ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
145
O‘ZBEKISTON TA’LIM TIZIMIDA AKADEMIK ERKINLIK VA UNING HUQUQIY
ASOSLARI
Mardonov Mirafzal Murodjonovich
Toshkent davlat yuridik universiteti qoshidagi
M.S. Vosiqova nomidagi akademik litsey o‘quvchisi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.17531063
Annotatsiya.
Ushbu maqolada O‘zbekiston ta’lim tizimida akademik erkinlik
tushunchasi, uning mazmuni va huquqiy asoslari keng yoritilgan. Akademik erkinlik — ta’lim
muassasalari, o‘qituvchilar va talabalar faoliyatida ilmiy izlanish, ta’lim mazmuni va
metodlarini erkin tanlash imkoniyatini beruvchi demokratik tamoyil sifatida tahlil qilinadi.
Maqolada O‘zbekiston Respublikasining ta’lim sohasidagi qonunchilik bazasi, xalqaro
standartlarga mos islohotlar hamda akademik erkinlikni ta’minlashda davlat va jamiyatning roli
yoritilgan. Shuningdek, ilmiy mustaqillik, ta’lim sifatini oshirish va universitet avtonomiyasini
kuchaytirish bo‘yicha amaliy takliflar ilgari surilgan.
Kalit so‘zlar:
Akademik erkinlik, ta’lim tizimi, universitet avtonomiyasi, ilmiy mustaqillik,
huquqiy asoslar, ta’lim siyosati, akademik etikа, pedagogik erkinlik, O‘zbekiston Respublikasi
qonunchiligi.
ACADEMIC FREEDOM IN THE EDUCATION SYSTEM OF UZBEKISTAN AND ITS
LEGAL FOUNDATIONS
Annotation.
This article broadly covers the concept of academic freedom in the
education system of Uzbekistan, its content and legal foundations. Academic freedom is analyzed
as a democratic principle that provides the opportunity to freely choose scientific research,
educational content and methods in the activities of educational institutions, teachers and
students. The article covers the legislative framework of the Republic of Uzbekistan in the field
of education, reforms in line with international standards, and the role of the state and society in
ensuring academic freedom. It also puts forward practical proposals for improving academic
independence, improving the quality of education, and strengthening university autonomy.
Keywords:
Academic freedom, education system, university autonomy, academic
independence, legal foundations, educational policy, academic ethics, pedagogical freedom,
legislation of the Republic of Uzbekistan.
АКАДЕМИЧЕСКАЯ СВОБОДА В СИСТЕМЕ ОБРАЗОВАНИЯ УЗБЕКИСТАНА И
ЕЁ ПРАВОВЫЕ ОСНОВЫ
Аннотация.
В статье широко рассматривается понятие академической свободы
в системе образования Узбекистана, её содержание и правовые основы. Академическая
свобода анализируется как демократический принцип, предоставляющий возможность
свободного выбора научных исследований, содержания и методов обучения в
деятельности образовательных учреждений, преподавателей и студентов. В статье
рассматриваются законодательная база Республики Узбекистан в сфере образования,
реформы в соответствии с международными стандартами, роль государства и
общества в обеспечении академической свободы. Также предлагаются практические
предложения по укреплению академической независимости, повышению качества
образования и укреплению университетской автономии.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
146
Ключевые слова:
академическая свобода, система образования, университетская
автономия, академическая независимость, правовые основы, образовательная политика,
академическая
этика,
педагогическая
свобода, законодательство
Республики
Узбекистан.
Bugungi globallashuv va raqamli transformatsiya jarayonlari ta’lim tizimi oldiga yangi,
yanada murakkab vazifalarni qo‘ymoqda. Bunday sharoitda ta’lim sifati, mazmuni va
metodologiyasini takomillashtirish bilan bir qatorda, akademik erkinlik tamoyilini amaliyotda
to‘liq joriy etish dolzarb masalaga aylandi. Akademik erkinlik — bu o‘qituvchilar, tadqiqotchilar
va talabalar uchun bilim olish, o‘qitish hamda ilmiy izlanishlarda erkin fikr yuritish va tashabbus
ko‘rsatish imkonini beruvchi asosiy demokratik tamoyildir. Ushbu tushuncha ta’lim jarayonining
markazida inson omilini, ya’ni fikr mustaqilligi, ijodkorlik va tanqidiy tafakkurni joylashtiradi.
