911
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
O‘ZBEKISTON SHAROITIDA TURMUSH TARZIGA BOG‘LIQ KASALLIKLARNI
BOSHQARISH STRATEGIYALARI
Xurramova Gulhayo
Zarmed Unverstiti, Davolash ishi fakulteti.
https://doi.org/10.5281/zenodo.17725614
Annotatsiya.
Maqolada O‘zbekiston sharoitida turmush tarziga bog‘liq kasalliklarning
(NCDs) tarqalish darajasi, ularning shakllanishiga ta’sir etuvchi asosiy omillar va ushbu
kasalliklarni samarali boshqarish strategiyalari tahlil qilingan. Urbanizatsiya jarayoni,
ovqatlanish madaniyatidagi o‘zgarishlar, jismoniy faollikning kamayishi, stress, uyqu
gigiyenasining buzilishi va zararli odatlarning kuchayishi turmush tarziga bog‘liq
kasalliklarning ortishiga sabab bo‘layotgani ilmiy manbalar asosida yoritilgan. Shuningdek,
profilaktik tibbiy ko‘riklar, skrining dasturlari, sog‘lom turmush tarzini targ‘ib qilish, psixologik
salomatlikni mustahkamlash va raqamli salomatlik texnologiyalaridan foydalanishning
ahamiyati tibbiy-amaliy nuqtai nazardan asoslab berilgan. Maqola natijalariga ko‘ra, aholi
salomatligini yaxshilash va NCDs tarqalishini kamaytirishda kompleks, tizimli va ilmiy
asoslangan yondashuvning muhimligi ta’kidlangan.
Kalit so‘zlar:
Turmush tarziga bog‘liq kasalliklar, sog‘lom turmush tarzi, profilaktika,
metabolik sindrom, jismoniy faollik, stress, uyqu gigiyenasi, zararli odatlar, skrining, tibbiy
savodxonlik, raqamli salomatlik, O‘zbekiston sog‘liqni saqlash tizimi.
Kirish
So‘nggi o‘n yilliklarda dunyo miqyosida aholi sog‘lig‘iga eng katta xavf tug‘dirayotgan
omillardan biri — bu turmush tarziga bog‘liq kasalliklarning (non-communicable diseases —
NCDs) keskin ko‘payib borayotganidir. Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti ma’lumotlariga ko‘ra,
butun dunyo bo‘yicha o‘lim holatlarining 70 foizdan ortig‘i aynan ushbu kasalliklar hissasiga
to‘g‘ri keladi. Bunda yurak-qon tomir tizimi kasalliklari, qandli diabet, semizlik, gipertoniya,
insult, surunkali nafas yo‘llari kasalliklari, ruhiy-emotsional buzilishlar va metabolik sindromlar
yetakchi o‘rinni egallaydi. Bu holat sog‘liqni saqlash tizimiga katta iqtisodiy yuk solish bilan
birga, aholining mehnatga layoqatliligiga, ijtimoiy faolligiga va umumiy farovonligiga bevosita
ta’sir ko‘rsatadi.
O‘zbekiston sharoitida ham ushbu kasalliklarning tarqalishi yildan yilga ortib bormoqda.
Urbanizatsiya jarayonining tezlashuvi, aholining ovqatlanish madaniyatidagi o‘zgarishlar,
jismoniy faollikning keskin kamayib borishi, fast-fud va yuqori kaloriyali mahsulotlarning keng
tarqalishi, zararli odatlar, uyqu rejimining buzilishi, stressning oshishi — bularning barchasi
turmush tarziga bog‘liq kasalliklarning ko‘payishiga zamin yaratmoqda. Respublika bo‘yicha
olib borilayotgan statistik tahlillar shuni ko‘rsatadiki, so‘nggi yillarda ortiqcha vazn, semizlik,
gipertoniya, yurak ishemik kasalliklari va II-tip diabet bilan kasallanish darajasi sezilarli
ravishda oshgan.
