250
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
SKEPTITSIZM VA BILIM: INSON BILIMINING CHEGARALARI
R.Z. Xudoyberdiyev
1
,
Sh.Sh. Abdullayeva
2
Toshkent Davlat Tibbiyot Universiteti, Toshkent, Oʻzbekiston
Ijtimoiy fanlar kafedrasi o’qituvchisi
1
2-son davolash ishi, I bosqich talabasi
2
https://doi.org/10.5281/zenodo.17565533
Annotatsiya.
Ushbu maqola falsafa sohasidagi skeptitsizm nazariyasi va inson bilimining
chegaralarini tizimli tahlil qiladi. Maqolada skeptitsizm tushunchasining tarixiy ildizlari,
qadimgi yunon falsafasidan tortib zamonaviy epistemologiyaga qadar rivojlanishi o‘rganiladi.
Shuningdek, skeptitsizmning bilimga, haqiqatga va ishonchga bo‘lgan tanqidiy
yondashuvi, uning epistemologik chegara va shubhalar bilan qanday bog‘liqligi yoritiladi.
Maqolada inson bilimining tabiati, ishonch, dalillar va haqiqat tushunchalari tahlil
qilinadi. Skeptitsizmning turli shakllari — metodologik skeptitsizm, radikal skeptitsizm va
muloqotchi skeptitsizm — ko‘rib chiqilib, ularning bilimga bo‘lgan ta’siri va cheklovlari
muhokama qilinadi. Shu bilan birga, maqolada zamonaviy epistemologiyada skeptitsizmga
qarshi kurashish usullari va bilimni ishonchli asoslash imkoniyatlari ham tahlil qilinadi.
Maqola skeptitsizm va epistemologiya sohasida ilmiy tadqiqotlar bilan shug‘ullanuvchi
olimlar, falsafa talabalari va pedagoglar uchun foydali manba bo‘lib xizmat qilishi mumkin.
Tadqiqot natijalari skeptitsizmning bilimning rivojlanishidagi rolini, uning ijtimoiy va
madaniy kontekstda qo‘llanishini, shuningdek, inson tafakkurining chegaralarini tushunishga
yordam beradi.
Kalit so‘zlar:
skeptitsizm, epistemologiya, bilim, haqiqat, ishonch, epistemik chegara,
metodologik skeptitsizm.
СКЕПТИЦИЗМ И ЗНАНИЕ: ПРЕДЕЛЫ ЧЕЛОВЕЧЕСКОГО ПОЗНАНИЯ
Аннотация.
Данная статья систематически анализирует теорию скептицизма и
пределы человеческого знания. В статье рассматриваются исторические корни
скептицизма, его развитие от античной греческой философии до современной
эпистемологии. Особое внимание уделяется критическому отношению скептицизма к
знанию, истине и доверию, а также связи скептицизма с эпистемологическими
границами и сомнениями. Анализируется природа человеческого знания, понятия доверия,
доказательств и истины. Рассматриваются различные формы скептицизма —
методологический, радикальный и диалогический скептицизм, а также их влияние на
знание и ограничения. Кроме того, статья обсуждает современные способы
противодействия скептицизму и возможности обоснования знания. Статья может
быть полезной для исследователей, занимающихся скептицизмом и эпистемологией,
студентов философии и педагогов. Результаты исследования помогают понять роль
скептицизма в развитии знания, его применение в социальном и культурном контексте, а
также пределы человеческого мышления.
Ключевые слова:
скептицизм, эпистемология, знание, истина, доверие,
эпистемические границы, методологический скептицизм.
SKEPTICISM AND KNOWLEDGE: THE LIMITS OF HUMAN UNDERSTANDING
Abstract.
This article provides a systematic analysis of skepticism and the limits of
human knowledge. It explores the historical roots of skepticism, tracing its development from
ancient Greek philosophy to contemporary epistemology.
251
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
The article highlights skepticism’s critical approach to knowledge, truth, and belief, as
well as its connection to epistemic boundaries and doubt. The nature of human knowledge,
concepts of trust, evidence, and truth are analyzed. Different forms of skepticism —
methodological, radical, and dialogical skepticism — are examined, along with their influence
on knowledge and its limitations. Additionally, the article discusses modern strategies to counter
skepticism and the possibilities for justifying knowledge.
This work serves as a valuable resource for researchers in skepticism and epistemology,
philosophy students, and educators. The findings contribute to understanding the role of
skepticism in the development of knowledge, its application in social and cultural contexts, and
the boundaries of human cognition.
Keywords:
skepticism, epistemology, knowledge, truth, belief, epistemic limits,
methodological skepticism.
Kirish
Skeptitsizm falsafa tarixida epistemologiyaning markaziy masalalaridan biri bo‘lib, inson
bilimining mohiyati va chegaralarini o‘rganishga qaratilgan [1]. U epistemologik shubha,
bilimga ishonch va haqiqat tushunchalarini tanqidiy tahlil qilish orqali bilimning qat’iy asoslarini
aniqlashga harakat qiladi [2]. Skeptik nazariyaga ko‘ra, inson hech narsani mutlaq haqiqat deb
bilolmaydi, chunki har bir bilim iddaosi doimo tekshirilishi va savol ostiga olinishi mumkin [3].
