqomini belgilovchi asosiy omillardandir. So‘nggi yillarda yaratilgan institutsional
mexanizmlar — Ombudsman, Konstitutsiyaviy sud, jamoatchilik nazorati institutlari — sezilarli
yutuqlarga erishdi. Shu bilan birga, bu tizimni zamon talablari asosida doimiy takomillashtirib
borish, raqamli texnologiyalarni joriy etish va fuqarolarning huquqiy madaniyatini oshirish
orqali konstitutsiyaviy huquqlarni
real hayotda
himoya qilish darajasini yangi bosqichga olib
chiqish zarur.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. — Toshkent, 2023.
2.
“O‘zbekiston Respublikasining Inson huquqlari bo‘yicha vakili (Ombudsman)
to‘g‘risida”gi Qonun. — 2019-yil.
3.
“Jamoatchilik nazorati to‘g‘risida”gi Qonun. — 2018-yil.
4.
Mirziyoyev Sh.M.
“Inson qadri uchun” tamoyili – Yangi O‘zbekiston taraqqiyotining
asosi.
— Toshkent, 2022.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
139
5.
Karimov M. “Konstitutsiyaviy huquqlarni ta’minlashda sud-huquq islohotlarining roli”.
Huquq va siyosat jurnali
, №3, 2024.
6.
Raxmatov O. “Fuqarolik jamiyati institutlari va inson huquqlarini himoya qilish
mexanizmlari”.
Davlat va huquq jurnali
, №2, 2023.