Mazkur kasalliklarning xavfliligi shundaki, ular ko‘pincha sekin rivojlanadi, dastlabki
bosqichlarda deyarli alomatsiz kechadi va faqat og‘ir asoratlar paydo bo‘lganda aniqlanadi. Bu
esa davolash jarayonini murakkablashtiradi, ko‘p hollarda uzoq muddatli reabilitatsiya talab
qiladi.
Shu sababli, O‘zbekiston sog‘liqni saqlash tizimi oldida turmush tarziga bog‘liq
kasalliklarning oldini olish, ularni erta aniqlash va samarali boshqarish strategiyalarini ishlab
chiqish ustuvor vazifa bo‘lib qolmoqda.
912
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Bugungi kunga kelib, sog‘lom turmush tarziga o‘rgatish, profilaktika choralari, ommaviy
skrining dasturlarini yo‘lga qo‘yish, aholining tibbiy savodxonligini oshirish, poliklinikalarda
zamonaviy diagnostika usullarini joriy etish, shuningdek, raqamli tibbiyot va telemeditsina
xizmatlaridan foydalanish kabi yo‘nalishlar turmush tarziga bog‘liq kasalliklar bilan kurashishda
eng samarali vositalardan biri sifatida qaralmoqda.
Shu munosabat bilan O‘zbekiston sharoitida turmush tarziga bog‘liq kasalliklarni
boshqarish strategiyalarini o‘rganish, ularga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash, davlat siyosati,
tibbiy xizmatlar sifati va aholining o‘z sog‘ligiga bo‘lgan munosabati bilan bog‘liq ilmiy
jihatlarni tahlil qilish muhim ilmiy-amaliy vazifadir.
Adabiyotlar sharhi
Turmush tarziga bog‘liq kasalliklar (non-communicable diseases — NCDs)
epidemiologiyasi bo‘yicha olib borilgan xalqaro tadqiqotlar ushbu kasalliklar hozirgi kunda
global sog‘liqni saqlash tizimi oldidagi eng yirik muammo ekanini ko‘rsatadi. Jahon sog‘liqni
saqlash tashkiloti (WHO, 2021) hisobotlarida NCDs umumiy o‘limlarning 74 foizini tashkil
etishi, ulardan yurak-qon tomir kasalliklari, qandli diabet va surunkali nafas yo‘llari kasalliklari
yetakchi sabablar sifatida qayd etilishi alohida ta’kidlanadi. WHO ma’lumotlariga ko‘ra,
semizlik darajasi dunyo bo‘yicha har uch kishidan birida kuzatilmoqda va bu ko‘rsatkich
rivojlanayotgan mamlakatlarda yanada keskin o‘smoqda.
Global Burden of Disease (GBD, 2020) tadqiqotlari esa turmush tarziga bog‘liq
kasalliklarning paydo bo‘lishida noto‘g‘ri ovqatlanish, past jismoniy faollik, stress, uyqusizlik va
ekologik omillar hal qiluvchi rol o‘ynashini ta’kidlaydi. Tadqiqotlarga ko‘ra, ortiqcha vazn va
semizlik 2000–2020 yillar oralig‘ida ikki barobar oshgan, 2-tip diabet bilan kasallanish esa 40
foizdan ortiq ko‘paygan.
AQSh, Kanada va Yevropa davlatlarida amalga oshirilgan klinik kuzatuvlarda (Prochaska
& DiClemente, 2018) sog‘lom turmush tarzini shakllantirish jarayoni bosqichma-bosqich amalga
oshirilishi, bunda motivatsiya, psixologik tayyorgarlik, oilaviy qo‘llab-quvvatlash va tibbiy
nazoratning muhimligi isbotlangan. Shuningdek, dunyo miqyosida so‘nggi yillarda ko‘plab
tadqiqotlar (Henderson, 2017; Krupinski, 2019) jismoniy faollikning yetishmasligi va ofis
ishining kengayishi metabolik sindrom, gipertoniya va semizlikni kuchaytirayotganini
ko‘rsatmoqda.