Tarixan, skeptitsizmning ildizlari qadimgi Yunon falsafasiga borib taqaladi. Masalan,
Pyrrho va Sextus Empiricus o‘z asarlarida inson bilimining chegaralari va haqiqatni idrok
etishdagi murakkabliklarni chuqur tahlil qilganlar [4]. Ularning fikricha, odamlarning fikrlari va
iddaolari nisbiy va sub’ektiv bo‘lib, ular haqiqiy bilimga yetishish imkoniyatini cheklaydi. Shu
sababli, skeptitsizm epistemologiyada bilimning nisbiyligi va ehtimollik jihatlarini o‘rganish
uchun muhim nazariy platforma sifatida xizmat qiladi [5].
Skeptitsizm turli shakllarda namoyon bo‘ladi: metodologik skeptitsizm bilimni ilmiy va
ratsional asoslar bilan tekshirishni targ‘ib qiladi, radikal skeptitsizm esa insonning hech narsani
mutlaq bilolmasligi fikrini ilgari suradi [6]. Shu bilan birga, muloqotchi (dialogik) skeptitsizm
bilimni ijtimoiy va madaniy kontekstda shakllantirishga urg‘u beradi, ya’ni bilim faqat jamiyat
va muloqot orqali rivojlanadi [7].
Zamonaviy epistemologiya skeptitsizmga javob tariqasida rivojlandi: asoschilik
(foundationalism), uyg‘unlik nazariyasi (coherentism) va pragmatik yondashuvlar (pragmatism)
bilimni ishonchli asoslashga urinadi, biroq skeptitsizmning epistemik chegaralari har doim
hisobga olinadi [1]. Shu nuqtai nazardan, inson tafakkuri va bilim doirasini chuqur tahlil qilish,
bilimning chegaralari va cheklovlarini aniqlash muhim ahamiyat kasb etadi [2].
Ushbu maqola skeptitsizm va inson bilimining chegaralari masalasini tizimli falsafiy
tahlil qiladi. Tadqiqotning maqsadi:
Skeptitsizm tushunchasining tarixiy rivojlanishini yoritish;
Inson bilimining epistemik chegaralarini aniqlash;
Zamonaviy epistemologiyada skeptitsizmga qarshi alternativ yondashuvlarni tahlil qilish.
Natijada maqola falsafiy va epistemologik nazariyalar bilan shug‘ullanuvchi olimlar,
talabalar va pedagoglar uchun muhim manba bo‘lib xizmat qiladi. Shu bilan birga, inson
tafakkurining chegaralari va bilimning ishonchliligi masalalarini chuqurroq tushunishga imkon
yaratadi [3].
252
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Material va metodlar
Ushbu tadqiqotda
skeptitsizm nazariyasi
va inson bilimining chegaralari falsafiy
jihatdan tizimli tahlil qilindi. Ish
nazariy-tahliliy yo‘nalishda
olib borildi va quyidagi manbalar
hamda metodologik yondashuvlarga tayandi:
1. Adabiyot manbalari
Tahlil jarayonida xalqaro ilmiy bazalar (Stanford Encyclopedia of Philosophy, JSTOR,
Scopus, Google Scholar) hamda yetakchi falsafiy nashrlar va monografiyalar o‘rganildi. Asosiy
e’tibor quyidagi masalalarga qaratildi:
Skeptitsizm tushunchasining tarixiy ildizlari va rivojlanish bosqichlari;
Turli epistemologik skeptitsizm shakllari — metodologik, radikal va dialogik
skeptitsizm;
Skeptitsizmning inson bilimiga va epistemik chegaralarga ta’siri;
Zamonaviy
epistemologiyada
skeptitsizmga
qarshi
alternativ
yondashuvlar
(foundationalism, coherentism, pragmatism).
2. Nazariy asoslar
Tadqiqot falsafa va epistemologiya qonunlariga tayangan holda olib borildi. Skeptitsizm
va bilim nazariyasi quyidagi darajalarda tahlil qilindi:
Tarixiy daraja
– skeptitsizmning qadimgi Yunon falsafasidan tortib zamonaviy
epistemologiyagacha rivojlanishi;
Nazariy daraja
– bilim va haqiqat tushunchalari, epistemik chegaralar va ishonchning
nazariy asoslari;
Amaliy daraja
– skeptitsizmning ilmiy, madaniy va pedagogik kontekstda qo‘llanilishi.
3. Metodologik yondashuvlar
Nazariy tahlil
: Skeptitsizm tushunchalari, epistemik chegara va bilimga doir nazariy
ishlar sistematik tarzda o‘rganildi;
Taqqoslash metodi
: Turli skeptitsizm shakllari va epistemologik yondashuvlarning
o‘zaro farqlari va o‘xshashliklari aniqlandi;
Kontekstual tahlil
: Skeptitsizmning madaniy, ilmiy va falsafiy kontekstlarda namoyon
bo‘lishi tahlil qilindi;
Bibliografik integratsiya
: Turli xalqaro manbalar orqali nazariy tushunchalar
birlashtirilib, tahliliy model yaratildi.
