ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
467
QADIMGI TURKIY LUG’ATLARDA OZIQ-OVQAT NOMLARINING LEKSIK-
SEMANTIK TAHLILI
Xongeldiyeva Sevara Shuxrat qizi
TerDU, O‘zbek filologiyasi
fakulteti talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.7943469
Annotatsiya.
Bu maqolada qadimgi turkiy lug’atlarda keltirilgan oziq-ovqat nomlari qiyosiy
va leksik-semantik tahlil ostiga olingan.Lug’atlardagi ayrim leksemalarga qiyoslash metodi orqali
mulohazalar bildirilgan.
Kalit so’zlar:
Oziq-ovqat nomlari, non va go’sht leksemalarining leksik-semantik xususiyati,
qiyoslash metodi.
LEXICAL SEMANTIC ANALYSIS OF FOOD NAMES IN OLD TURKISH
DICTIONARIES
Abstract.
In this article, the food names given in the old Turkish dictionaries are subjected
to a comparative and lexical-semantic analysis.
Key words:
Food names, lexical-semantic features of bread and meat lexemes, comparison
method.
ЛЕКСИКО-СЕМАНТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ НАЗВАНИЙ ПРОДУКТОВ
ПИТАНИЯ В СТАРЫХ ТУРЕЦКИХ СЛОВАРЯХ
Аннотация.
В данной статье были подвергнуты сравнительному и лексико-
семантическому анализу названия продуктов питания, приведенные в старотурецких
словарях.
Ключевые слова:
названия продуктов питания, лексико-семантические особенности
лексем хлеба и мяса, метод сравнения.
Qadimgi turkiy lug’atlarda qo’llanilgan oziq-ovqat nomlarining ayrimlari bugungi kunda
ham faol qo’llanadigan so’zlar sirasiga kiradi. Ushbu lug’atlarda uchrovchi oziq-ovqat nomlari
bo’yicha o’zbek tilshunosligida bir qancha ishlar amalga oshirilgan va hali ham tadqiqot ishlari
olib borilmoqda. Izlanishlar shuni ko’rsatadiki, bitta leksema bir qancha lug’atda bir xil ma’noda
kelishi yoki aksincha, bitta so’zning bir nechta lug’atda har xil ma’noda kelishi ham mumkin. Va
ayrim so’zlarning etimologiyasi hamda hozirgi kundagi muqobili ham mavjud. Ayrimlari esa
hozirgi kunda muloqot jarayonida ko’p qo’llanilmaydigan qatlamni tashkil etadi. Bunday so’zlar
XI–XIV asrlarda yaratilgan qadimgi lug‘atlar “Devonu lug‘otit turk” (keying o‘rinlarda MK), “At-
tuhfatuz zakiyati fil lug‘atit turkiya” (keying o‘rinlarda “At-tuhfat”), “Древнетюркский словарь”
(“Qadimgi turkiy lug‘at”, keyingi barcha o‘rinlarda DTS), “Kelurnoma” tarkibida uchraydi. Oziq-
ovqat nomlaridan ushbu lug’atlarda qo’llanilgan
non
leksemasiga e’tibor qaratsak. Non bu – o’zi
aslida un va suvdan tayyorlanadigan, qadim-qadimdan ulug’lanib, insonning kundalik iste’molida
muqaddas, aziz hisoblangan ne’mat. Biz uchun non leksemasi bitta va oddiy tushunchdek tuyuladi,
ammo uning qadimgi turkiy lug’atlarda uchraydigan har bir turiga (shakl, hajm, paronimlik
xususiyatlariga) alohida-alohida nom berilgan. Quyida buni qiyoslash orqali ko’rib chiqamiz.
Birgina “Devoni lug’otit turk” asarining 1-jildida non leksemasiga doir 10 ta so’z mavjud:
1)
уwуш ӭтмȁк – ushatilgan non, burdalangan non (93-bet)
2)
ӭбмӓк – non (126-bet)
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
468
3)
ӭтмӓк – non (127-bet)
4)
їсбірі – issiq qo’lda pishirilib, yoqqa to’g’rab, ustiga shakar sepib
yeyiladigan non.