Mahalliy adabiyotlarda ham turmush tarziga bog‘liq kasalliklar bo‘yicha qator ilmiy
ishlanmalar mavjud. O‘zbekiston Sog‘liqni saqlash vazirligining 2023-yilgi tahlillari respublika
aholisida arterial gipertoniya, yurak ishemik kasalligi, ortiqcha vazn va diabetning ortish
sur’atlari yuqoriligini qayd etadi. Milliy tadqiqotchi R. Xodjamqulov (2019) O‘zbekiston aholisi
orasida metabolik kasalliklar ko‘payishining asosiy omillari sifatida shakarli ichimliklar, fast-fud
taomlar, ishlov berilgan mahsulotlar va yuqori kaloriyali ratsionning kundalik hayotga kirib
kelishini ko‘rsatadi.
Shuningdek, A. Murodova (2021) tomonidan olib borilgan izlanishlarda jismoniy
faollikning minimal darajaga tushib ketganligi, o‘quvchi va talabalar orasida harakatsizlik
darajasi 60 foizdan yuqori ekani va bu holat semizlikning erta yoshdan shakllanishiga sabab
bo‘layotgani ilmiy asoslab berilgan. Epidemiologik sharhlardan biri bo‘lgan “O‘zbekiston
Respublikasi aholisining sog‘lom turmush tarzi indeksi” (2022) esa turmush tarzining sog‘liqqa
ta’sir etuvchi asosiy indikatorlari — jismoniy faollik, ovqatlanish sifati, uyqu gigiyenasi, stress
darajasi va zararli odatlar — bo‘yicha respublika kesimida jiddiy farqlar mavjudligini ko‘rsatadi.
Xalqaro adabiyotlarda stress va uyqusizlikning sog‘liqka salbiy ta’siri keng o‘rganilgan.
913
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Masalan, McEwen (2016) tomonidan olib borilgan ilmiy tadqiqotlar doimiy stress
kortizol darajasining oshishiga, bu esa o‘z navbatida qandli diabet, gipertoniya va yurak
kasalliklarini kuchayishiga olib kelishini isbotlagan. Uyqu gigiyenasiga oid tadqiqotlar (Walker,
2018) esa sutkalik uyquning 6 soatdan kam bo‘lishi metabolik jarayonlarni izdan chiqarishini,
ishtaha gormonlari balansining buzilishi esa semizlikka olib kelishini ta’kidlaydi.
Telemeditsina va raqamli salomatlik ga oid tadqiqotlar (Krupinski, 2019; WHO Digital
Health Guidelines, 2020) turmush tarziga bog‘liq kasalliklarni boshqarishda mobil ilovalar,
smart-qurilmalar va masofaviy monitoring imkoniyatlari bemorlar salomatligini yaxshilashda
katta samaraga ega ekanini ko‘rsatadi.
Adabiyotlarning umumiy tahlili shuni ko‘rsatadiki, turmush tarziga bog‘liq kasalliklarga
qarshi kurashda:
sog‘lom ovqatlanish,
jismoniy faollikni oshirish,
ruhiy salomatlikni mustahkamlash,
zararli odatlardan voz kechish,
skrining va profilaktika ishlarini kengaytirish,
raqamli tibbiy xizmatlardan foydalanish eng samarali strategiyalar sifatida tan olinadi.
Asosiy qism
O‘zbekiston sharoitida turmush tarziga bog‘liq kasalliklarning ko‘payish sabablari ko‘p
omilli bo‘lib, ular ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish, urbanizatsiya, demografik o‘zgarishlar,
aholining hayot sifati va sog‘lom turmush tarziga bo‘lgan munosabati bilan bevosita bog‘liqdir.
Bu kasalliklarni samarali boshqarish esa tibbiy ko‘riklar, profilaktika tadbirlari, aholining
sog‘lom ovqatlanish madaniyati, jismoniy faollik darajasi, psixologik sog‘liq holati va zararli
odatlarning kamaytirilishini bir butun yondashuvda olib borishni talab qiladi.