O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, ta’lim sohasida chuqur islohotlarni
amalga oshirdi. Ayniqsa, so‘nggi yillarda Prezident Sh.M. Mirziyoyev rahbarligida ta’lim
tizimini modernizatsiya qilish, xalqaro standartlarga mos kadrlar tayyorlash, ilmiy-tadqiqot
muhitini rivojlantirish borasida tub o‘zgarishlar yuz berdi. 2019–2025-yillarga mo‘ljallangan
“O‘zbekiston Respublikasida ta’lim tizimini rivojlantirish konsepsiyasi”
,
“Oliy ta’limni
2030-yilgacha
rivojlantirish konsepsiyasi”
hamda
“Ilm-fanni rivojlantirish va
innovatsiyalarni qo‘llab-quvvatlash strategiyasi”
singari dasturlar ta’limda akademik erkinlik
tamoyillarini joriy etishning huquqiy asoslarini mustahkamladi.
Akademik erkinlik faqat o‘qituvchining yoki talabaning huquqi emas — u butun ta’lim
muassasasining mustaqilligini ifodalaydi. Ya’ni, o‘quv dasturlari, baholash mezonlari, ilmiy
yo‘nalishlar va metodikalar davlat tomonidan qat’iy belgilab qo‘yilmasdan, muassasa tomonidan
mustaqil shakllantiriladi. Shu orqali universitetlar global ilmiy raqobatga kirishish, innovatsion
yondashuvlarni joriy etish hamda o‘z intellektual salohiyatini namoyon etish imkoniga ega
bo‘ladi.
O‘zbekiston Respublikasining
Konstitutsiyasi
41-moddasida “Har bir inson bilim olish
huquqiga ega” deb belgilangan bo‘lib, bu norma ta’limda erkinlik va tenglik tamoyillarining
konstitutsiyaviy kafolatidir. Shu bilan birga,
“Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun
(2020-yil 23-
sentabrda yangi tahrirda qabul qilingan) akademik erkinlik, ta’lim muassasalarining
avtonomiyasi va ilmiy mustaqillik prinsiplari bilan boyitildi. Unda oliy ta’lim muassasalari o‘z
o‘quv rejalari, fan dasturlari va ilmiy yo‘nalishlarini mustaqil belgilash huquqiga ega ekani qayd
etilgan.
Xalqaro miqyosda ham akademik erkinlik oliy ta’lim sifatining asosiy mezonlaridan biri
sifatida e’tirof etiladi. Masalan,
YUNESKO
,
Yevropa Kengashi
,
BMT Inson huquqlari
bo‘yicha umumjahon deklaratsiyasi
(26-modda) hamda
“Bologna jarayoni”
doirasida qabul
qilingan hujjatlar ta’limda erkinlik, fikr mustaqilligi va ilmiy avtonomiya tamoyillarini
mustahkamlab beradi. Shu bois O‘zbekistonning xalqaro hamkorlikdagi ishtiroki ham bu
yo‘nalishda yangi imkoniyatlar ochmoqda — xorijiy oliy ta’lim muassasalari bilan qo‘shma
dasturlar, ikki diplomli ta’lim loyihalari va akademik almashinuv dasturlari kengaymoqda.
Biroq, akademik erkinlikni to‘liq amalga oshirish jarayoni hali yakuniga yetgani yo‘q.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
147
O‘quv dasturlarining markazlashuvi, byurokratik to‘siqlar, baholash mezonlarining
qat’iyligi, ba’zi hollarda o‘qituvchilarning tashabbus ko‘rsatish imkoniyatlari cheklanganligi bu
tamoyilning amaliyotda to‘liq ishlashiga to‘sqinlik qilmoqda. Shu sababli, akademik erkinlikni
huquqiy va tashkiliy jihatdan yanada mustahkamlash — ta’lim tizimining raqobatbardoshligini
oshirish uchun zarur shartdir.
