271
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
ZAMONAVIY KAPITALIZM VA INSON ERKINLIGI
R.Z. Xudoyberdiyev
1
R.A. Xusanboyeva
2
Toshkent Davlat Tibbiyot Universiteti, Toshkent, Oʻzbekiston
Ijtimoiy fanlar kafedrasi o’qituvchisi
1
2-son davolash ishi, I bosqich talabasi
2
https://doi.org/10.5281/zenodo.17566089
Annotatsiya.
Zamonaviy kapitalizm — bu insoniyat taraqqiyotining eng murakkab va
ziddiyatli bosqichlaridan biri bo‘lib, u global iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy tizimlarning asosiy
harakatlantiruvchi kuchiga aylangan. Ushbu maqolada kapitalistik tizimning hozirgi davrdagi
rivojlanish bosqichlari, uning iqtisodiy mexanizmlari hamda inson erkinligiga ko‘rsatadigan
bevosita va bilvosita ta’siri har tomonlama tahlil qilinadi. Tadqiqotning markazida inson
erkinligi tushunchasi turadi — ya’ni shaxsning iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy mustaqillikka
bo‘lgan huquqi qanday darajada ta’minlanayotganini aniqlash masalasi.
Maqolada kapitalizmning klassik shakllaridan tortib, zamonaviy —
neoliberal
va
raqamli kapitalizm
shakllarigacha bo‘lgan evolyutsiya jarayoni ko‘rib chiqiladi. Ayniqsa, XXI
asrda kapitalizmning yangi ko‘rinishlari —
raqamli iqtisodiyot
,
sun’iy intellekt asosidagi
mehnat bozori
,
platforma kompaniyalari (Amazon, Uber, Meta, Google)
kabi tuzilmalar inson
erkinligi, shaxsiy hayot daxlsizligi va ijtimoiy adolat tamoyillariga qanday ta’sir ko‘rsatayotgani
tahlil qilinadi.
Tadqiqotning nazariy asosi sifatida klassik iqtisodchilar (A. Smit, K. Marks), zamonaviy
liberal va neomarksistik mutafakkirlar (F. Hayek, J. Rawls, D. Harvey, T. Piketti) qarashlari
tahlil qilinadi. Shu asosda erkinlikning ikki asosiy ko‘rinishi —
“salbiy erkinlik”
(majburiylikdan ozod bo‘lish) va
“ijobiy erkinlik”
(o‘z imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarish) —
kapitalistik munosabatlar tizimi bilan qanday mos yoki zid ekanligi o‘rganiladi.
Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, zamonaviy kapitalizm bir tomondan insonlarga tanlov
erkinligi, tadbirkorlik imkoniyatlari, mehnat bozorining ochiqligi kabi ijobiy jihatlarni yaratadi.
Ammo boshqa tomondan, u iqtisodiy tengsizlik, ekspluatatsiya, iste’molchilik
madaniyatining kuchayishi, inson mehnatining raqamli nazorat ostiga olinishi kabi jarayonlar
orqali haqiqiy erkinlikni cheklaydi. Ayniqsa, “erkin bozor” tamoyili ostida sodir bo‘layotgan
mehnat xavfsizligining kamayishi, ijtimoiy himoyaning zaiflashuvi va davlatning regulyativ
rolining qisqarishi inson erkinligini iqtisodiy manfaatlarga bo‘ysundiradi.
Maqolada shuningdek, kapitalistik tizimning ijtimoiy adolat va inson qadr-qimmatiga
ta’siri, insonni “iste’molchi sub’ekt” sifatida qayta shakllantirish mexanizmlari ham tahlil
qilinadi. Erkinlik masalasi bu yerda nafaqat siyosiy yoki huquqiy kategoriya sifatida, balki
axloqiy va ma’naviy qadriyat sifatida yoritiladi.