Avvalo, aholining ovqatlanish madaniyatida oxirgi o‘n yilliklarda sezilarli o‘zgarish
kuzatilmoqda. An’anaviy, nisbatan sog‘lom bo‘lgan uy taomlari o‘rnini ko‘p hollarda yuqori
kaloriyali, yog‘i ko‘p, qayta ishlangan mahsulotlar egallayotgani kuzatiladi. Non, shakar, yog‘,
fast-fud taomlarining ma’lum darajada arzonligi va keng tarqalganligi ularning kundalik
ratsionga kirib kelishiga imkon yaratmoqda. Meva-sabzavot, oqsilga boy mahsulotlar iste’moli
esa yetarli darajada emas.
Shu sababli, aholining metabolik ko‘rsatkichlarida salbiy tendensiyalar — tana massasi
indeksining oshishi, yog‘ to‘planishi, insulin qarshiligining kuchayishi, qandli diabetga
moyillikning ortishi kuzatilmoqda.
Ikkinchi muhim masala — bu jismoniy faollikning yetishmasligi. Raqamli texnologiyalar
rivojlanishi, kompyuter oldida uzoq ishlash, o‘tirib turadigan turmush tarzi, yengil transport
vositalarining ommalashuvi, bolalarda esa internet va o‘yinlarga qiziqishning ortishi jismoniy
harakatning keskin kamayishiga olib kelmoqda. Jismoniy faollikning minimal bo‘lishi yurak-qon
tomir kasalliklarining asosiy xavf omili sifatida namoyon bo‘ladi. O‘zbekistonda o‘tkazilgan bir
qator tibbiy kuzatuvlarda jismoniy mashg‘ulotlar bilan muntazam shug‘ullanmaydigan aholining
ulushi 55–60 foizdan yuqori ekani aniqlangan. Bu esa arteriyal gipertoniya, yurak ishemik
kasalligi, insult va boshqa og‘ir asoratlarning paydo bo‘lishiga zamin yaratadi.
Shuningdek, zamonaviy hayot ritmi keng psixologik bosim va ruhiy zo‘riqishni keltirib
chiqarmoqda. Ish joyida yuklamaning oshishi, iqtisodiy, ijtimoiy va kichik oilaviy stressorlar,
uyqu gigiyenasining buzilishi va ortiqcha emotsional zo‘riqish neyroendokrin tizimda
o‘zgarishlarga sabab bo‘ladi.
914
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Stress gormonlari (ayniqsa kortizol)ning ko‘payishi organizmda metabolik
muvozanatning buzilishiga, qondagi qand darajasining ko‘tarilishiga, arterial bosimning
oshishiga, yog‘ to‘planishiga va qator psixosomatik kasalliklarning shakllanishiga olib keladi.
Uyquning yetarli emasligi esa gormonlar balansini izdan chiqarib, ishtahaning ortishiga,
immun tizimning pasayishiga va umumiy hayot sifatining yomonlashishiga sabab bo‘ladi.
Turmush tarziga bog‘liq kasalliklar orasida zararli odatlar — ayniqsa, tamaki chekish va
spirtli ichimliklarni iste’mol qilish ham muhim o‘rin tutadi. Tamaki chekish O‘zbekistonda
o‘pka kasalliklari, yurak-qon tomir kasalliklari, miokard infarkti va nafas yetishmovchiligining
asosiy sabablaridan biri hisoblanadi. Spirtli ichimliklarni haddan tashqari iste’mol qilish esa jigar
sirrozi, yurak ritm buzilishlari, o‘pka va oshqozon-ichak yo‘llari kasalliklarini kuchaytiradi.
Yoshlar orasida energiya ichimliklari va endi keng tarqalayotgan elektron sigaretalarning
iste’moli ham organizmga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda.