Demak, O‘zbekiston ta’lim tizimida akademik erkinlik nafaqat ilmiy salohiyatni
rivojlantirishga, balki jamiyatda erkin fikr, mustaqil qaror qabul qilish madaniyatini
shakllantirishga xizmat qiladi. Ushbu maqolada akademik erkinlikning nazariy asoslari, uning
huquqiy bazasi, xalqaro tajriba bilan uyg‘unlashuvi hamda amaliy muammolarni hal etish
yo‘llari tahlil qilinadi.
Akademik erkinlik — bu ta’lim va ilmiy faoliyatda o‘qituvchi, talabalar hamda ilmiy
xodimlarning o‘z fikrini erkin ifoda etish, ilmiy izlanishlar olib borish, ta’lim mazmuni va
shaklini mustaqil belgilash imkoniyatidir. Bu tushuncha ilk bor G‘arb universitetlari tajribasida
shakllanib, keyinchalik butun dunyo miqyosida ta’lim sifatini oshirish va ijodkorlik muhitini
rivojlantirishning asosiy omiliga aylangan.
Akademik erkinlikning asosiy maqsadi — bilim va fikr almashinuvi uchun ochiq muhit
yaratish, pedagog va talabalarni tashabbuskorlikka undashdir. Ta’lim tizimida erkinlik faqat
o‘qituvchi yoki talaba uchun emas, balki butun ilmiy jamoa uchun yaratilgan madaniy, huquqiy
va tashkiliy sharoitlar yig‘indisidir.
Mustaqillik yillarida O‘zbekiston Respublikasi ta’lim tizimi tub islohotlar jarayonini
boshdan kechirdi. 1997-yilda qabul qilingan “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun va “Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi” mamlakatda mustaqil ta’lim siyosatining huquqiy poydevorini yaratdi.
Ushbu hujjatlar ta’lim muassasalarining o‘quv rejalari, dasturlari va o‘qitish uslublarini
mustaqil tanlashga imkon beruvchi mexanizmlarni joriy etdi.
2019-yilda yangi tahrirdagi “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun qabul qilinib, unda akademik
erkinlik masalasi yanada kengroq yoritildi. Jumladan, 5-moddada ta’lim muassasalarining
mustaqil faoliyat yuritish huquqlari, o‘quv rejalari va dasturlarini ishlab chiqish, ta’lim sifatini
nazorat qilishning ichki tizimini shakllantirish kabi erkinliklar belgilandi.
Bundan tashqari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan 2020-yilda “Oliy ta’lim
tizimini yanada rivojlantirish to‘g‘risida”gi farmon e’lon qilinib, unda oliy o‘quv yurtlariga
akademik, moliyaviy va tashkiliy mustaqillik berilishi ta’kidlandi. Bu farmon asosida bir qator
universitetlar (masalan, Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti, Buxoro davlat universiteti
va boshqalar) eksperimental asosda akademik avtonomiyani amalda joriy etishga kirishdi.
O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun, “Ilmiy
faoliyat to‘g‘risida”gi Qonun hamda Prezident farmon va qarorlari akademik erkinlikning asosiy
huquqiy poydevorini tashkil etadi. Ayniqsa, Konstitutsiyaning 41-moddasida “Har kim bilim
olish huquqiga ega” degan norma keltirilgan bo‘lib, bu akademik erkinlikning konstitutsiyaviy
kafolati hisoblanadi.
Shuningdek, 2020-yilda qabul qilingan “Oliy ta’limni 2030-yilgacha rivojlantirish
konsepsiyasi”da ham akademik erkinlik, o‘quv dasturlarini xalqaro standartlarga moslashtirish
va talabalarning ijodiy salohiyatini oshirishga qaratilgan chora-tadbirlar belgilab qo‘yilgan.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
148
Bu hujjatlar ta’lim sohasida ilmiy-innovatsion muhitni kengaytirish, professor-
o‘qituvchilarga o‘z fanlarini yangicha yondashuvlar asosida o‘qitish imkonini beradi.
