ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1019
HAYDOVCHI PSIXOLOGIK SALOMATLIGINING YO’L HARAKAT
XAVFSIZLIGIGA TA’SIRI
Usmonov Rahim Raxmonovich
Farg’ona davlat universiteti Ijtimoiy gumanitar fanlar kafedrasi o’qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.7964354
Annotatsiya.
Ushbu maqolada haydovchi psixologik salomatligining yo‘l harakati
xavfsizligiga ta'siri shuningdek, yo’l harakat xavfsizligi sohasidagi inson omilini baholash haqida
so’z boradi. Bundan tashqari maqoladaning aksariyat qismi tezlik yoki traektoriyaning
o‘zgarishida haydovchi harakatlarini o‘rganish, o‘zgarishini aniqlash va baholashdan iborat.
Kalit so’zlar:
Ruhiy salomatlik, haydovchining ruhiy salomatligi, yo’l, haydovchining
salomatligi, reaksiya, harakat havfsizligi, haydovchining idroki, haydovchining reaksiyasi, yo’l
harakat havfsizligi, asabiylashish, haydovchining ruhiy holati.
DRIVER SAFETY ON THE ROAD
Abstract.
This article discusses the impact of the psychological health of the driver on road
safety, as well as the assessment of the human factor in the field of road safety. Also, most of the
article consists of studying, determining and evaluating the actions of the driver when changing
speed or trajectory.
Key words:
Mental health, driver mental health, road, driver health, road, driver's health,
reaction, traffic safety, driver's perception, driver's reaction, traffic safety, nervousness, driver's
mental state.
НАДЕЖНОСТЬ ВОДИТЕЛЯ ПРИ ДВИЖЕНИИ ПО ДОРОГУ
Аннотация
. В данной статье рассматривается влияние психологического здоровья
водителя на безопасность дорожного движения, а также оценка человеческого фактора
в сфере безопасности дорожного движения. Также большая часть статьи состоит из
изучения, определения и оценки действий водителя при изменении скорости или
траектории.
Ключевые слова:
Психическое здоровье, психическое здоровье водителя, дорога,
здоровье водителя, дорога, здоровье водителя, реакция, безопасность движения,
восприятие водителя, реакция водителя, безопасность дорожного движения,
нервозность, психическое состояние водителя.
Haydovchining yo‘ldagi favqulodda holatdagi xatti-harakati va xulqini faqat kichik
ehtimollik darajasi bilan taxmin qilish mumkin. Yo‘l harakati xavfsizligini boshqarish sohasida
haydovchi ishidagi ishonchlilikni oshirish - "haydovchi - avtomobil - yo‘l - atrof-muhit" tizimida
boshqaruv elementi sifatida yo‘l harakati xavfsizligini takomillashtirish siyosati sohasidagi asosiy
vazifadir. Haydovchi uchun asosiy ma'lumot manbai yo‘l bo‘lib, u birinchi navbatda yo‘lni vizual
analizator orqali idrok qiladi. Yo‘l holatini idrok etishning 95% ko‘rish orqali amalga oshiriladi.
Yo‘l sharoitlari haqidagi ma'lumotlarni tahlil qilib, haydovchi avtomobilning tegishli haydash
rejimini tanlaydi va shu asosda eng maqbul va xavfsiz rejimni belgilaydi. Yo‘lning geometrik
parametrlariga, tartibga solish vositalariga, ustun bo‘lgan harakat intensivligiga, marshrut bo‘ylab
harakatlanish jarayonida yo‘l bo‘yidagi landshaftga qarab, harakat rejimi juda keng o‘zgaradi.
Avtomobil haydovchisi tanlangan rejimning xususiyatlarini va hozirgi harakat holatini doimiy
ravishda taqqoslaydi. Haydovchi biror obyekt oldidan xavfsiz o‘tish uchun amalga oshirilishi
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1020
kerak bo‘lgan harakatlari haqida qo‘shimcha ma'lumot oladi va kerak bo‘lganda joriy holatdagi
rejimga tuzatishlar kiritadi. Shunday qilib, yo‘l holatini tashkil etishda haydovchining
psixofiziologik imkoniyatlarini hisobga olish kerak. Shunday qilib "haydovchi - avtomobil - yo‘l
- atrof-muhit" tizimida havfsizlikni ta’minlashda haydovchining yo‘ldagi harakatining
ishonchliligi masalasi eng muhimdir. Bunga harakatni boshqarish vositalarining samarali bo‘lishi,
haydovchining ko‘rish maydonidagi harakatni boshqarish vositalarini oqilona o‘rnatish,
haydovchining e'tiborini chalg‘itadigan va uning hissiy holatini oshiradigan narsalarni yo‘l
bo‘yida joylashtirishni optimal cheklash orqali erishish mumkin. Haydovchidagi foydali ish
foefitsentini yuqori darajada bo‘lishiga erishish faqatgina u tomonidan qabul qilinayotgan
informatsiyalarning ma’lum bir meyyorda bo‘lishini ta’minlash orqali amalga oshiriladi.
