503
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
ESTETIK FALSAFA VA SAN’ATNING FALSAFIY TALQINI
R.Z. Xudoyberdiyev
1
M.A. Omonova
2
Toshkent Davlat Tibbiyot Universiteti, Toshkent, Oʻzbekiston
Ijtimoiy fanlar kafedrasi o’qituvchisi
1
2-son davolash ishi, I bosqich talabasi
2
https://doi.org/10.5281/zenodo.17629690
Annotatsiya.
Ushbu maqolada estetik falsafa va san’atning inson hayotidagi o‘rni, uning
mazmuni va falsafiy asoslari tahlil qilinadi. Estetika go‘zallikni anglash, badiiy didning
shakllanishi va san’atning jamiyatga ta’siri bilan bog‘liq bo‘lgan falsafiy yo‘nalish sifatida
yoritiladi. Maqolada qadimgi Sharq va G‘arb mutafakkirlarining estetik qarashlari, san’atning
tarbiyaviy va ma’naviy vazifalari, shuningdek, san’atning turli ko‘rinishlari hamda ularning
inson ruhiy dunyosiga ta’siri haqida fikr yuritiladi. San’atning tarixiy rivojlanishi, zamonaviy
madaniyatda tutgan o‘rni va estetik didning shakllanish omillari ham batafsil ko‘rib chiqilgan.
Ushbu tadqiqot natijalari san’atning inson kamolotidagi ahamiyatini yanada chuqurroq
anglashga yordam beradi.
Kalit so‘zlar:
Estetika, san’at, go‘zallik, ma’naviyat, badiiy did, san’at falsafasi,
madaniyat, ijod, ruhiy olam, san’at tarixi.
Abstract.
This article examines the philosophical foundations of aesthetics and the role of
art in human life. Aesthetics is explored as a field that studies the nature of beauty, artistic
perception, and the development of aesthetic taste. The paper analyzes the views of Eastern and
Western philosophers on beauty and artistic expression, and discusses the cultural, educational,
and social significance of art. Additionally, the study highlights how various forms of art
influence human emotions, worldview, and moral values. The findings emphasize that art plays
an essential role in shaping an individual’s spiritual world and contributes to the cultural
development of society.
Keywords:
Aesthetics, art philosophy, beauty, cultural values, artistic perception,
aesthetic taste, creativity, moral education, artistic expression, cultural development.
Estetika — bu go‘zallik, nafislik va san’atning mohiyatini o‘rganuvchi falsafiy
yo‘nalishdir. U insonning dunyoni his qilish, ko‘rish, anglash va baholash qobiliyatlari bilan
bog‘liq. San’at esa estetikaning amaliy ifodasi bo‘lib, insonning ichki kechinmalarini, ruhiy
holatini, hayotga bo‘lgan munosabatini badiiy shaklda ifodalaydi. Estetika qadimdan buyon
inson tafakkurining muhim qismiga aylangan va bugungi kunda ham o‘z ahamiyatini
yo‘qotmagan. Ushbu maqolada estetikaning tarixiy shakllanishi, go‘zallik tushunchasining
mazmuni, san’atning jamiyat hayotidagi o‘rni va estetik didning shakllanish jarayoni tahlil
qilinadi.
Estetik fikrning tarixiy rivoji
Estetika inson ongining eng qadimgi qatlamlaridan biri bo‘lib, u dastlab diniy tasavvurlar
va mifologik dunyoqarashlarga tayanib shakllangan. Qadimgi Hind madaniyatida san’at ruhiy
poklanish vositasi sifatida baholangan. Bharata Munining miloddan avvalgi XV–IV asrlarda
yozilgan “Natya-Shastra” asarida san’atning inson ruhiy holatiga ta’siri ilmiy tarzda izohlangan.
Qadimgi Xitoyda esa Konfutsiy va Lao-Szi go‘zallikni axloqiy poklik bilan bog‘lagan.
Ularning fikriga ko‘ra, go‘zal inson — avvalo, ma’naviy tarbiyalangan inson.