Turmush tarziga bog‘liq kasalliklarning o‘z vaqtida aniqlanmasligi yoki kech tashxis
qo‘yilishi muammoni yanada chuqurlashtiradi. Profilaktik ko‘riklarning yetarli darajada yo‘lga
qo‘yilmagani sababli ko‘plab kasalliklar og‘ir bosqichda aniqlanadi. Bu esa bemorning hayot
sifatini keskin pasaytiradi, davolash xarajatlarini oshiradi va sog‘liqni saqlash tizimiga
qo‘shimcha yuk yaratadi. Masalan, gipertoniya kasalligi dastlabki bosqichda oddiy hayot tarzini
o‘zgartirish orqali nazorat qilinishi mumkin bo‘lsa-da, ko‘plab holatlarda u rivojlanib borib,
yurak yetishmovchiligi yoki insultga olib keladi.
Turmush
tarziga
bog‘liq
kasalliklarni
boshqarishda
zamonaviy
raqamli
texnologiyalarning roli ortib bormoqda. Smart qurilmalar yordamida yurak urishi, qadamlar soni,
uyqu sifati, qand darajasi yoki arterial bosimni kunlik monitoring qilish imkoniyati bemor
holatini nazorat qilishda katta ahamiyat kasb etadi. Telemeditsina esa tibbiy maslahatlarga
qulaylik yaratadi, shifokor-bemor muloqotini tezlashtiradi va ayniqsa, uzoq hududlarda
yashovchi aholiga samarali xizmat ko‘rsatishni ta’minlaydi.
Shu bilan birga, turmush tarziga bog‘liq kasalliklarni boshqarishning muhim tarkibiy
qismi – bu aholining tibbiy savodxonligini oshirish va sog‘lom turmush tarzini targ‘ib etishdir.
Tibbiy ma’rifatga ega aholining sog‘lom odatlarga amal qilishi, o‘z salomatligi uchun
mas’uliyatni his qilishi, zararli odatlardan voz kechishi va muntazam skrininglardan o‘tishi
kasalliklarning oldini olishda eng muhim omillardandir.
Yuqoridagi tahlil shuni ko‘rsatadiki, O‘zbekiston sharoitida turmush tarziga bog‘liq
kasalliklarni boshqarish kompleks, ko‘p bosqichli va tizimli yondashuvni talab etadi. Bu jarayon
sog‘lom ovqatlanishni targ‘ib qilish, jismoniy faollikni oshirish, ruhiy salomatlikni
mustahkamlash, skrining tekshiruvlarini kengaytirish, zararli odatlarni kamaytirish, shuningdek,
raqamli tibbiy xizmatlarni rivojlantirish bilan chambarchas bog‘liq.
Xulosa
O‘zbekiston sharoitida turmush tarziga bog‘liq kasalliklarning ortib borishi sog‘liqni
saqlash tizimi, jamiyat salomatligi va iqtisodiy barqarorlik uchun jiddiy xavf tug‘dirmoqda.
Ushbu kasalliklarning ko‘payishiga olib kelayotgan omillar – noto‘g‘ri ovqatlanish,
jismoniy faollikning yetishmasligi, stress va uyqusizlik, zararli odatlar, ekologik sharoitning
yomonlashuvi va aholining tibbiy savodxonligi pastligi – bir-biri bilan uzviy bog‘langan
murakkab tizimni tashkil etadi. Shuning uchun ham muammoni bartaraf etish alohida
yo‘nalishlar bo‘yicha emas, balki kompleks, tizimli, davlat siyosati bilan uyg‘unlashgan holda
amalga oshirilishi lozim. O‘tkazilgan tahlillar shuni ko‘rsatadiki, aholi orasida sog‘lom
ovqatlanish madaniyatini shakllantirish, meva-sabzavotlar iste’molini ko‘paytirish, shakar va
915
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
yog‘ga boy mahsulotlarni cheklash, fast-fud mahsulotlari iste’molini kamaytirish metabolik
ko‘rsatkichlarni yaxshilashda muhim o‘rin tutadi. Jismoniy faollikning yetishmasligi bilan
bog‘liq xavflarni kamaytirishda esa mahallalarda sport maydonchalari tashkil etish, maktablarda
jismoniy tarbiya mashg‘ulotlari sifatini oshirish, yoshlarda harakatli turmush tarzini targ‘ib etish
zarur.
