ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
270
BOSHLANG`ICH SINF O`QUVCHILARINING TANQIDIY FIKRLASH
KO`NIKMALARINI SHAKLLANTIRISH
Ergasheva Odina Xasan qizi
Guliston Davlat universiteti Pegagogika fakulteti
“Boshlang`ich ta`lim va sport tarbiyaviy
ishi” yo`nalishining stajyor - o`qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.8021157
Annotatsiya.
Ushbu maqolada boshlang`ich sinf o`quvchilarining tanqidiy fikrlash
qobilyatlarini aniqlash va tanqidiy fikrlash motivatsiyalarini rivojlantirishning o`ziga xos usullari
haqida fikr yuritilgan. Maqolada boshlang`ich sinf o`quvchilaridagi tanqidiy fikrlash
qobilyatlarini rivojlantirish maqsadida foydalanish lozim bo`lgan o`qituvchi vazifalari haqidagi
kerakli ma`lumotlar va manbalar keltirib o`tilgan.
Kalit so`zlar:
tafakkur, qobiliyat, ko`nikma, boshlang`ich sinf, o`qituvchi, fikrlash, ta`lim,
usullar.
FORMATION OF CRITICAL THINKING SKILLS OF PRIMARY SCHOOL
STUDENTS
Abstract.
This article discusses the specific methods of determining the critical thinking
abilities of elementary school students and developing critical thinking motivations. In the article,
the necessary information and resources about the tasks of the teacher, which should be used in
order to develop the critical thinking skills of primary school students, are mentioned.
Key words
: thinking, ability, skill, primary class, teacher, thinking, education, methods.
ФОРМИРОВАНИЕ НАВЫКОВ КРИТИЧЕСКОГО МЫШЛЕНИЯ У
УЧАЩИХСЯ НАЧАЛЬНЫХ КЛАССОВ
Аннотация
. В данной статье рассматриваются конкретные методы определения
способностей к критическому мышлению учащихся начальной школы и развития
мотивации критического мышления. В статье упоминается необходимая информация и
ресурсы о задачах учителя, которые следует использовать для развития навыков
критического мышления учащихся начальных классов.
Ключевые слова:
мышление, умение, умение, начальный класс, учитель, мышление,
воспитание, методы.
So`nggi yillar mobaynida ta`lim tizimi tubdan isloh qilindi va bu jarayon hali hamon
davom etmoqda. Darhaqiqat har qanday jamiyatda yosh avlodning ta`lim- tarbiyasi, odob-ahloqi
doimo dolzarb muammo sifatida e`tirof etiladi.
O`zbekiston Respublikasining uzluksiz ta`lim tizimining ajralmas va eng asosiy bo`g`ini
boshlang`ich ta`lim ekanligini e`tiborga olgan holda aynan tanqidiy fikrlash ko`nikmasini
rivojlantirishga shu bosqichda alohida e`tibor qaratish maqsadga muvofiqdir. Boshlang`ich
ta`limda nazariy va amaliy bilimlar hamda tanqidiy fikrlash ko`nikmalari bilan birga milliy urf-
odatlar va qadriyatlarni hurmat qilishi, ma`naviy, ruhiy, jismoniy jihatdan sog`lom va barkamol,
fuqarolik burch va masuliyatini his qilgan holda voyaga yetishlari zarur.