504
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Antik yunon falsafasida estetika chuqur falsafiy tizim sifatida shakllandi. Platon san’atni
“ideal dunyoning soyasi” deb baholagan bo‘lsa, Aristotel san’atni hayotning badiiy aks-sadosi,
ya’ni borliqni qayta yaratish shakli sifatida talqin qilgan. Aristotelning “Poetika” asari san’at
nazariyasining ilk asoslaridan biri hisoblanadi. O‘rta asr musulmon Sharqida estetik qarashlar
yanada boyidi. Abu Nasr al-Farobiy (873–950) musiqaning inson ruhiy holatini o‘zgartirish
kuchini ilmiy asoslab berdi. Ibn Sino (980–1037) esa go‘zallikni uyg‘unlik va muvozanat tufayli
vujudga keladi, deb ta’kidlagan.
Go‘zallik tushunchasining falsafiy mohiyati
Go‘zallik birgina tashqi ko‘rinish emas, balki ichki mazmun va ruhiy uyg‘unlikdir. Ba’zi
falsafiy oqimlarda go‘zallik obyektiv hodisa sifatida, ya’ni hamma uchun bir xil qabul
qilinadigan sifat deb hisoblangan. Boshqa yondashuvlarda esa go‘zallik subyektiv, ya’ni har bir
insonning ko‘nglidagi idrokka bog‘liq deb qaraladi.
Immanuil Kant (1724–1804) go‘zallikni “manfaatdan holi zavq beruvchi hodisa” sifatida
ta’riflagan. Unga ko‘ra, inson go‘zallikni tomosha qilganda unda shunchaki zavqlanish hissi
uyg‘onadi — bu zavq hech qanday moddiy manfaatga bog‘liq bo‘lmaydi.
San’atning falsafiy mohiyati
San’at — inson ruhining ovozidir. U hayotdagi voqelikni to‘g‘ridan-to‘g‘ri emas, balki
badiiy obrazlar orqali ifodalaydi. San’at odamda chuqur tuyg‘ular uyg‘otadi, uni o‘ylashga
undaydi, hayotning mazmunini kengroq ko‘rishga yordam beradi. Inson ba’zan so‘z bilan
aytolmaganini san’at orqali ifodalaydi.
San’atning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
1.
Tarbiyaviy vazifa: San’at insonning ma’naviy dunyosini shakllantiradi.
2.
Estetik vazifa: Did va go‘zallikni anglash qobiliyatini rivojlantiradi.
3.
Ijtimoiy vazifa: Jamiyatda mavjud fikrlar, kayfiyatlar va g‘oyalarni aks ettiradi.
4.
Bilish vazifasi: San’at orqali inson hayotning mazmuni haqida chuqurroq fikrlaydi.
San’atning tarixiy shakllari
Insoniyat tarixi mobaynida turli san’at turlari rivojlanib borgan. Rassomchilik tabiat va
odam qiyofalarini tasvirlash orqali go‘zallikni ko‘rsatadi. Musiqa esa ohang va ritm orqali inson
ruhiga bevosita ta’sir qiladi. Adabiyot so‘z vositasida badiiy obraz yaratadi. Me’morchilik esa
jamiyatning madaniyat darajasini ifodalaydi. Masalan, Ichan-Qal’a yoki Kunya-Urgench
me’moriy yodgorliklari Sharq san’atining yuksak namunalaridir.
Estetik didning shakllanishi
Estetik did tarbiya, muhit, jamiyat, ta’lim va shaxsning shaxsiy hayotiy tajribasi ta’sirida
shakllanadi. Oila va maktab insonning dunyoqarashini shakllantiruvchi birlamchi manbadir.
Zamonaviy texnologiyalar davrida estetik didga ommaviy madaniyat kuchli ta’sir
ko‘rsatmoqda. Shu sababli yoshlar ongiga sifatsiz madaniy mahsulotlarning ta’sirini kamaytirish
ma’naviy tarbiyaning muhim vazifalaridan biridir.
Sharq va G‘arb estetik tafakkuri: taqqoslash va farqlar
Sharq va G‘arb madaniyatlari san’atga turlicha yondashgan. Sharq estetikasi ko‘proq
ruhiy chuqurlik, ichki ma’no va ma’naviy poklanish g‘oyalariga asoslangan. Masalan, tasavvuf
she’riyatida go‘zallik — bu Yaratganning jamolini anglashga eltuvchi vosita sifatida talqin
qilinadi. Alisher Navoiy, Jomiy, Xoja Ahror Valiy kabi mutafakkirlar san’atni insonning ruhiy
kamolat yo‘li deb bilgan.