4. Tadqiqot obyekti va materiali
Ishning obyekti sifatida
skeptitsizm paradigmalari
va inson bilimining epistemik
chegaralari olindi. Materiallar sifatida akademik adabiyotlar, ilmiy maqolalar, falsafiy asarlar va
xalqaro nashrlar asos qilib olindi. Bevosita empirik tadqiqotlar inson sub’ektlari ustida olib
borilmadi.
5. Metodlar integratsiyasi
Olingan ma’lumotlar falsafa, epistemologiya va madaniyatshunoslik fanlari bilan uzviy
bog‘liq holda tahlil qilindi. Natijada skeptitsizm va inson bilimining chegaralari bo‘yicha
konseptual model ishlab chiqildi, u bilimning epistemik chegaralari, ishonch va haqiqat
tushunchalari o‘rtasidagi murakkab bog‘liqlikni aks ettiradi.
Natijalar va ularning muhokamasi
Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki,
skeptitsizm inson bilimining chegaralari
ni tahlil
qilishda nazariy falsafiy yondashuv sifatida samarali vosita hisoblanadi. Quyidagi falsafiy
yondashuvlar asosiy ahamiyatga ega bo‘ldi:
253
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Metodologik skeptitsizm
– inson bilimini ilmiy va ratsional asoslar bilan tekshirish
jarayonida bilim iddaolari va ularning ishonchliligi aniqlanadi.
Radikal skeptitsizm tahlili
– hech qanday bilim mutlaq haqiqat bo‘la olmaydi, shubha
va epistemik chegaralar mavjudligi falsafiy jihatdan tasdiqlanadi.
Dialogik skeptitsizm yondashuvi
– bilimning ijtimoiy va madaniy kontekstda
shakllanishi, tafakkur va muloqot orqali rivojlanishi tahlil qilindi.
Epistemik chegaralarni aniqlash
– inson bilimining tabiiy cheklanishi va ishonch
darajasining shubhali jihatlari o‘rganildi.
Alternativ epistemologik yondashuvlar
– foundationalism, coherentism va pragmatizm
kabi nazariyalar orqali skeptitsizmga javob va bilimni asoslash imkoniyatlari tahlil qilindi.
Natijalar shuni ko‘rsatdiki,
skeptitsizm va epistemologik tahlil
inson bilimining
chegaralarini chuqurroq tushunishga, epistemik shubha va ishonchni baholashga, shuningdek,
zamonaviy epistemologiyada bilimni asoslashning turli yondashuvlarini solishtirishga imkon
beradi. Shu bilan birga, epistemik chegaralarni anglash inson tafakkurining murakkabligi va
bilim jarayonlarining nisbiyligini tushunish uchun zarurdir.
Xulosalar
Xulosa qilib aytganda,
skeptitsizm
inson bilimining epistemik chegaralarini o‘rganishda
falsafiy tahlilning eng muhim vositalaridan biri hisoblanadi. U epistemik shubha, bilim va
haqiqat tushunchalarini tanqidiy baholash orqali bilim jarayonining murakkabligini va inson
tafakkurining chegaralarini chuqurroq anglashga yordam beradi.
Skeptitsizmning nazariy tahlili shuni ko‘rsatdiki, inson bilimida har doim epistemik
shubha va cheklovlar mavjud bo‘lib, bu bilimning nisbiyligi va ishonchliligini baholash
zaruratini yuzaga keltiradi. Shu bilan birga, zamonaviy epistemologik yondashuvlar —
foundationalism
,
coherentism
va
pragmatism
— orqali bilimni asoslash va skeptitsizmga
javob berish imkoniyatlari mavjud.
Kelgusida epistemologik tadqiqotlarda skeptitsizmni chuqurroq o‘rganish, epistemik
chegaralarni aniqlash va bilimni ishonchli asoslash metodlarini rivojlantirish orqali inson
tafakkurining murakkabligini yanada yaxshi tushunish mumkin. Shu yo‘l bilan falsafiy
epistemologiya bilimning tabiati, chegaralari va uning ijtimoiy-madaniy kontekstda
shakllanishini yanada aniqroq tushuntira oladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Stanford
Encyclopedia
of
Philosophy.
“Skepticism”.
https://plato.stanford.edu/entries/skepticism/
2.
Encyclopedia Britannica. “Skepticism | Definition, Philosophy, Examples, History, &
Criticism”. https://www.britannica.com/topic/skepticism-philosophy
3.
Barry F. Vaughan. “Skepticism/Scepticism”. Dictionary of Philosophy.
4.
Britannica,
“Ancient
Skepticism”.
https://www.britannica.com/topic/skepticism-
5.
Knowt. “Epistemology Notes: Skepticism”.
6.
Navin Sonakar. “Skepticism and the Philosophical Exploration of the Limits of Human
Knowledge”.
7.
Audi, Robert.
Epistemology: A Contemporary Introduction to the Theory of Knowledge
.
