ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
473
HOZIRGI OʻZBEK ADABIY TILIDA MURAKKAB SINTAKTIK BUTUNLIK
TALQINI
Amiriddinova Mohinur Ma`sidovna
Termiz davlat universiteti talabasi
D.A.Ergasheva
Ilmiy rahbar
https://doi.org/10.5281/zenodo.7943592
Annotatsiya.
Ushbu maqolada murakkab sintaktik butunlikning ifodalanishi haqida
ma'lumotlar keltirilgan.
Kalit soʻzlar:
Anaforik, kataforik, parselyatsiya, dislakatsiya.
INTERPRETATION OF COMPLEX SYNTACTIC INTEGRITY IN MODERN UZBEK
LITERARY LANGUAGE
Abstract.
This article provides information on the representation of complex syntactic
integrity.
Key words:
Anaphoric, cataphoric, parcellation, dislacation.
ИНТЕРПРЕТАЦИЯ СЛОЖНОЙ СИНТАКСИЧЕСКОЙ ЦЕЛОСТНОСТИ В
СОВРЕМЕННОМ УЗБЕКСКОМ ЛИТЕРАТУРНОМ ЯЗЫКЕ
Аннотация.
В данной статье представлена информация о представлении сложной
синтаксической целостности.
Ключевые слова:
анафорический, катафорический, парцелляция, дислокация.
Matnning yirik sintaktik birliklaridan biri murakkab sintaktik butunlikdir. Murakkab
sintaktik butunlikning struktural qurilishida asosiy rolni, ko‘pincha, birinchi gap o‘ynaydi.
Birinchi gap mavzuni belgilaydi. Bu mavzu keyin joylashadigan gaplarning mazmuni yordamida
oydinlashadi. Birinchi gap murakkab sintaktik butunlikning mazmuniy va sintaktik markazini
tashkil etadi, fikrning yana davomi borligini eslatadi, shu bilan birga, uning tuzilishini belgilaydi.
Matn kamida ikkita gapdan tuzilgan murakkab sintaktik butunlik. Gaplar o‘zaro turli
sintaktik aloqa vositalari yordamida birikadi. Ularga takroriy bo‘laklar, olmoshlar, xiazmatik
konstruksiyalar, zamon va makon ifodalovchi birliklar, kesimlarning zamon shakllari, modal
so‘zlar kabi turli leksik-grammatik birliklar kiradi.
Matn - qismlarini bog'lovchi vositalar harakterga ko'ra 2 turga bo'linadi:
1. Anaforik;
2. Kataforik.
Matn-semantik yaxlit, mazmunan bog'liqlik, sintaktik aloqaga bog'lanish asosida shakllangan
butunlikdir.
Anaforik vositalarga quyidagilar kôradi:
1. Almashish;
2. Takror;
3. Tushish;
4. Muvofiqlashish.
Kataforik vositalar 2 ga:
1. Parselyatsiya;
2. Dislakatsiya.
Parsellyatsiyada- ifodalanayotgan gaplarning joyini almashtira olamaymi,, ma'no o'zgarib
ketishi mumkin. Kommunikativ, ekspressiv sintaksisda, хususan, badiiy matnda benihoya muhim
ahamiyatga ega bo'lgan sintaktik-kommunikativ hodisa bo’lib, uning mohiyati yaxlit butunlik
bo'lgan gapni mantiqiy ta’kid va ekspressiyani kuchaytirish maqsadida ikki (yoki undan ortiq)
kommunikativ birlikka ajratib gapdan tashqariga chiqarishdan iborat. Bu hodisa sodda, qo’shma
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
474
gaplarda, murakkab sintaktik butunliklarda namoyon bo’ladi.“Parsellyatsiya” terminining
lingvistik adabiyotlarda qo’llanila boshlaganiga ham yarim asrdan oshganligi bizga ma'lum.
Dislakatsiyada esa - ifodalanayotgan gaplarimizning joyini almashtirsak ham ma'no
o'zgarmaydi, joyini almashtirib foydalansak bo'ladi.
Bularga quyidagilarni misol qilib keltiramiz:
– Nodira institutda o'qiydi. Toshkentda. (Parselyatsiya-)
– Bu yoqda keling! Tezroq! (Dislakatsiya)
–Menga mevani olib bering. Olmani. (Parselyatsiya)
-– Saida yakuniydan yiqildi. Sessiyadan. (Parselyatsiya)
– Men aylanishga ketyabman. Toshkentga. (Parselyatsiya)
– Ovozingni o'chir! Ko'p gapirma! (Dislakatsiya)
– Anavu sumkani olib berib yubor. Oqini. (Parselyatsiya)
– Biz Toqqa chiqdik. Shalqonga. (Parselyatsiya)
– Bu mening opam. Gavdalisi. (Parselyatsiya)
– Marraga boring! Yugurib! (Dislakatsiya)
REFERENCES
1.
R.Sayfullayeva. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Toshkent-2020.
2.
B.Mengliyev. Hozirgi o’zbek tili. Toshkent-2018.
3.
Tohir Malik. Shaytanat. Toshkent – 2013.
4.
Ergasheva D.A. Odil Yoqubov asarlarida inson ruhiy holati ifodalanishining lisoniy
manzarasi // Сўз санъати халқаро журнали. – Тошкент, 2020. №1, 2-jild. ISSN: 2181-
9297 Doi Journal 10.26739/2181-9297. – B. 99-103. (10.00.00 № 31)