G‘arb estetik tafakkuri esa ko‘proq shakl, kompozitsiya, texnika, tasvir aniqligi va
insonga tashqi ta’sir kuchiga e’tibor bergan.
505
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Masalan, Uyg‘onish davri rassomlari — Leonardo da Vinchi, Mikelanjelo, Rafael inson
tanasi, fazo, yorug‘lik, nisbat qonunlarini ilmiy asosda o‘rgangan.
Demak,
Sharq san’ati — ruhga
,
G‘arb san’ati — ko‘zga
avval murojaat qiladi.
8. San’atda badiiy obraz va ramzlarning o‘rni
San’atning asosiy vazifalaridan biri — hayotni bevosita emas, badiiy obraz orqali aks
ettirish. Obraz inson ongida alohida ma’no uyg‘otadi. Misol uchun:
Rassomchilikda oq rang — poklik, tinchlik,
Qizil — hayotiy kuch yoki iztirob,
Ko‘k — osmon, ruhiy yuksalish ramzi sifatida qabul qilinadi.
Shu sababli, san’atni tushunish uchun ramzlar tilini anglash muhim. Ramzlar — bu
san’atning “yashirin tili”.
9. Estetika va ma’naviyat o‘zaro bog‘liqligi
Ma’naviyati boy odamning didi ham boy bo‘ladi. San’at insonning:
Ruhiy dunyosini tinchlantiradi,
Qalbini boshlaydi,
Tushunish va kechirish qobiliyatini kuchaytiradi.
Shuning uchun qadimda shoir, rassom yoki sozanda bo‘lish odamning komil bo‘lish
belgisi deb qaralgan. Bugungi kunda ham musiqiy maktablar, teatr, san’at markazlarining
vazifasi — ma’naviy tarbiya.
10. O‘zbek san’ati estetik meros sifatida
O‘zbek xalqining san’ati qadimiy ildizlarga ega. Samarqand, Buxoro, Xiva, Termiz
hududlarida yaratilgan me’moriy yodgorliklar — estetik tafakkurning yuksak namunasi.
Shirdor, Tillakori, Bibi Xonim masjidlari — me’moriy uyg‘unlik maktabi.
Kamoliddin Behzod miniatura san’ati orqali badiiy tafakkurni butun Sharqqa yoygan.
Navoiy lirikasida go‘zallik — ilohiy haqiqatga eltuvchi yo‘l sifatida talqin etilgan.
Maqom musiqasi — inson ruhining eng chuqur kechinmalarini ifoda etuvchi san’at
shaklidir.
Bugungi kunda O‘zbekiston san’ati o‘zining tarixiy ildizlarini asrab, zamonaviy shakllar
bilan uyg‘unlashmoqda: kino, teatr, raqs, dizayn, amaliy san’at yo‘nalishlari rivojlanmoqda.
11. Zamonaviy san’at va estetik muammolar
XX–XXI asrlarda san’at juda tez o‘zgardi. Raqamli texnologiyalar, ommaviy madaniyat
va reklama san’atga yangi shakllar olib keldi. Bugungi muammolar:
Didning sun’iy shakllanishi (TikTok, Reels orqali tez o‘tuvchi trendlar)
Go‘zallik mezonlarining buzilishi (plastik “ideallar”)
San’atning tijoratlashuvi (mazmundan ko‘ra ko‘rinishning ustuvorligi)
Shuning uchun o‘qituvchilar, ota-onalar va madaniyat muassasalari yosh avlodning
estetik ongini ongli ravishda tarbiyalashi zarur.Estetika va san’at insonning ruhiy barkamolligi,
ma’naviy dunyosini shakllantirishda beqiyos ahamiyatga ega. San’at jamiyatning madaniy
darajasini belgilaydi, insonni yaxshilikka chorlaydi, uning fikrini chuqurlashtiradi va qalbini
uyg‘otadi. Shu sababli, san’atni tushunish va qadrlash — shaxsning madaniy saviyasi belgisi
hisoblanadi. Estetik falsafa va san’atning mazmuni haqida olib borilgan ushbu tadqiqot shuni
ko‘rsatadiki, go‘zallikni anglash va san’atni qadrlash inson hayotining ajralmas qismidir.