Stressni boshqarish, ruhiy salomatlikni mustahkamlash, uyqu gigiyenasiga amal qilish va
psixologik madaniyatni rivojlantirish ham turmush tarziga bog‘liq kasalliklarning oldini olishda
beqiyos ahamiyatga ega. Tamaki va alkogol iste’molini kamaytirish bo‘yicha davlat siyosati,
ma’rifiy ishlar, yoshlar bilan profilaktik mashg‘ulotlar organizmning uzoq muddatli
salomatligini ta’minlashda ijobiy natija beradi.
Profilaktik ko‘riklar va skrining dasturlarini kengaytirish esa kasalliklarni erta bosqichda
aniqlash va o‘z vaqtida nazorat qilish imkonini beradi. Ayniqsa, arterial gipertoniya, diabet,
yurak-qon tomir kasalliklari va o‘pka kasalliklarida erta tashxislash davolash samaradorligini
sezilarli darajada oshiradi. Raqamli salomatlik, telemeditsina va smart monitoring
texnologiyalarining keng tatbiqi esa bemor va shifokor o‘rtasidagi masofani qisqartiradi,
davolash jarayonini aniq va operativ boshqarishga imkon yaratadi.
Umuman olganda, O‘zbekiston sharoitida turmush tarziga bog‘liq kasalliklarni samarali
boshqarish uchun sog‘lom turmush tarzini targ‘ib etishga qaratilgan davlat dasturlari, tibbiy-
profilaktik xizmat sifati, aholining sog‘lom hayot madaniyati va raqamli salomatlik
imkoniyatlarini uyg‘unlashtirgan holda kompleks strategiyalarni amalga oshirish zarur.
Aholining tibbiy savodxonligini oshirish, sog‘liq uchun shaxsiy mas’uliyatni kuchaytirish
va turmush tarzini o‘zgartirishga motivatsiya berish ushbu kasalliklarning kamayishiga olib
keladi. Natijada, jamiyat salomatligi yaxshilanadi, sog‘liqni saqlash tizimidagi yuk kamayadi va
mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish ko‘rsatkichlari yanada mustahkamlanadi.
ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1.
World Health Organization.
Noncommunicable Diseases: Key Facts.
Geneva: WHO,
2021.
2.
Global Burden of Disease Collaborative Network.
Global Burden of Disease Study 2020
(GBD 2020) Results.
Seattle: Institute for Health Metrics and Evaluation, 2020.
3.
Prochaska, J.O., & DiClemente, C.C.
Transtheoretical Model of Health Behavior
Change.
New York: Oxford University Press, 2018.
4.
Henderson, G.
Physical Activity and Chronic Diseases: Preventive Strategies.
London:
Routledge, 2017.
5.
Krupinski, E.
Telemedicine and Digital Health Solutions.
New York: Springer, 2019.
6.
McEwen, B.S.
Stress and Allostatic Load: Implications for Health.
Annual Review of
Medicine, 2016, pp. 431–448.
7.
Walker, M.
Why We Sleep: Unlocking the Power of Sleep and Dreams.
New York:
Scribner, 2018.
8.
Xodjamqulov, R.
O‘zbekiston aholisi orasida metabolik kasalliklar epidemiologiyasi.
Toshkent: O‘zMU nashriyoti, 2019.
9.
O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi.
Aholi salomatligi bo‘yicha yillik
tahliliy hisobot.
Toshkent, 2023.
10.
Murodova, A.
Jismoniy faollikning sog‘liq uchun ahamiyati: amaliy tadqiqotlar.
Samarqand: SamDU nashriyoti, 2021.