Haydovchining ishonchliligi va harakat xavfsizligi to‘g‘ridan-to‘g‘ri haydovchining hissiy
holatiga bog‘liq. Bu esa ko‘p jihatdan yo‘l haqidagi ma'lumotlarning ko‘pligi yoki yetishmasligiga
bog‘liq. Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, reaktsiya vaqti juda katta farq qiladi va u har jihatdan
transport holatiga bog‘liq.Misol uchun, aytishlariga qaraganda haydovchining reaktsiya vaqti har
qanday transport holati uchun nazariy jihatdan doimiy ya’ni bir xil deb hisoblanadi.
Yo‘l harakati xavfsizligiga ta'sir qilish sohasidagi inson omilini baholashni aniqlashga
qaratilgan tadqiqotning aksariyat qismi tezlik yoki traektoriyaning o‘zgarishida haydovchi
harakatlarini o‘rganish, o‘zgarishini aniqlash va baholashdan iborat. Ammo shuni hisobga olish
kerakki, harakat tezligini yoki traektoriyasini o‘zgartirish yo‘lda harakatlanayotganda transport
holatini idrok etishdek murakkab jarayonining yakuniy bosqichidir.
Aksariyat, avariya sabablarini o‘rganayotganda, haydovchining e’tibori ayni holatida
reaktsiyasi tezlikni o‘zgartirishga emas, balki yo‘l holatining ba'zi bir elementiga qaratilganligi
ko‘zga tashlanadi. Asabiylashishning kuchayishi, bosh miyya po‘stlog‘ida tarqaladi va
haydovchiga ta'sir qiladi. Haydovchi nafaqat favqulodda vaziyatda, balki muncha vaqt o‘tib undan
muvaffaqiyatli chiqib ketgandan keyin ham haydovchi xato qila boshlaydi. Ayrim yo‘l-transport
hodisalari yo‘lning eng xavfli yoki murakkab qismida emas, balki ancha olisda masofada yoki
qatnov murakkab bo‘lmagan joylarda sodir bo‘lishini ham shu faktni tasdiqlaydi. Yo‘l harakatini
tartibga solish vositalaridan foydalanish samaradorligi, ushbu vositalarning yo‘l sharoitlari
qanchalik to‘g‘ri hisobga olinganligi va ular haydovchilarning psixofiziologik xususiyatlariga
qanchalik mos kelishiga bog‘liq. Tadqiqotlar shuni tasdiqlaydiki, agar yo‘l harakatini tartibga
solish vositalari haydovchi idrokining o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda tanlansa,
baxtsiz hodisalarni kamaytiradi va mehnat sharoitlarini yaxshilaydi. Moskva davlat avtomobil
yo‘llari institutida o‘tkazilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, yo‘lda mashina haydash vaqtidagi
haydovchi diqqatining 95% yo‘l uchun ajratilgan bo‘ladi. Harakat tezligidagi o‘zgarishlar diqqat
maydonining hajmiga ta'sir qiladi. Yo‘l holati tushuntiruvchi elementlarini o‘z vaqtida va to‘g‘ri
idrok etish, ularni idrok etish uchun kerak bo‘ladigan vaqtning yetarli yoki yetarli emasligiga
bog‘liq. Haydovchi tomonidan yo‘l elementlarini va belgilarni tanib olishi, mohiyatini anglashi,
tushunishi uchun elementlarning soni va diqqatini jamlashiga sarflangan vaqt bir biriga mos
bo‘lishi kerak. Masalan, "cheklangan tezlik" belgisini tanib olish uchun, belgining foni aniq
ko‘rinadigan vaqtda taxminan 0,1 s, yomon kontrast bilan - 0,5 s, kechqurun esa - 0,7-0,8 s vaqt
talab qilinadi. Yo‘l belgilarini o‘tkazib yuborish yoki ularni noto‘g‘ri idrok etish, haydovchi
tomonidan noto‘g‘ri qarorlar qabul qilishini yoki xatoga yo‘l qo‘yilishi ehtimoli borligi
tajribalarda aniqlangan.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1021
Misol qilib Rossiya Federatsiyasining transport xavfsizligi kontseptsiyasi olaylik. U
quyidagilarni o‘z ichiga oladi. Transport infratuzilmasi sohasidagi milliy xavfsizlik ta'riflari,
harakat xavfsizligi manfaatlariga tahdid soluvchi sabablarni tadqiq etish va aniqlash. Yo‘l
muhitiga salbiy omillar ta'sirini bartaraf etishga qaratilgan tizimni yaratish. Xalqaro standartlarga
muvofiq Rossiyada transport xavfsizligi darajasini oshirishga qaratilgan chora-tadbirlar majmuini
ishlab chiqish.
