ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
140
O‘ZBEK VA INGLIZ TILLARIDA SPORT TERMINLARINING YASALISH
PARALLELIGI TADQIQI
Jo‘raqulova Mushtariy Abdumalik qizi
e-mail address:
mushtariy00712@gmail.com
Tadqiqotchi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.17530884
Annotatsiya.
Globallashuv jarayonida sport nafaqat ijtimoiy-madaniy hodisa, balki
tilshunoslik nuqtayi nazaridan ham alohida tadqiq etilayotgan sohalardan biridir. Sport
terminlari milliy tillarning lug‘at boyligini boyitishda, yangi so‘z yasash jarayonlarida va
xalqaro muloqotda muhim ahamiyat kasb etadi. O‘zbek va ingliz tillarida sportga oid
terminlarning shakllanishida umumiylik va farqlanish mavjud bo‘lib, ular affiksatsiya,
kompozitsiya, abbreviatsiya, semantik kengayish va qabul qilingan so‘zlar orqali yasaladi.
Mazkur tadqiqot ushbu ikki til paralleligida sport terminlarining yasalishini o‘rganish va
ularning lingvistik xususiyatlarini aniqlashga qaratilgan.
Kalit so‘zlar
: affiks, kompozitsiya, abbreviatsiya, semantik kengayish, qabul qilingan
so‘zlar, sport terminologiyasi, parallellik.
Abstract.
In the process of globalization, sports are not only a socio-cultural
phenomenon but also a field that is being studied from a linguistic perspective. Sports
terminology plays an important role in enriching the vocabulary of national languages, in the
processes of word formation, and in international communication. In the formation of sports-
related terms in Uzbek and English, both similarities and differences are observed, as they are
created through affixation, composition, abbreviation, semantic extension, and borrowed words.
This study aims to explore the word-formation processes of sports terms in the
parallelism of these two languages and to identify their linguistic features.
Keywords:
affix, composition, abbreviation, semantic extension, borrowed words, sports
terminology, parallelism.
Аннотация.
В условиях глобализации спорт рассматривается не только как
социально-культурное явление, но и как область, изучаемая с лингвистической точки
зрения. Спортивная терминология играет важную роль в обогащении словарного запаса
национальных языков, в процессах словообразования и в международной коммуникации. В
формировании спортивных терминов в узбекском и английском языках наблюдаются как
общие черты, так и различия: они образуются посредством аффиксации, композиции,
аббревиации, семантического расширения и заимствованных слов. Настоящее
исследование направлено на изучение процессов словообразования спортивных терминов в
параллели этих двух языков и выявление их лингвистических особенностей.
Ключевые слова:
аффикс, композиция, аббревиация, семантическое расширение,
заимствованные слова, спортивная терминология, параллелизм.
Til taraqqiyoti jarayonida yangi tushunchalarni ifodalash, ayniqsa sport sohasi
terminlarini shakllantirishda so‘z yasashning affiksal usuli katta ahamiyatga ega. O‘zbek va
ingliz tillarida sport terminlari affikslar yordamida hosil qilinadi, ammo ularning yasalish
mexanizmlarida muayyan farqlar mavjud.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
141
O‘zbek tilida yangi so‘zlar asosiy besh xil uslubda yasaladi:
I. O‘zbek tilida sportga oid terminlar ko‘pincha affiks ya’ni qo‘shimchalar yordamida
yangi termin hosil qilinadi. Ular quyidagicha
1.
–chi
ma’lum sport turi bilan shug‘ullanuvchini bildiradi.
• futbol → futbolchi
• boks → bokschi[1]
2.
–uvchi
Harakatni bajaruvchini bildiradi.
• yugur- → yuguruv
chi
• suz- → suzuv
chi
3.
–lik
Holat yoki faoliyat nomini bildiradi.
• sportchi → sportchi
lik
• murabbiy → murabbiy
lik
4.
–dosh
Sheriklikni bildiradi.
• jamoa → jamoa
dosh
• musobaqa → musobaqa
dosh
5.
–boz, –xona
Mos ravishda shug‘ullanuvchini yoki joyni bildiradi.
• kurash → kurash
boz Dor -dorboz
• sport → sport
xona
II. Kompozitsion usul sport terminologiyasida keng tarqalgan. [2] Ikki yoki undan ortiq
so‘zning qo‘shilishi orqali murakkab terminlar hosil bo‘ladi:
• stol tennis • qo‘l jangi
• suv sporti • erkin kurash
• ot sporti
• III. Abbreviatsiya
Xalqaro sport tashkilotlari nomlari qisqartma ko‘rinishda faol qo‘llanadi:
• FIFA — Xalqaro futbol federatsiyasi
• UEFA — Yevropa futbol assotsiatsiyasi
• O‘zPFA — O‘zbekiston professional futbol assotsiatsiyasi
Abbreviatsiya usuli sport terminologiyasida ko‘proq zamonaviy jarayonlar bilan
bog‘liqdir.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
142
IV. Semantik usul
Ba’zi umumtil so‘zlari sport terminiga aylangan:
• ring — dastlab “halqa”, sportda esa boks maydoni ma’nosida
• maydon — umumiy joy tushunchasidan futbol maydoni ma’nosiga kengaygan
V. Qabul qilingan so‘zlar
Sport terminologiyasi ko‘p jihatdan xalqaro leksikaga tayangan. Bir qator so‘zlar boshqa
tillardan to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘zlashgan:
• futbol (ing. football)
• basketbol (ing. basketball)
• tennis (fr. tennis)
• karate, judo (yap. kelib chiqishi)[3]
Ingliz tilida sport terminlarining affiksal yasalishi (derivation)
I. Ingliz tilida esa sport terminlari ko‘pincha suffix va prefixlar yordamida hosil qilinadi.
1. –er / –or sport turi bilan shug‘ullanuvchini bildiradi.