Tadqiqot yakunida zamonaviy kapitalizm va inson erkinligi o‘rtasidagi murakkab
dialektik bog‘liqlik asosida bir qator xulosalar ishlab chiqiladi: inson erkinligini haqiqiy
ma’noda ta’minlash uchun iqtisodiy erkinlikning o‘zi yetarli emas; ijtimoiy tenglik, adolat va
ma’naviy qadriyatlar tizimini qo‘llab-quvvatlovchi institutsional mexanizmlar zarur.
Shuningdek, maqolada inson erkinligini ta’minlashda davlat, fuqarolik jamiyati, mehnat
tashkilotlari va xalqaro institutlarning o‘rni haqida tavsiyalar keltiriladi.
Kalit so‘zlar:
zamonaviy kapitalizm, inson erkinligi, neoliberalizm, raqamli iqtisodiyot,
iqtisodiy tengsizlik, ijtimoiy adolat, globalizatsiya, shaxsiy mustaqillik.
272
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
СОВРЕМЕННЫЙ КАПИТАЛИЗМ И ЧЕЛОВЕЧЕСКАЯ СВОБОДА
Аннотация.
Современный капитализм представляет собой одну из самых
сложных и противоречивых стадий общественного развития, ставшую главным
движущим фактором глобальных экономических, политических и социальных процессов.
В данной статье рассматриваются современные формы капитализма, их
экономические механизмы и их влияние на человеческую свободу. Центральным понятием
исследования является свобода личности — право человека на экономическую,
политическую и духовную самостоятельность.
Анализируется эволюция капитализма от классических форм до современных —
неолиберальных
и
цифровых
. Особое внимание уделяется XXI веку, когда такие явления,
как
цифровая экономика
,
искусственный интеллект
,
платформенные компании
(Amazon, Uber, Meta, Google)
радикально изменили представления о труде, приватности
и социальной справедливости.
В теоретической части используются идеи классических экономистов (А. Смит,
К. Маркс) и современных мыслителей (Ф. Хайек, Дж. Ролз, Д. Харви, Т. Пикетти).
Рассматриваются две формы свободы —
негативная
(свобода от внешнего
принуждения) и
позитивная
(возможность реализовать свои способности) — и их
соотношение с капиталистической системой.
Показано, что современный капитализм, с одной стороны, расширяет
возможности личности и открывает путь к свободному выбору и предпринимательству;
с другой — усиливает экономическое неравенство, зависимость от корпораций и
подчиняет человека логике потребления и контроля. Сокращение социальной защиты и
ослабление регулирующей роли государства приводят к тому, что свобода все чаще
превращается в привилегию.
В статье также рассматривается моральный и гуманистический аспект
проблемы: в какой мере капитализм способствует сохранению человеческого
достоинства и моральных ценностей.
В заключении делается вывод, что подлинная свобода невозможна без социальной
справедливости, равных возможностей и сильных общественных институтов,
защищающих человека от экономического давления.
Ключевые слова:
современный капитализм, человеческая свобода, неолиберализм,
цифровая экономика, социальная справедливость, глобализация, экономическое
неравенство.
MODERN CAPITALISM AND HUMAN FREEDOM
Annotation.
Modern capitalism represents one of the most complex and contradictory
stages of human development, serving as the main driving force of global economic, political,
and social processes. This article explores the nature of modern capitalism, its economic
mechanisms, and its direct and indirect impact on human freedom. The central focus is on the
concept of personal freedom — the individual’s right to economic, political, and moral
independence.
The study traces the evolution of capitalism from its classical forms to the
neoliberal
and
digital
models of the 21st century. Special attention is given to the emergence of the
digital
economy
,
artificial intelligence
, and
platform corporations (Amazon, Uber, Meta, Google)
,
which have reshaped labor relations, privacy, and social justice.
273
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
The theoretical framework draws on classical economists (A. Smith, K. Marx) and
modern philosophers (F. Hayek, J. Rawls, D. Harvey, T. Piketty). Two major forms of freedom
are discussed —
negative freedom
(freedom from coercion) and
positive freedom
(freedom to
realize one’s potential) — and their compatibility with capitalist structures.