Rossiyaning transport xavfsizligi tizimi mamlakat milliy xavfsizlik tizimining bir qismidir.
Uning tashkiliy asosining asosiy elementlari amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq Rossiya
Federatsiyasining transport xavfsizligini ta'minlashda ishtirok etadigan prezidentdan tortib
fuqaroga qadar bo‘lgan butun hokimiyat vertikalidir.
Davlatning fuqarolarning hayoti va sog‘lig‘ini saqlashga qaratilgan barcha sa'y-harakatlariga
qaramay, Rossiya yo‘llarida o‘limlar soni kamaymoqda, ammo Yevropa mamlakatlari bilan
taqqoslaganda bu yuqori darajada qolmoqda. Rossiyadagi baxtsiz hodisalar darajasiga ko‘ra, 100
ming aholiga to‘g‘ri keladigan o‘limlar soni Buyuk Britaniya va Shvetsiyaga qaraganda uch
baravar, Germaniya, Daniya va Kanadaga qaraganda ikki baravar yuqori. Yo‘l-transport hodisalari
oqibatlarining og‘irligi Buyuk Britaniya, Germaniya, AQSh kabi mamlakatlar bilan solishtirganda
yo‘l-transport hodisalarining asosiy ko‘rsatkichlaridan 5-6 baravar yuqori. Ko‘rinib turibdiki, yo‘l
harakati xavfsizligini ta’minlash sohasida mamlakat demografik salohiyatiga putur yetkazuvchi
buzg‘unchi jarayonlarni to‘xtatish imkonini beruvchi kompleks chora-tadbirlar zarur[2.35].
Hozirgi vaqtda Rossiyada avtomobillar soni tez sur'atlar bilan o‘sib bormoqda, transport
hajmi oshdi, transport oqimlarining intensivligi, odamlarning harakatchanligi ortib bormoqda,
hududlarning transportdan foydalanish imkoniyati kontseptsiyasi o‘zgarib bormoqda. Shunga
ko‘ra, bu avtohalokat holatiga ta'sir ko‘rsatadigan haydovchilar va tashuvchilar sonining
ko‘payishiga olib keladi. Oxirgi 10 yilda yo‘l-transport hodisalarida 300,98 ming kishi halok
bo‘lgan, 2 millionga yaqin kishi jarohatlangan. Yo‘l-transport hodisalarida halok bo‘lganlarning
to‘rtdan bir qismi 26 yoshdan 40 yoshgacha bo‘lgan faol mehnat yoshidagi odamlardir.
Texnogen avariyalar va ayniqsa og‘ir oqibatlarga olib keladigan baxtsiz hodisalarning
sabablarini tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, ularning aksariyati inson omili tufayli sodir bo‘ladi.
Yo‘l harakati xavfsizligi bilan bog‘liq davom etayotgan murakkab vaziyatning sabablari
aholining doimiy ravishda o‘sib borayotgan harakatchanligi bilan izohlanadi. Bundan tashqari
avtoturargohlar soni va yo‘l tarmog‘ining uzunligi, ular o‘rtasidagi nomutanosiblikning
kuchayishi ham sabab bo‘ladi. Chunki bu sharoit transport oqimlarining hozirgi intensivligi uchun
mo‘ljallanmagan. Natijada, yo‘l harakati sharoitlarining yomonlashishi, tirbandlik, yoqilg‘i
sarfining oshishi, atrof-muhitning yomonlashishi va baxtsiz hodisalar sonining ko‘payishi yuzaga
kelmoqda.
Aksariyat baxtsiz hodisalarning asosiy sabablarini tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, yo‘l
harakati qatnashchilari yo‘l harakati qoidalarini ataylab buzadilar. Bunga misol qilib aniq
shartlarga mos kelmaydigan tezlikni oshirishni keltirish mumkin. Bu esa yo‘l madaniyatining
nihoyatda pastligi va yo‘l harakati qatnashchilarining mas’uliyatsizligidan dalolat beradi.