Darhaqiqat bugungi kunda ta`lim sohasida olib borilayotgan keng ko`lamli islohatlar,
ta`lim mzmunini takomillashtirishga oid qabul qilingan hukumat qarorlari, ta`limni hayot bilan
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
271
bog`lashni, o`qitish samaradorligini oshirishni, tez taraqqiy etib borayotgan jamiyat uchun har
tomonlama rivojlangan faol fuqarolik pozitsiyasiga ega bo`lgan barkamol avlodni, komil shaxsni
tarbiyalab, yetishtirishni talab qiladi. Bu o`rinda ta`lim jarayoniga innovatsion pedagokik
texnologiyalarning kirib elishi va qo`llanishi davr talabi bilan bevosita bog`liqdir. Shu boisdan
ham yosh avlodni rivojlangan huquqiy madaniyatli qilib tarbiyalash pedagog kadrlardan yangicha
yondashuv hamda ijodkorlik, kreativlikni talab etiladi. O`quvchi shaxsi tanqidiy fikrlashi uning
ong darajasi yetarli darajada o`sib borayotganingi belgilaydi. Hozirgi kunda ta`lim sohasida juda
katta yangiliklar kiritilmoqda. Ulardan bir misol ta`lim tizimida yangi darsliklar, chet el
mamlakatlaridan kirib kelayotgan sinovga qo`yilgan ta`lim tizimlarining asosiy maqsadi
bolalarning og`zaki nutqini rivojlanishi, erkin fikrlay olish, tanqidiy va kreativ fikrlay olishi
qobilyatlarini shakllantirishdan iborat. Tan`idiy fikrlash- bu inson intelektual faoliyatining
turlaridan biri bo`lib, uni o`rab turgan axborot maydoniga yuqori darajadagi idrok etish, tushinish,
yondashishning obektivligi bilan ajralib turadi.
Bolaning kognitiv faoliyati va qiziqishi doimo atrofdagi dunyoni o`rganishga va bu dunyo
haqida o`z rasmini yaratishga qaratilgan. Fikrlash nutq bilan o`zaro bog`liqdir. Bolaning aqliy
faolligi qanchalik ko`p bo`lsa u shunchalik ko`p savollar beradi va bu savollar qanchalik xilma-xil
bo`ladi. Boshlang`ich maktab o`quvchilari savollarning eng keng tipologiyasidan foydalanadilar:
bu nima? u kim? nima uchun?,nega?, nima sodir bo`ldi?, nima bo`ladi?,qayerda?, qancha?...va
bu savollarni javobini to`la tokis bilmasalar ularda o`qituvchiga bo`lgan muhabbat
susayadi.bolalarning mulohazalari odatda alohida va shaxsiy tajribaga asoslanadi. Shuning uchun
ular kategorik va odatda vizual haqiqatga ishora qiladi. Biror narsani tushuntirayotganda, kichik
talaba hamma narsani shaxsiy narsaga aylantirishni afzal ko`radi va har xil sarguzashtlarga to`la
syujetli kitoblarni o`qishni yaxshi ko`radi. Bola maktabga kirganda, atrofidagi voqelik bilan
munosabatlarning butun tizimi qayta tuziladi: u dunyo bilan yangi munosabatlarga kiradi, uning
faoliyati ijtimoiy ahamiyatga ega bo`ladi. O`qituvchi birinchi sinf o`quvchisining hayotida paydo
bo`ladi, madaniyat vakili, xatti harakatlar va bilimlarning yangi shakllarining tashuvchisi va
tarjimoni.
Tanqidiy fikrlash bu - XXI asr talablarini muvaffaqiyatli ro'yobga chiqarishimizga
imkoniyat yaratuvchi, o'rganayotgan va bajarayotgan ishimizni yanada chuqurroq anglashimizga
yordam beruvchi ijobiy ko'nikmadir. Tanqidiy fikrlashga o'rgatish Kadrlar tayyorlash milliy
dasturida bayon etilgan yuqori kasbiy madaniyatli, ijodiy va ijtimoiy faol xayotda o'z o'rnini topa
oladigan malakali kadrlarni shakllantirish vazifasini hal qilishga ham mos keladi. Xo'sh, shunday
bo'lsa tanqidiy fikrlashning o'zi nima? Adabiyotlarda bu tushunchaga berilgan turli xil ta'riflami
uchratish mumkin. Bu tushuncha haqida gapirishdan oldin, ayrim aqliy faoliyat ko'nikmalarini
ko'rib chiqaylik, lekin ularni tanqidiy fikrlash deb ayta olmaymiz. Esda saqlash - eng muhim
fikrlash jarayoni bo'lib, busiz o'quv jarayonini amalga oshirib bo'lmaydi, lekin u tanqidiy
fikrlashdan tubdan farq qiladi. Kompyuterning xotirasi har birimiznikidan anchagina yaxshiroq,
lekin esda saqlash tanqidiy fikrlashni anglatmaydi. Ko'pchilik o'qituvchilar har qanday fikrlashdan
ko'ra xotirani rivojlantirishni yuqoriroq qadrlaydilar, nazorat ishlari va imtihonlarda asosan
talabalar xotirasi ko'lamini tekshiradilar. Lekin tanqidiy fikrlash tarafdorlari esa aqliy faoliyatning
murakkabroq turlarini nazarda tutadi.