Amaliyotda akademik erkinlikni to‘liq joriy etish hali ham bir qator to‘siqlarga duch
kelmoqda. Avvalo, byurokratik tartiblar, o‘quv dasturlarining markazlashganligi, baholash
tizimining qat’iy standartlashuvi pedagogik ijodkorlikni cheklaydi. Shuningdek, ayrim
o‘qituvchilar va talabalar erkinlikni mas’uliyat bilan uyg‘unlashtira olmaslik muammosiga duch
kelishadi.
Bu jarayonni takomillashtirish uchun quyidagi yo‘nalishlar muhim:
o‘quv dasturlarini ishlab chiqishda universitetlarning to‘liq mustaqilligini ta’minlash;
xalqaro akkreditatsiya tizimlarini keng joriy etish;
akademik erkinlikni suiiste’mol qilmaslik uchun etik kodekslarni joriy etish;
pedagoglarni akademik erkinlik madaniyatiga o‘rgatish;
talabalar o‘rtasida tanqidiy fikrlash, ilmiy bahs-munozara madaniyatini rivojlantirish.
Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, akademik erkinlikning mavjudligi ta’lim sifati va
samaradorligiga bevosita ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Erkin muhitda o‘qituvchi yangicha
metodikalarni sinovdan o‘tkazadi, talabalar esa o‘qish jarayoniga faolroq jalb etiladi. Natijada,
ijodkor, tanqidiy fikrlovchi, mas’uliyatli mutaxassislar shakllanadi.
Bugungi kunda O‘zbekiston oliy ta’lim muassasalari xalqaro reytinglarda yuqorilash
yo‘lida borayotganini ham akademik erkinlikning bosqichma-bosqich joriy etilishi bilan izohlash
mumkin.
Xulosa
Xulosa qilib aytganda, O‘zbekiston ta’lim tizimida akademik erkinlikni ta’minlash — bu
nafaqat pedagogik, balki ijtimoiy-huquqiy jarayon hamdir. So‘nggi yillarda qabul qilingan qonun
va qarorlar natijasida ta’lim muassasalariga mustaqillik berish, o‘quv dasturlarini yangilash,
ilmiy izlanishlarga erkinlik yaratish yo‘lida muhim qadamlar tashlandi.
Akademik erkinlikning kengaytirilishi:
ta’lim sifatini oshiradi,
o‘qituvchi va talabalarning ijodiy salohiyatini yuzaga chiqaradi,
innovatsion g‘oyalar va yangi pedagogik yondashuvlarning paydo bo‘lishiga sharoit
yaratadi.
Shu bilan birga, akademik erkinlikni samarali amalga oshirish uchun huquqiy
mexanizmlarni yanada takomillashtirish, o‘qituvchi va talabalarning mas’uliyatini oshirish,
ta’lim jarayonida ochiqlik va halollik tamoyillariga amal qilish muhimdir.
O‘zbekiston ta’lim tizimida akademik erkinlikni chuqurlashtirish — bu zamonaviy bilim,
erkin fikr va milliy qadriyatlar uyg‘unligini ta’minlaydigan taraqqiyot omilidir.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi.
– Toshkent: O‘zbekiston, 2023.
2.
O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni.
– 2019-yil 23-sentabr.
3.
O‘zbekiston Respublikasining “Ilmiy faoliyat to‘g‘risida”gi Qonuni.
– 2019-yil 29-
oktabr.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
149
4.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 8-oktabrdagi PF–6079-son
Farmoni
– “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish to‘g‘risida”.
5.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2021-yil 16-avgustdagi 515-son
qarori
– “Oliy ta’lim muassasalarida mustaqil ta’limni rivojlantirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”.
6.
Jalilova, M. (2021).
Akademik erkinlik va uning ta’lim tizimidagi o‘rni.
— “Ta’lim va
innovatsiyalar” jurnali, №3, 45–52-betlar.
7.
Karimov, U. (2022).
Oliy ta’limda akademik mustaqillik tamoyillari.
— Toshkent: Fan va
texnologiya nashriyoti.
8.
UNESCO (2020).
The Right to Academic Freedom in Higher Education.
— Paris:
UNESCO Publishing.