The analysis shows that modern capitalism simultaneously expands and limits human
freedom: it creates opportunities for individual choice and entrepreneurship, yet reinforces
inequality, dependency, and subordination to market and corporate power. The decline of social
protections and the weakening of state regulation lead to a transformation of freedom into a
privilege rather than a universal right.
The article also examines the moral and humanistic dimensions of the issue, questioning
whether capitalism supports or undermines human dignity and ethical values.
In conclusion, it is argued that genuine freedom cannot exist without social justice,
equality of opportunity, and robust institutions capable of protecting individuals from economic
domination.
Keywords:
modern capitalism, human freedom, neoliberalism, digital economy, social
justice, globalization, economic inequality.
Kirish
Zamonaviy kapitalizm insoniyat tarixidagi eng dinamik, ammo eng ziddiyatli ijtimoiy-
iqtisodiy tizimlardan biridir. U global iqtisodiyotning asosiy harakatlantiruvchi kuchi sifatida
nafaqat ishlab chiqarish va iste’mol jarayonlarini, balki ijtimoiy ong, madaniyat hamda siyosiy
tuzilmalarning rivojlanish yo‘nalishini ham belgilab bermoqda [1].
Kapitalistik munosabatlarning mohiyati — xususiy mulkka asoslangan ishlab chiqarish
tizimi, foyda olishga yo‘naltirilgan raqobat va bozor mexanizmlarining ustuvorligidir [2]. Bu
tizimning ildizlari A. Smit tomonidan ishlab chiqilgan “ko‘rinmas qo‘l” g‘oyasiga borib taqaladi;
u bozor erkinligi shaxsiy manfaatni jamiyat farovonligiga aylantiradi, deb hisoblagan [3].
Shu bilan birga, K. Marks kapitalistik tuzumning ichki ziddiyatlarini, ya’ni mehnatning
ekspluatatsiyasi, qo‘shilgan qiymat muammosi va ijtimoiy tengsizlikning chuqurlashuvini
tanqidiy tahlil qilgan [4]. Uning fikricha, kapitalizm o‘zining rivojlanish jarayonida boylikni kam
sonli guruhlar qo‘lida to‘plab, mehnatkash ommani iqtisodiy jihatdan tobe holatga keltiradi [5].
XX asrning o‘rtalarida F. Hayek ushbu marksistik qarashlarga qarama-qarshi
yondashuvni ilgari surdi: u bozor iqtisodiyoti siyosiy erkinlikning ajralmas sharti ekanini
ta’kidlab, davlat tomonidan haddan tashqari tartibga solish totalitarizm xavfini keltirib chiqaradi,
degan [6].
J. Rawls esa erkinlik va tenglik o‘rtasidagi dialektik bog‘liqlikka e’tibor qaratib, “adil
jamiyat” tushunchasini ilgari surgan. Unga ko‘ra, iqtisodiy erkinlik ijtimoiy tenglik bilan
uyg‘unlashgandagina haqiqiy erkinlik yuzaga keladi [7]. XXI asr iqtisodchisi T. Piketty esa
kapitalning to‘planish qonuniyatlarini empirik tahlil qilib, zamonaviy kapitalizmda daromad va
boylikning keskin tafovuti demokratiya va erkinlikka tahdid solayotganini asoslab bergan [8].
Bundan tashqari, D. Harvey neoliberal kapitalizm davrini “kapitalning o‘zini saqlab
qolish mexanizmi” sifatida ta’riflab, 1970-yillardan boshlab bozor erkinligining siyosiy
mafkuraga aylanishi ijtimoiy tenglikni buzganini ta’kidlaydi [9]. Neoliberal islohotlar jarayonida
davlatning iqtisodiyotdagi roli qisqargan, ijtimoiy kafolatlar zaiflashgan, natijada iqtisodiy
erkinlik faqat jamiyatning ma’lum qatlamlari uchun mavjud bo‘lgan hodisaga aylangan.