Rossiya Federatsiyasi ekspertlarning fikriga ko‘ra, ushbu mamlakatda motorizatsiya o‘sishi
davom etadi. Shuning uchun bugungi kunda shahar, mintaqaviy, federal darajadagi davlat
siyosatining ustuvor yo‘nalishi, yo‘l harakati xavfsizligini oshirishdan iborat bo‘lib qolmoqda.
Ijtimoiy-iqtisodiy tuzilmada yo‘l-transport hodisalaridan yetkaziladigan zararni kamaytirish uchun
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1022
yo‘l harakati xavfsizligini ta’minlash sohasidagi davlat tizimini doimiy ravishda rivojlantirish
zarur. Yo‘l harakati xavfsizligi muammolarini hal qilishda tegishli izchillikning yo‘qligi butun
yo‘l harakati xavfsizligi jarayonining samaradorligini pasaytiradi. Mohiyatan eng muhim mezon
xavfsizlik muammosi – inson va butun jamiyatni himoya qilishdir. Yo‘l harakati xavfsizligining
mohiyati ham shunda.
REFERENCES
1.
Mohinur, D., & Rahimjon, U. (2022). A Study Of Memory Processes And Their
Development In Preschool.
Uzbek Scholar Journal
,
5
, 62-65.
2.
Rahim, U. (2021, May). SOCIAL FACTORS OF THE INTERDEPENDENCE OF
MENTAL AND PHYSICAL ACTIVITY. In
Archive of Conferences
(Vol. 25, No. 1, pp.
6-7).
3.
Usmonov, R. (2022). O’SMIRLAR XULQIDA NAMOYISHKORLIK G’AYRATLILIK
XUSUSIYATLARI
TADQIQ
ETISH
METODOLOGIYASI.
Science
and
innovation
,
1
(B8), 127-135.
4.
Usmonov R. O’SMIRLIK DAVRI SHAXSIGA XOS ILMIY-NAZARIY
YONDOSHUVLAR //Science and innovation. – 2022. – Т. 1. – №. B8. – С. 120-126.
5.
Usmonov,
R. "O’SMIRLIK DAVRI SHAXSIGA XOS ILMIY-NAZARIY
YONDOSHUVLAR."
Science and innovation
1.B8 (2022): 120-126.
6.
Usmonov, R. (2022). O’SMIRLIK DAVRI SHAXSIGA XOS ILMIY-NAZARIY
YONDOSHUVLAR.
Science and innovation
,
1
(B8), 120-126.
7.
Raxmonovich U. R. O’SMIRLIK DAVRIDA NAMOYISHKORLIK, G’AYRATLILIK
TAJOVUZKORLIK XUSUSIYATLARINING NAMOYON BO’LISHI //INNOVATIVE
DEVELOPMENTS AND RESEARCH IN EDUCATION. – 2022. – Т. 1. – №. 12. – С.
87-97.
8.
Raxmonovich, Usmonov Rahimjon. "O’SMIRLIK DAVRIDA NAMOYISHKORLIK,
G’AYRATLILIK
TAJOVUZKORLIK
XUSUSIYATLARINING
NAMOYON
BO’LISHI."
INNOVATIVE DEVELOPMENTS AND RESEARCH IN EDUCATION
1.12
(2022): 87-97.
9.
Raxmonovich, U. R. (2022). O’SMIRLIK DAVRIDA NAMOYISHKORLIK,
G’AYRATLILIK
TAJOVUZKORLIK
XUSUSIYATLARINING
NAMOYON
BO’LISHI.
INNOVATIVE DEVELOPMENTS AND RESEARCH IN EDUCATION
,
1
(12),
87-97.
10.
Raxmonovich U. R. O’SMIRLIK DAVRIDA NAMOYISHKORLIK, G’AYRATLILIK
TAJOVUZKORLIK XUSUSIYATLARINING NAMOYON BO’LISHI //INNOVATIVE
DEVELOPMENTS AND RESEARCH IN EDUCATION. – 2022. – Т. 1. – №. 12. – С.
87-97.
11.
Raxmonovich, Usmonov Rahimjon. "O’SMIRLIK DAVRIDA NAMOYISHKORLIK,
G’AYRATLILIK
TAJOVUZKORLIK
XUSUSIYATLARINING
NAMOYON
BO’LISHI."
INNOVATIVE DEVELOPMENTS AND RESEARCH IN EDUCATION
1.12
(2022): 87-97.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1023
12.