O'quv jarayonini usiz amalga oshirib bo'lmaydigan «notanqidiy fikrlash» turlaridan yana
biri - murakkab g'oyalarni tushunish bilan bog'liq. Biologiya va matematika, tarix va adabiyot
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
272
darslarida talabalar ba'zan o'qituvchining aytganlari yoki darslikda nima haqida yozilganligini
tushunish uchun ancha «bosh qotiradilar». Tushunish, ayniqsa, agar o'quv materiali qiyin bo'lsa,
murakkab aqliy jarayon bo'lib hisoblanadi. Masalan, talaba murakkab teoremani tushunish uchun
bosh qotirmoqda. Albatta uning miyasida murakkab aqliy jarayonlar kechadi, lekin buni ham
hozircha tanqidiy fikrlash deb bo'lmaydi.
Biz o'zgalar fikrini tushunish ustida ishlar ekanmiz birinchi bosqichda bizning shaxsiy
fikrlashimiz sust bo'ladi: bunda biz faqat bizgacha kimdir tomonidan yaratilganni idrok qilamiz
xolos, tanqidiy fikrlash esa, yangi, tushunib bo'lingan g'oyalar tekshirilayotganda,
baholanayotganda, rivojlantirilayotganda va qo'llanayotganda sodir bo'ladi. Dalillarni eslab qolish
va g'oyalarni tushunish esa tanqidiy fikrlash uchun zarur bo'lgan dastlabki shartlar bo'lib
hisoblanadi, lekin ular o'zaro yaxlitlikda ham tanqidiy fikrlashni anglatmaydilar.
Tanqidiy fikrlash o'quvchilarning fikrlash qobiliyatini shakllantirish uchun ta'lim tizimini
mustahkamlash muhimligini tan oladi. Bolalarning tanqidiy fikrlash qobiliyati, bir tomondan
faktlarga asoslangan bilimlardan foydalangan holda mulohaza yuritish va ochiq va izlanuvchan
tafakkurni qabul qilish demakdir. Biroq, bunga erishish uchun maktablarda tanqidiy fikrlashni
yaxshilashlari uchun o'quv dasturlari ko'proq amalish mashg'ulotlarga tayangan holda integratsiya
qilinishi kerak. O'qituvchilar, psixologlar va faylasuflar bu borada bir fikrda bo'lishsa ham tanqidiy
fikrlashning ahamiyati, kontseptsiyasi nimani anglatishi haqida hali ham kelishuv mavjud emas va
o'qituvchilarni amaliyotda qo'llash uchun qanday tayyorlanishi kerakligi haqida bahs muzokazalar
olib borilmoqda. Ushbu tadqiqotning asosiy maqsadi boshlang'ich sinf o'qituvchilari ushbu
kontseptsiyani qanday qabul qilishlarini va ular o'zlarining maktab va maktablarida qanday
professional fon tariqasida tanqidiy fikrlash tajribasini olib kelishlarini o'rganish edi.
Bryusseldagi (Belgiya) uchta Evropa maktabida jami yigirma bir o'qituvchi yarim tizimli
suhbatlar orqali so'roq qilindi. Ushbu tadqiqot natijalari shuni ko'rsatadiki, o'qituvchilar tanqidiy
fikrlash tushunchasini yaxshi tushunadilar. Ular tanqidiy fikrlashni turli strategiyalar orqali
faktlarni tahlil qilish, boshqa faraziy vaziyatlarni idrok etish va aniq faktlar bo'yicha shaxsiy
fikrlarni shakllantirish va takomillashtirish qobiliyati deb hisoblaydilar. O'qituvchilarning fikriga
ko'ra, bular tanqidiy fikrlovchining asosiy xususiyatlari: turli xil madaniy muammolarga nisbatan
fikr yuritish, hamkorlik qilish, tahliliy va ochiq fikrlash haqida o'z ifodasini topadi.
