ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
144
VALENTLIK TUSHUNCHASI. SO’Z BIRIKMASI VA SINTAGMA
MUNOSABATI
(“DAFTAR HOSHIYASIDAGI BITIKLAR” ASARI MISOLIDA)
Jo'rayeva Mehriniso
TerDU, o'zbek filologiyasi fakulteti talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.8009286
Annotatsiya.
Ushbu maqolada valentlik tushuncha va uning turlari shuningdek, so’z
birikmasi va sintagmatik munosabat va ularning farqli jihatlari yuzasidan fikrlar yuritilgan bo’lib,
badiiy asarlardan olingan misollar orqali dalillangan.
Kalit so’zar:
Valentlik, semantik, lug’aviy, sintaktik, grammatik shakl valentligi, birikish
va biriktirish imkoniyati, sintagmatik munosbat, so’z birikmasi va sintagma, og’zaki nutq, pauza.
CONCEPT OF VALENCE. PHRASE AND SYNTAGMA RELATIONSHIP
(IN THE EXAMPLE OF THE WORK "INSCRIPTIONS IN THE MARGINS OF
THE NOTEBOOK")
Abstract.
In this article, the concept of valence and its types, as well as the combination of
words and syntagmatic relationship and their different aspects, are discussed, and evidenced by
examples from works of art.
Key words:
Valence, semantic, lexical, syntactic, grammatical form valence, the possibility
of combining and connecting, syntagmatic relationship, word combination and syntagm, oral
speech, pause.
ПОНЯТИЕ ВАЛЕНТНОСТИ. ОТНОШЕНИЕ ФРАЗЫ И СИНТАГМЫ
(НА ПРИМЕРЕ РАБОТЫ "НАДПИСЬ В РАМКАХ ТЕТРАДНИ")
Аннотация.
В данной статье рассматриваются понятие валентности и ее виды,
а также сочетание слов и синтагматические отношения и их различные аспекты, и
доказываются примерами из художественных произведений.
Ключевые слова:
Валентность, семантическая, лексическая, синтаксическая,
грамматическая валентность формы, возможность сочетания и соединения,
синтагматическая связь, словосочетание и синтагма, устная речь, пауза.
Tilshunoslikda XIX asrda lisoniy birlikning substansial ma’nosi bormi yoki yo’q degan
savol o’rtaga tashlandi. Shu tariqa, ilmiy tadqiqotlar natijasi o’laroq dastlab jahon tilshunosligida
G.Paul tomonidan valentlik nazariyasiga asos solindi va substansial dialektika maktabi ochildi.
O’zbek tilshunosligida vakentlik nazariyasiga oid tadqiqotlar XX asr oxiri XXI asr boshlariga
tog’ri keladi. Tilshunosligimizda bir qator olimlar, jumladan, A. Hojiyev, R. Rasulov va
M.Eltazarovlar valentlik va substansial tilshunoslik yuzasidan ilmiy izlanish va bir qator
tadqiqotlar olib borishgan.
Lisoniy birliklarning birikish va biriktirish imkoniyatiga valentlik deyiladi. Valentlikni
hosil qiluvchi lisoniy birliklar muayyan til jamiyati a’zolari ongida yashaydi. Masalan: ishla
leksemasi kishi ongida bir necha bo’sh o’ringa ega bo’ladi va nutqda voqealanib, bir vaqtda o’ziga
shuncha birikuvchini ham torta olishi mumkin [2,]. Bu uning biriktiruvchanlik imkoniyatining
qanchalik ko’p ekanligiga bog’liq. Lisoniy birliklarning birikish va biriktirish imkoniyatiga ko’ra
valentlik lug’aviy, semantik, sintaktik, grammatik shakl valentligiga ajratiladi.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
145
Lug’aviy valentlik biriktiruvchi leksemaning ma’noviy jihatdan o’ziga mos birikuvchilarni
tanlashi. Masalan: sayra leksemasi it leksemasini o’ziga torta olmaydi, it leksemasi sayra
leksemasidagi bironta bo’sh o’ringa tusha olmaydi. Chunki ularda ma’noviy muvofiqlik mavjud
emas. Lug’aviy valentlik yuzaga chiqishi uchun it leksemasini hurmoq leksemasiga, qush
leksemasini sayramoq leksemasiga birlashtirishimiz kifoya. Quyidagilar lug’aviy valentlikka
misol bo’ladi:
1.