274
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
XXI asrda kapitalizm raqamli shaklga o‘tdi. S. Zuboff tomonidan “kuzatuv kapitalizmi”
(surveillance capitalism) deb atalgan jarayon — shaxsiy ma’lumotlarning tijoratlashtirilishi
orqali foyda olish tizimidir. Bu model inson erkinligini, ayniqsa, shaxsiy hayot daxlsizligini
jiddiy tarzda cheklaydi [10]. Raqamli platformalar (Google, Meta, Amazon, Uber)
foydalanuvchilarni nafaqat iste’molchi, balki ma’lumot manbasi sifatida ham iqtisodiy tizimga
bog‘lab qo‘ymoqda.
Shu bilan bir qatorda, Xalqaro Mehnat Tashkiloti (ILO) hisobotlariga ko‘ra, platforma-
mehnat tizimining kengayishi ishchilarning mehnat kafolatlari va ijtimoiy himoyasini
kamaytirib, “gig-ekonomika” deb ataluvchi beqaror mehnat munosabatlarini yaratmoqda [11].
Bu esa insonning iqtisodiy mustaqilligi va erkin tanlov imkoniyatlarini yanada cheklaydi.
Shunday qilib, zamonaviy kapitalizm inson erkinligini bir tomondan kengaytiruvchi,
ikkinchi tomondan esa cheklovchi murakkab tizim sifatida namoyon bo‘lmoqda. Maqolada
aynan shu ikkiyoqlama holat — kapitalistik tizimning erkinlikka ko‘rsatgan ijobiy va salbiy
ta’siri, hamda ularni muvozanatga keltirish mexanizmlari tahlil qilinadi.
Materiallar va metodlar
Ushbu tadqiqotda zamonaviy kapitalizmning inson erkinligiga ta’sirini tahlil qilish uchun
kompleks yondashuv qo‘llanildi. Tadqiqot nazariy va empirik manbalarni solishtirish, tahlil
qilish hamda interpretatsiya qilishga asoslangan. Maqola tayyorlash jarayonida falsafiy,
sotsiologik va iqtisodiy nazariyalarga oid ilmiy adabiyotlar, zamonaviy g‘oyalar hamda global
iqtisodiy siyosat bo‘yicha tahliliy hisobotlardan foydalanildi.
Tadqiqotning nazariy asosi sifatida A. Smitning klassik iqtisodiy liberalizm g‘oyalari, K.
Marksning kapitalistik tizim tanqidi, M. Veberning iqtisodiy etika konsepsiyasi, shuningdek, M.
Fridman va F. Hayekning erkin bozor nazariyalari tahlil qilindi [1–4]. Ushbu nazariyalar
zamonaviy kapitalizmning shakllanishi va inson erkinligi bilan bog‘liq asosiy falsafiy
ziddiyatlarni yoritishda metodologik tayanch bo‘lib xizmat qildi.
Empirik ma’lumotlar sifatida Jahon banki, Xalqaro mehnat tashkiloti (ILO), va BMT
Inson huquqlari kengashining iqtisodiy erkinlik, ijtimoiy tengsizlik va mehnat sharoitlari
haqidagi statistik ma’lumotlari tahlil qilindi [5–7]. Ushbu ma’lumotlar kapitalistik tizimning
global miqyosda inson erkinligiga bo‘lgan ta’sirini raqamli dalillar bilan asoslash imkonini berdi.
Metodologik jihatdan tadqiqotda quyidagi yondashuvlar qo‘llanildi:
1.
Solishtirma tahlil
– turli mamlakatlarda kapitalistik tizim shakllarining inson erkinligiga
ta’siri taqqoslandi.
2.
Tarixiy yondashuv
– kapitalizmning rivojlanish bosqichlari va erkinlik tushunchasining
evolyutsiyasi tahlil qilindi.
3.
Kontent-tahlil
– zamonaviy ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarga oid ilmiy maqolalar, xalqaro
tashkilot hisobotlari va ekspert tahlillari o‘rganildi [8].
4.
Sistemali yondashuv
– iqtisodiy, siyosiy va madaniy omillar o‘zaro bog‘liq holda ko‘rib
chiqildi, bu inson erkinligiga kompleks ta’sir mexanizmini aniqlashga yordam berdi [9].