O'qituvchilarning maktabdagi ta'limi, natijalar, bir tomondan, fikrlash xaritasini tuzish, guruh
muhokamasi va faol o'rganish sinfda tanqidiy fikrlashni rivojlantirish uchun hisobga olinadigan
tegishli amaliyot ekanligini ko'rsatadi.
Boshqa tomondan, ular o'zlarining tajribalari hali ham cheklanganligini ta'kidlaydilar.
Ularning kasbiy tajribasiga kelsak, ular o'qituvchilarni tayyorlash jarayonida loyihaga asoslangan
ta'lim va bolalar uchun falsafa orqali tanqidiy fikrlashni rag'batlantirishni uchratganliklarini
ko'rsatadilar. Shu bilan birga, ular bu sohada hali ham tengdoshlarni o'rganish va o'qituvchilar
malakasini oshirish jarayonida ilg'or tajriba almashish orqali qo'shimcha yordam ko'rsatish
zarurligini ta'kidlaydilar.
Xulosa qilib aytganda, o'qituvchilar boshlang'ich ta'limda buni targ'ib qilish uchun yetarli
darajada tayyor bo'lishlari uchun mavjud amaliyotlar orqali tanqidiy fikrlashni o'rgatish bo'yicha
yaxshiroq tayyorgarlik ko'rishlari kerak. O'qituvchilarning idrokiga alohida e'tibor qaratilgan
ushbu tadqiqot boshlang'ich sinf o'qituvchilarining kasbiy rivojlanishi kontekstida "Tanqidiy
fikrlashga oid amaliy kontekstlar"ni targ'ib qilish asoslarini aniqlashga yordam beradi.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
273
Natijalarning dolzarbligi "Tanqidiy fikrlashga oid amaliy kontekstlar" bo'yicha innovatsion
o'qitish usullari bilan shug'ullanadigan turli manfaatdor tomonlar (o'qituvchilar, maktab
direktorlari, siyosatchilar, tadqiqotchilar) o'rtasida kelajakdagi ta'lim tadqiqotlari va dizayni uchun
ishlatilishi mumkin.
REFERENCES
1.
Qosimova K, Matchanov S, G`ulomova X, Yo`ldosheva Sh, Sariyev Sh.
2.
Ona tili o`qitish metodikasi.-T.:Noshir-2009
3.
Nishonov A, Xaydarov B, Nuriddinov B. va boshqalar. Baholash metodlari. O'quv metodik
qo'llanma. T., 2003.
4.
Pol, R. V., Elder, L. & Bartell, T. (1997). Kaliforniya o'qituvchisini tanqidiy fikrlash
bo'yicha o'qitishga tayyorlash: Tadqiqot natijalari va siyosat bo'yicha tavsiyalar.
O'qituvchilar malakasini oshirish bo'yicha Kaliforniya komissiyasi Sakramento:
Kaliforniya.
5.
Ismoilovich, S. A. SOCIO-PSYCHOLOGICAL PROBLEMS OF THE FORMATION OF
THE PSYCHOLOGY OF A HEALTHY LIFESTYLE OF FAMILIES.
6.
Azamat, S. (2022). On The Basis Of National Values To Raise A Healthy Generation In
The Family. Journal of Positive School Psychology, 6(10), 2417-2420.
7.
Sharifjon To'lqin o'g A. et al. TA'LIM-TARBIYA TIZIMI VA O'QITUVCHILAR
FAOLIYATIDA PSIXOLOGIK XIZMATNING AHAMIYATI //MODELS AND
METHODS FOR INCREASING THE EFFICIENCY OF INNOVATIVE RESEARCH. -
2022. - T. 1. - №. 11. - C. 57-60.
8.
Saidov A., Avulkhairov F., Razakov F. SCIENTIFIC AND THEORETICAL
FOUNDATIONS OF THE PROBLEM OF THE FORMATION IN THE FAMILY OF
PERCEPTIONS OF A HEALTHY LIFESTYLE OF YOUNG PEOPLE AND THE
STATE OF ITS STUDY //Science and innovation. - 2022. - T. 1. - №. B7. - C. 1432-1436