Qush sayradi; eshak hangradi; gul so’ldi; mushuk miyovladi; it hurdi;
2.
Tovuq qaqag’ladi; ari g’o’ng’illadi; bo’ri uvulladi; soat chiqqilladi;
3.
Ot kishnadi; xo’roz qichqirdi; suv shildiradi kabilar.
Semantik valentlik so’z turkumlari doirasidagi birikish imkoniyati hisoblanadi. Masalan:
Havoda ananas isi aralash yong’oq xazonlarining o’tkir hidi gurkiradi (O’. Hoshimov “Bahor
qaytmaydi” 7-b)
1.
Havoda gurkiradi – ot+fe’l;
2.
Ananas isi – ot+ot;
3.
Isi aralash – ot+fe’l;
4.
Yong’oq xazonlari – ot+ot;
5.
Xazonlarining hidi – ot+ot;
6.
O’tkir hidi – ot+ot.
Sintaktik valentlik leksema valentligining ikkinchi tomoni, u hokim mavqedagi
leksemaning tobe leksemalarni o’ziga tortish uchun ularning ma’lum bir sintaktik shaklda –
kelishik, ko’makchi, ravishdosh, sifatdosh qo’shimchasini olishini talab qilishi. Bu hokim
leksemaning sintaktik mavqeyi, Grammatik shakli tomonidan belgilanadi [3,]. Bunga ko’ra gul
ekildi, oynani artdi sintaktik qurilmalaridagi (gul) va (oynani) so’zlarining Grammatik shakli bosh
so’zning Grammatik shakli bilan belgilangan.
Grammatik shakl valentligi leksemaga grammatik shakl(shaxs-son) qo’shilganda ularning
birikuvchilari orasidagi munosabatning yuzaga kelishi hisoblanadi. Ya’ni bunda bir-biri bilan
birikishi talab qilinayotgan ikki leksema ham o’zi uchun kerakli Grammatik shaklni talab qiladi.
Masalan: botirman so’z shakli -man shaxs-son qo’shimchasi bilan birikmasidan oldin, botir
leksemasining men olmashiga ehtiyoji tug’ilmagan. Bu grammatik shakl valentligining asosiy
xususiyati hisoblanadi. Valentlik so’z birikmasi tizimida bosh o’rinda turib, birikmalarning
birikish va biriktirish imkoniyatining asosi sanaladi.
Gapning struktura va mazmun jihatidan bir butun bo’lgan guruhlari, parchlari jonli tilda –
og’zaki nutqda tovush jihatidan ham ajralib turadi. Bunday guruhlar sintagma deyiladi [4,]. Ushbu
nazariyaga misol qilib, haybatli samalyot yashil bog’lar ustidan uchib o’tdi gapi tahlil qilindi. Bu
gapda uchta sintagma mavjud: 1) haybatli samalyot; 2) yashil bog’lar ustidan; 3) tez uchib o’tdi.
Har bir sintagma bir havo chiqarish bilan – bir nafas kuchi bilan aytiladi, so’ng orada qisqa pauza
bo’lib, boshqa sintagma boshlanadi. Sintagmaning eng so’nggi elementi, shu elementning so’nggi
bo’g’ini kuchli aytiladi – urg’uli bo’ladi. Demak, fonetik jihatdan sintagma gapning intonatsiya
bilan birikkan, odatda bir-biridan qisqa pauza orqali ajralib turadigan yaxlit parchalaridir.