Estetika nafaqat badiiy asarlarni baholash mezoni, balki insonning dunyoni idrok etish
tarzi, ruhiy olamining ifodasi hisoblanadi.
506
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
San’at esa kishining ichki kechinmalarini, tuyg‘ularini, orzu va intilishlarini badiiy
obrazlar orqali ifodalab, uning ma’naviy o‘sishiga xizmat qiladi.
Tarixiy manbalardan ma’lumki, qadimgi Sharq va G‘arb mutafakkirlari san’atga turli
nuqtai nazarlar bilan yondashgan bo‘lsalar-da, ularning barchasi san’atning inson ruhiyatiga
kuchli ta’sirga ega ekanligini e’tirof etgan. Platon go‘zallikni ilohiy mazmun bilan bog‘lagan
bo‘lsa, Aristotel san’atni hayotni badiiy qayta yaratish sifatida ko‘rgan. Al-Farobiy va Ibn Sino
esa san’atning tarbiyaviy va ruhiy poklovchi jihatlariga alohida e’tibor qaratgan. Bu qarashlar
shuni anglatadiki, san’at hech qachon oddiy bezak yoki ko‘ngil ochish vositasi sifatida
qaralmagan — u jamiyatning ma’naviy ustunlaridan biri bo‘lib kelgan.
Bugungi globallashuv davrida san’atning vazifalari yanada kengaydi. Raqamli
madaniyat, axborot oqimining kuchayishi, moda va reklama sanoati estetik mezonlarga yangicha
yondashuvlar kiritmoqda. Bunday sharoitda estetik didni ongli ravishda shakllantirish,
yoshlarning ma’naviy immunitetini mustahkamlash, ularni yengil va ma’nosiz oqimlardan
himoya qilish dolzarb masalaga aylanmoqda. San’atni to‘g‘ri anglash va qadrlash insonning
axloqiy va madaniy kamolotini belgilovchi muhim omildir.
Shu boisdan, san’atni qo‘llab-quvvatlash, muzeylar, teatrlar, san’at maktablari faoliyatini
rivojlantirish, milliy merosni asrab-avaylash va uni zamonaviy talqinlar bilan uyg‘unlashtirish
jamiyatning ustuvor vazifalaridan biri bo‘lib qolmoqda. Estetik madaniyat rivojlangan jamiyatda
inson ham o‘zini to‘laqonli, ma’naviy boy, ruhiy jihatdan uyg‘un shaxs sifatida namoyon eta
oladi.
Xulosa qilib aytganda, estetika va san’at inson qalbini uyg‘otadi, dunyoni boshqacha
ko‘rishni o‘rgatadi, jamiyatni birlashtiradi va uning ma’naviy darajasini belgilaydi. San’atni
qadrlagan jamiyat hech qachon ma’naviy tanazzulga uchramaydi, aksincha, o‘zining milliy
o‘zligini, tarixiy xotirasini va madaniy salohiyatini mustahkamlaydi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.
Karimov A. Estetika asoslari. — Toshkent: O‘zbekiston Milliy nashriyoti, 2020.
2.
G‘aniyev O. San’at falsafasi. — Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2018.
3.
Al-Farobiy. Musiqa ilmi haqida katta kitob. — Qohira nashri, 1953 (arab matni asosida).
4.
Ibn Sino. Kitob ash-Shifo (falsafa bo‘limi). — Tehron: Diniy-ilmiy nashriyot, 1981.
5.
Platon. Davlat. — Moskva: Mysl’, 1998. (Qadimgi yunon matnidan tarjima)
6.
Aristotel. Poetika. — Moskva: Iskusstvo, 1983.
7.
Kant I. Estetika bo‘yicha tanlangan asarlar. — Sankt-Peterburg: Piter, 2001.
8.
Gegel G. Estetika bo‘yicha ma’ruzalar. — Moskva: Iskusstvo, 1968.
9.
Mirziyoyev Sh.M. Ma’naviyatni yuksaltirish — millat taraqqiyoti asosi. — Toshkent:
O‘zbekiston, 2021.
10.
Qodirov M., Rasulov Sh. Madaniyatshunoslik. — Toshkent: “Sharq”, 2016.
11.
UNESCO Cultural Heritage Department. Art and Cultural Identity in Central Asia. —
Paris, 2019.