Natijada, tadqiqotda nazariy va empirik manbalar uyg‘unligiga asoslangan ilmiy tahlil
amalga oshirildi, bu esa zamonaviy kapitalizm sharoitida erkinlikning mohiyati va chegaralarini
aniqlashga imkon berdi.
Natijalar va ularning muhokamasi
Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, zamonaviy kapitalizm inson erkinligiga murakkab
va ko‘p qirrali ta’sir ko‘rsatadi. Analiz qilinadigan manbalar va empirik ma’lumotlar asosida,
quyidagi asosiy tendensiyalar aniqlangan:
275
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
1.
Iqtisodiy erkinlikning kengayishi va tanlov imkoniyatlari:
Kapitalizmning global va
raqamli shakllari shaxsiy tadbirkorlik, investitsiya va iste’mol tanlovlarini oshiradi [1]. Misol
uchun, raqamli platformalar (Uber, Amazon) foydalanuvchilarga yangi xizmat va mahsulot
tanlash imkoniyatini yaratadi, shuningdek, individual daromad manbalarini diversifikatsiya
qilish imkoniyatini taqdim etadi [2].
2.
Iqtisodiy noaniqlik va ijtimoiy himoyaning zaiflashuvi:
Shu bilan birga, neoliberal
siyosatlar va platforma-iqtisodiyot ishchilarning ijtimoiy kafolatlarini zaiflashtiradi. Gig-
ekonomika va qisqa muddatli shartnomalar iqtisodiy barqarorlikni kamaytiradi va shaxsiy tanlov
erkinligini cheklash xavfini oshiradi [3,4]. ILOning 2021-yil hisobotida aytilishicha, raqamli
platformalarda ishlovchilarning asosiy ijtimoiy kafolatlardan mahrum bo‘lishi keng tarqalgan
[5].
3.
Daromad va boylik tafovutining oshishi:
T. Piketty tadqiqotlariga muvofiq, kapitalning
konsentratsiyasi va daromad taqsimotidagi noaniqliklar kapitalistik tizimda uzoq muddatli
erkinlikni cheklovchi omil sifatida namoyon bo‘ladi [6]. Bu jarayon shaxsiy erkinlikni faqat
boylikka ega qatlamlar uchun mavjud qilishi mumkin.
4.
Siyosiy va ma’naviy erkinlikka ta’sir:
F. Hayek nazariyasi bo‘yicha, bozor erkinligi
siyosiy erkinlikni qo‘llab-quvvatlaydi, ammo nazorat qilinmagan korporativ kuchlar va raqamli
platformalarning monopolistik tendensiyalari siyosiy jarayonlarni cheklashi mumkin [7,8]. Shu
bilan birga, S. Zuboffning “surveillance capitalism” kontseptsiyasi shaxsiy ma’lumotlarning
tijoratlashtirilishi orqali erkinlikning ma’naviy va axloqiy jihatlarini cheklashini ko‘rsatadi [9].
Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, zamonaviy kapitalizm inson erkinligini ikki
tomonlama tarzda ta’sir qiladi: bir tomondan, shaxsiy va iqtisodiy imkoniyatlarni kengaytiradi;
ikkinchi tomondan, ijtimoiy kafolatlarning zaiflashuvi, boylikning konsentratsiyasi va raqamli
platformalarning monopolizatsiyasi orqali haqiqiy erkinlikni cheklaydi. Bu holat nazariy jihatdan
J. Rawlsning adolat tamoyili bilan bog‘lanadi: erkinlik va tenglikni uyg‘unlashtiruvchi
institutsional mexanizmlar bo‘lmasa, kapitalizmning erkinlikka ta’siri nisbiy va cheklangan
bo‘lib qoladi.
Shuningdek, empirik ma’lumotlar va tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, erkinlikni
mustahkamlash uchun ijtimoiy himoya, mehnat huquqlari, raqamli platformalarni tartibga
soluvchi siyosiy mexanizmlar va jamiyatdagi fuqarolik institutlarining roli katta ahamiyatga ega.