Raxmonovich, U. R. (2022). O’SMIRLIK DAVRIDA NAMOYISHKORLIK,
G’AYRATLILIK
TAJOVUZKORLIK
XUSUSIYATLARINING
NAMOYON
BO’LISHI.
INNOVATIVE DEVELOPMENTS AND RESEARCH IN EDUCATION
,
1
(12),
87-97.
13.
Rakhmonovich
U.
R.
CHARACTERISTICS
OF
DEMONSTRATIVENESS,
ENTHUSIASM AND AGGRESSIVENESS IN ADOLESCENCE //Galaxy International
Interdisciplinary Research Journal. – 2022. – Т. 10. – №. 12. – С. 820-824.
14.
Rakhmonovich,
Usmanov
Rahimjon.
"CHARACTERISTICS
OF
DEMONSTRATIVENESS,
ENTHUSIASM
AND
AGGRESSIVENESS
IN
ADOLESCENCE."
Galaxy International Interdisciplinary Research Journal
10.12
(2022): 820-824.
15.
Rakhmonovich, U. R. (2022). CHARACTERISTICS OF DEMONSTRATIVENESS,
ENTHUSIASM AND AGGRESSIVENESS IN ADOLESCENCE.
Galaxy International
Interdisciplinary Research Journal
,
10
(12), 820-824.
16.
Rakhmanovich R. U., Rakhmanovna U. F. EASTERN THINKERS'VIEWS ON
NATIONAL FOLK GAMES AND THEIR INFLUENCE ON THE FORMATION OF A
CHILD'S PERSONALITY //International journal of advanced research in education,
technology and management. – 2023. – Т. 2. – №. 3.
17.
Rakhmanovich, Rahim Usmanov, and Usmanova Feruza Rakhmanovna. "EASTERN
THINKERS'VIEWS ON NATIONAL FOLK GAMES AND THEIR INFLUENCE ON
THE FORMATION OF A CHILD'S PERSONALITY."
International journal of advanced
research in education, technology and management
2.3 (2023).
18.
Rakhmanovich, R. U., & Rakhmanovna, U. F. (2023). EASTERN THINKERS'VIEWS
ON NATIONAL FOLK GAMES AND THEIR INFLUENCE ON THE FORMATION OF
A CHILD'S PERSONALITY.
International journal of advanced research in education,
technology and management
,
2
(3).
19.
Rakhmanovich R. U., Rakhmanovna U. F. EASTERN THINKERS'VIEWS ON
NATIONAL FOLK GAMES AND THEIR INFLUENCE ON THE FORMATION OF A
CHILD'S PERSONALITY //International journal of advanced research in education,
technology and management. – 2023. – Т. 2. – №. 3.
20.
Rakhmanovich, Rahim Usmanov, and Usmanova Feruza Rakhmanovna. "EASTERN
THINKERS'VIEWS ON NATIONAL FOLK GAMES AND THEIR INFLUENCE ON
THE FORMATION OF A CHILD'S PERSONALITY."
International journal of advanced
research in education, technology and management
2.3 (2023).
21.
Rakhmanovich, R. U., & Rakhmanovna, U. F. (2023). EASTERN THINKERS'VIEWS
ON NATIONAL FOLK GAMES AND THEIR INFLUENCE ON THE FORMATION OF
A CHILD'S PERSONALITY.
International journal of advanced research in education,
technology and management
,
2
(3).
22.
Vosiljonov, A. (2022). Basic theoretical principles of corpus linguistics.
Academicia
Globe: Inderscience Research
,
3
(2), 1-3.
23.
Vosiljonov, A. (2022). LINGVISTIK TАDQIQОTLАRDА KОRPUS О ‘RGАNISH
ОBYЕKTI SIFАTIDА.
IJTIMOIY FANLARDA INNOVASIYA ONLAYN ILMIY
JURNALI
,
2
(11), 176-182.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1024
24.
Vosiljonov,
A.
(2022).
PRAGMALINGVISTIKA
VA
UNING
TAHLILIY
SHAKLLANISH TARIXI.
Science and innovation
,
1
(B8), 99-105.
25.
Vosiljonov, A. (2022). PRAGMALINGUISTICS AND THE HISTORY OF ITS
ANALYTICAL DEVELOPMENT.
Science and Innovation
,
1
(8), 99-105.
26.
Vosiljonov, A., & Isaqova, X. (2023). EFFECTIVENESS OF MOTHER TONGUE
EDUCATION IN THE PRIMARY GRADES.
International journal of advanced research
in education, technology and management
,
2
(2).