5)
чoп – tutmoch (non) parchasi, burdasi (309-bet)
6)
бір кӭс ӭтмȁк – bir bo’lak non (317-bet)
7)
кӧмȁч – ko’moch, o’choqda cho’qqa qo’yib pishiriladigan non (341-bet)
8)
қaтмa – yog’da pishiriladigan qat-qat non (qatlama) (407-bet)
9)
бу
cкȁч – yupqa non (422-bet)
10)
кӱwwȁк – yaxshi xamirdan bo’lgan non (442-bet)
Yuqorida berilgan so’zlardan ko’rinib turibdiki, o’sha paytda ham nonlarning xilma-xilligi
bo’lgan; o’choqqa qo’yib pishiriladigan, yog’da pishiriladigan, qat-qat non kabi turlarga ajratilgan.
“Devoni lu’otit turk” asarining 3-jildida ham non turlari berilgan
:
јуға –
qat-qat non (34-bet),
қујма
– bir xil yog’li non nomi (188-bet), қујма – bir xil yog’li non nomi (188-bet),
қарa
ӭтмӓк
–bu bir xil nondir (241-bet). “At-tuhfat” asarida esa bo’g’irsoq hamda maxsus non
leksemalari keltirilgan:
бурcaқ
– bo’g’irsoq non (191-bet),
iршiқ
–maxsus non (210-bet). O’sha
paytlar termin va so’zlar, har bir ma’noni ifodalash uchun va nonning sifatini izohlash uchun
turkiy tilda nonning har xil leksemalari keltirilib o’tilgan. Hozirgi kunda bo’g’irsoq (
бурcaқ
),
qat-qat ( јуға – qat-qat non (34-bet) (қaтмa – yog’da pishiriladigan qat-qat non qatlama
(407-bet), yog’da qovuriladigan hamda sariyog’ bilan iste’mol qilinadigan non turlari mavjud.
Shuningdek, qadimgi turkiy lug’atlarda
olma
leksemasi ham shakli va xususiyatiga
ko’ra farqli ravishda berilgan:
1)
ӓӏмӓ – olma (o’g’uzcha, MK – 1-jild,150 b)
2)
aӏмїлa – olma (MK– 1-jild,156 b)
3)
қїмїз aлмїлa – qimizak olma (MK– 1-jild,nordon, 346 b)
4)
a:лма – olma (At-t,31 b)
5)
aлмӓ – olma (Kl, 78 b)
6)
Alмa – olma (DTS, 36 b)
7)
Alїмӏa – yarimta olma (DTS, 74 b
Yuqorida keltirilgan so’zliklar bir qaraganda shakli birdek ham bo’lib ko’rinadi, ammo
ayrim tovush va harflarda tafovutlar yetarlicha. Bundan shunday xulosaga kelish mumkinki,
qadimgi davrda nomlangan oziq-ovqat nomlari vaqt, vaziyat, mohiyatdan kelib chiqib ayrim
fonetik o’zgarishlarga uchragan bo’lishi mumkin.
Demak, har bir davrda ijtimoiy jihatdan ham, so’zlarning kelib chiqishi va
qo’llanilishi uning lug’at tarkibiga kiritilishi asosan, vaziyat va mohiyatga bog’liq bo’lib
boraveradi.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
469
REFERENCES
1.
Mahmud Koshg‘ariy. Turkiy so‘zlar devoni (Devonu lug‘otit turk). – Toshkent: Fanlar
Akademiyasi, 1963.
2.
Attuhfatuz zakiyatu fillug‘atit turkiya [Turkiy til (qipchoq tili) haqida noyob tuhfa]. –
Toshkent: Fan, 1968.
3.
Древнетюркский словарь. – Ленинград: Издательство “наука” ленинградское
отделение, 1969.
4.
Sadoqat R., Umurqulov B. O'ZBEK TILI LEKSIKASINING ISHLATILISHI. – 2022.
5.
Temirova K. “PALOV OSH” ETIMOLOGIYASI XALQ AFSONASIDA //Eurasian
Journal of Academic Research. – 2022. – Т. 2. – №. 10. – С. 242-246.
6.
Xidirova, I. ., &Jo‘rayeva, M. (2023). LEXICAL-SEMANTIC ANALYSIS OF
DIALECTISMS USED IN THE WORK OF ART (IN THE EXAMPLE OF THE WORK
"ROCKS ALSO CRY").
ModernScienceandResearch
,
2
(3), 142–144.