Sintagma grammatik yaxlitlikni ko’rsatuvchi butunlikdir. Gap bir sintagmali yoki ko’p sintagmali
bo’lishi mumkin. Sintagma ba’zan bir so’zdan ham tashkil topadi. Sintagma bir necha so’zli
bo’lganda, ko’pincha, yetakchi va unga tobe so’zdan tashkil topadi.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
146
Sintagmaning so’z birikmasidan farqli xususiyati uning unsurlari orasiga boshqa
sintagmaning usvi ajralib kirmaydi. So’z birikmasida bundan mustasno. Masalan: darsni kecha
tayyorladim gapidagi darsni tayyorlamoq so’z birikmasi orasiga unga daxli bo’lmagan kech so’zi
qo’llanilgan. Gaplar tarkibida sintagmalar quyidagicha qo’llaniladi:
1.
Uning oldida bir savat oq gul quyosh parchasidek tovlanadi. (O’. Hoshimov “Daftar
hoshiyasidagi bitiklar” 12-b) Uchta sintagma mavjud: uning oldida; bir savat oq gul; quyosh
parchasidek tovlanadi.
2.
Hovliga tushsam, havoning avzoyi buzuq. (O’. Hoshimov “Daftar hoshiyasidagi bitiklar”
4-b) Ikkita sintagma mavjud: hovliga tushsam; havoning avzoyi buzuq.
3.
Qondek qizarga tok barglari ohista chayqaladi. (O’. Hoshimov “Daftar hoshiyasidagi
bitiklar” 16-b) Uchta sintagma mavjud: qondek qizargan; tok barglari; ohista chayqaladi.
Yuqoridagilardan shuni xulosa qilish mumkinki, so’zlarning valentlik imkoniyati muhim
jarayonlardan biri sanaladi. Ushbu jarayon orqali so’zlarning qaysi so’zni o’ziga qabul qila olishi
yiki qabul qila olmasligi kabi bir qator masalalar o’z yechimini topadi. Chunki ongimizda bir qator
so’zlarning valentligi mavjud, ya’ni qaysi so’zni o’ziga qabul qila olishini bilamiz va buni yozma
ko’rinishda ham ifodalab bera olamiz va bu judayam muhimdir. Sintagma nutqiy hodisa
hisoblanib, har bir so’zlovchi bir gapni turlicha sintagmaga bo’la oladi. Bu jarayonda so’zlovchi
ifodalayotgan nutqini atrofdagilarga ifodaliroq tushuntirish imkoniyatini yaratib beradi. Demak,
fikrlarga tayangan holda so’zlarning birikishi va biriktirishi, shuningdek tog’ri ifodalanishi uchun
valentlik hamda sintagmaning o’rni beqiyosligiga amin bo’lindi.
REFERENCES
1.
O’. Hoshimov. (qissa va hikoyalar)– T: “Nurli dunyo” nashriyot uyi, 2022. - 160 b.
2.
R. Sayfullayeva., B. Mengliyev., L. Raupova., M. Qurbonova., M.Abuzalov., D.
Yo’ldosheva. Hozirgi o’zbek adabiy tili. – T.: “Innovatsion rivojlanish nashriyot – matbaa
uyi”, 2020.
3.
D.A.Abdullayeva. semantic-sintaktik valentlik: filol.fan. nomz…diss. avtoref. –
Samarqand,2022.
4.
A. G’ulomov., M. Asqarova. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Sintaksis. “O’qituvchi”
nashroyoti. – Toshkent, 1965.
5.
Xidirova, I., & Jo‘rayeva, M. (2023). LEXICAL-SEMANTIC ANALYSIS OF KINSHIP
NAMES USED IN ANCIENT TURKISH DICTIONARIES.
Modern Science and
Research
,
2
(4), 716-719.
6.
Jo‘rayeva, M. (2023). TOHIR MALIKNING “ODAMIYLIK MULKI” ASARIDA QO
‘LLANILGAN EGASI UMUMLASHGAN VA SHAXSI NOMA’LUM GAPLARNING
LINGVISTIK TAHLILI.
" Science Shine" International scientific journal
,
1
(2).