Natijalar shuni bildiradiki, erkinlik va kapitalistik o‘sish o‘rtasida doimiy muvozanatni
ta’minlash zarur bo‘lib, bu davlat, biznes va fuqarolik jamiyati o‘rtasidagi kompleks o‘zaro
bog‘liqlik orqali amalga oshirilishi mumkin.
Xulosalar
Ushbu tadqiqot zamonaviy kapitalizm va inson erkinligi o‘rtasidagi murakkab va ko‘p
qirrali munosabatlarni sistematik tarzda tahlil qildi. Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki,
zamonaviy kapitalizm inson erkinligini ikki yo‘nalishda ta’sir qiladi: bir tomondan, iqtisodiy va
shaxsiy tanlov imkoniyatlarini kengaytiradi, tadbirkorlik va innovatsiya uchun sharoit yaratadi;
ikkinchi tomondan esa, ijtimoiy himoya tizimlarining zaiflashishi, boylik va daromadning
konsentratsiyasi, shuningdek, raqamli platformalarning monopolistik tendensiyalari orqali
haqiqiy erkinlikni cheklaydi.
Nazariy va empirik tahlillar shuni ko‘rsatadiki, inson erkinligi nafaqat iqtisodiy erkinlik
bilan, balki ijtimoiy adolat, tenglik va ma’naviy qadriyatlar bilan uzviy bog‘liqdir.
276
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Shu sababli, kapitalistik tizimning ijobiy tomonlarini saqlab qolish bilan birga, uning
salbiy ta’sirini yumshatish va erkinlikni ta’minlash uchun quyidagi institutsional mexanizmlarni
joriy etish zarur:
1.
Ijtimoiy himoya va mehnat kafolatlarini mustahkamlash
, shu jumladan platforma-
iqtisodiyotda ishlovchilar huquqlarini kafolatlash.
2.
Daromad va boylikning teng taqsimlanishini rag‘batlantiruvchi siyosat
va progressiv
soliq mexanizmlari.
3.
Raqamli
platformalarni
regulyatsiya
qilish
va shaxsiy ma’lumotlarning
tijoratlashtirilishini nazorat qilish orqali ma’naviy va axloqiy erkinlikni saqlash.
4.
Fuqarolik jamiyati va davlat institutlari o‘rtasida muvozanatli boshqaruv
mexanizmlarini
rivojlantirish, bu orqali siyosiy va ijtimoiy erkinlikni mustahkamlash.
Shunday qilib, zamonaviy kapitalizm inson erkinligini kengaytirish va cheklashning
murakkab bir tizimi sifatida namoyon bo‘ladi. Tadqiqot shuni ta’kidlaydiki, erkinlikni
mustahkamlash va kapitalistik tizimning ijtimoiy-adolatga moslashuvini ta’minlash faqat bir
tomonlama iqtisodiy erkinlik orqali emas, balki kompleks siyosiy, ijtimoiy va ma’naviy
mexanizmlar orqali amalga oshirilishi mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Sombart, W.
Modern Capitalism: Its Origin and Evolution.
New York: McMillan, 1902.
2.
Smith, A.
The Wealth of Nations.
London: Methuen & Co., 1776.
3.
Smit, A. (1776).
An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations.
Project
Gutenberg Edition.
4.
Marx, K.
Capital. Volume I.
Moscow: Progress Publishers, 1867.
5.
Engels, F.
Anti-Dühring.
Moscow: Progress Publishers, 1878.
6.
Hayek, F. A.
The Road to Serfdom.
University of Chicago Press, 1944.
7.
Rawls, J.
A Theory of Justice.
Harvard University Press, 1971.
8.
Piketty, T.
Capital in the Twenty-First Century.
Harvard University Press, 2014.
9.
Harvey, D.
A Brief History of Neoliberalism.
Oxford University Press, 2005.
10.
Zuboff, S.
The Age of Surveillance Capitalism.
PublicAffairs, 2019.
11.
International Labour Organization (ILO).
World Employment and Social Outlook 2021:
The Role of Digital Labour Platforms in Transforming the World of Work.
Geneva, 2021.