• run → runner (yuguruvchi)
• swim → swimmer (suzuvchi)
• compete → competitor (musobaqadosh)
2. –ing jarayon yoki mashg‘ulotni bildiradi.
• boxing (boks)
• running (yugurish)
• training (mashq)
3. –ship holat yoki mavqe bildiradi.
• sportsmanship (sportchilik, halollik)
• championship (chempionlik)
4. –mate / –partner sheriklikni bildiradi.
• teammate (jamoadosh)
• playmate (o‘yin sherigi)
5. Prefix misollari
• pre-match (o‘yin oldidan)
• post-game (o‘yin tugagandan keyin)
• co-player[4] (birgalikda o‘ynovchi)
II. Kompozitsiya (compounding)
Ikki yoki undan ortiq so‘zning qo‘shilishi bilan yangi sport atamasi hosil qilinadi:
• football (foot + ball) – futbol
• basketball (basket + ball) – basketbol
• weightlifting (weight + lifting) – og‘ir ko‘tarish
• table tennis[5] (table + tennis) – stol tennisi
III. Abbreviatsiya (abbreviation & acronyms)
Xalqaro sport tashkilotlari nomlari va sport musobaqalari qisqartmalar shaklida
qo‘llanadi:
• FIFA – International Federation of Association Football
• NBA – National Basketball Association
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
143
• UFC – Ultimate Fighting Championship
• ATP – Association of Tennis Professionals
IV. Semantik kengayish (semantic extension)
Oddiy so‘z sport sohasida yangi ma’noda ishlatiladi:
• ring – aslida “uzuk” yoki “halqa”, sportda esa boks maydoni
• field – “dala”, sportda futbol yoki regbi maydoni
• match – oddiy “mos kelish”, sportda esa o‘yin, bellashuv
V. Qabul qilingan so‘zlar (borrowings)
Ingliz sport terminologiyasi ham boshqa tillardan so‘zlarni o‘zlashtirgan:
• karate, judo, sumo (yapon tilidan)
• samba football (portugalcha ta’sir)
• taekwondo (koreys tilidan)
Ikki tildagi sportga oid terminlarni taqqoslab ko‘rilganda,
• O‘zbek tilida –chi qo‘shimchasi juda faol bo‘lsa, ingliz tilida unga mos ravishda –er / –
or suffixlari keng qo‘llanadi.
• O‘zbek tilida harakatni bildiruvchi –uvchi affiksi mavjud, ingliz tilida esa bu ma’no
ko‘proq –er yoki –ing bilan ifodalanadi.
• O‘zbek tilidagi –lik suffixi ingliz tilidagi –ship ga ma’no jihatdan mos keladi
(sportchilik – sportsmanship).
• Sheriklikni anglatuvchi o‘zbekcha –dosh ingliz tilida –mate / –partner orqali
ifodalanadi (jamoadosh – teammate).
• O‘zbek tilida joy nomlari uchun –xona, –zor ishlatilsa, ingliz tilida ko‘proq mustaqil
so‘zlar ishlatiladi: gym (sport zali), stadium (stadion)[6].
O‘zbek va ingliz tillarida sport terminlari ko‘pincha bir xil usullar bilan yasaladi:
qo‘shimcha qo‘shish, so‘zlarni qo‘shib yozish, qisqartmalar va mavjud so‘zga yangi ma’no
berish orqali. Masalan,
futbolchi – footballer, qo‘l to’pi – handball
.
Farqi shundaki, ingliz tilida
-er, -ist, -ing
kabi qo‘shimchalar ko‘p ishlatilsa, o‘zbek tilida
-chi, -lik, -kor, -dosh
ko‘p qo‘llanadi. Ingliz tilida sport terminlari ko‘p hollarda boshqa tillardan
(masalan, judo, karate) olinadi, o‘zbek tilida esa asosan rus tili orqali kirgan (futbol, basketbol).
Umuman olganda, ikkala til ham sport terminlarini yasashda o‘xshashlikka ega, lekin
qo‘shimchalar va o‘zlashmalar manbasi turlicha.
Xulosa qilib aytganda, o‘zbek va ingliz tillaridagi sport terminlari parallellikda
rivojlanadi, faqat ularni shakllantirishda milliy til xususiyatlari va boshqa tillardan o‘zlashmalar
muhim rol o‘ynaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1.
Yo‘ldoshev, M. O‘zbek tilining so‘z yasalishi. – Toshkent: Fan, 1980. – 300 b.
2.
Nurmonov, A. Leksikologiya va terminologiya masalalari. – Toshkent: Fan, 2007. – 215 b.
3.
Rasulov, R. O‘zbek tilida so‘z yasalishi nazariyasi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2015.
– 280 b.
4.
Crystal, D. A Dictionary of Linguistics and Phonetics. – Oxford: Blackwell, 2008. – 529 p.
5.
Matthews, P. H. Morphology. – Cambridge: Cambridge University Press, 1991. – 235 p.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
144
6.
Karimov, S., & Xudoyberganova, M. Tilshunoslikka kirish. – Toshkent: O‘zbekiston
Milliy universiteti nashriyoti, 2010. – 250 b.
7.
Abdurahmonova N. Mashina tarjimasining lingvistik ta’minoti (monografiya). – Toshkent:
Muharrir, 2018.57b.
8.
Abdurakhmonova, N. (2016). The bases of automatic morphological analysis for machine
translation. Izvestiya Kyrgyzskogo gosudarstvennogo tekhnicheskogo universiteta, 2(38),
12 7.
