62
TURKISTONDA KO`CHIRILGAN AHOLINI YER BILAN TA’MINLASH VA HAM
KO‘CHIRISH JARAYONIDAN KEYING TEXNIKA SOHASIDAGI O`ZGARISHLAR
Abdurahimov Husniddin Sadriddin o‘g‘li
Samarqand davlat universiteti magistranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.8364374
Annotatsiya.
“Bo`sh yer fondlari”ni yaratish orqali ko`chirilgan va o’z ixtiyori bilan
ko`chganlar qishloq hamda posyolkalarini tashkil etish, Toshkent yakinidagi Koplonbek kishlog’i
atrofida, Farg`ona viloyatidagi Quvondaryo va Ketmontepada “bo`sh er fondlari”ni yaratish
masalalari davriy matbuotda munozaralarga sabab bo`lgan. Ushbu xududlarda rusiyzabon aholi
qishloq va posyolkalarini vujudga keltirishda ko`chirib keltirilgan dehqonlar bilan mahalliy
dehqonlar qarama—qarshiligi, hukumatning bu boradagi siyosiymasalalari gazetalar
sahifalarida buyuk davlatchilik manfaatlari nuktai nazaridan bayon etilgan. O‘z ixtiyori bilan
ko`chganlar hamma vaqt ham hukumat talablariga buysunmagan. Ular bo`sh joylarda emas, balki
uzlariga kulay erlarda joylashishga xarakat qilishar edi. 1906 yilda Samarkand viloyati Xo’jand
uyezdi Erjar volostiga Janubiy Rossiya guberniyalaridan 104 ta rusiyzabon oilalar ko`chib keldi.
Kalit so‘zlar:
dehqonlarga agronomik yordam, desyatina , bo‘sh yer fondi, uyezd boshlig‘i,
uchastka pristavi
CHANGES IN THE FIELD OF TECHNOLOGY FOLLOWED THE PROCESS OF
PROVIDING LAND AND RESETTLEMENT OF THE DISPLACED POPULATION IN
TURKESTAN
Abstract.
Сreation of "vacant land funds" for displaced people and the establishment of
villages and settlements of those who moved voluntarily, around the village of Koplonbek near
Tashkent, "vacant land" in Kuvondarya and Ketmontepa in Fergana region. issues of creation of
"land funds" caused discussions in the periodical press. In these regions, the conflict between the
resettled peasants and the local peasants in the creation of Russian-speaking villages and
settlements, the political issues of the government in this regard, are described in the pages of
newspapers from the point of view of the interests of the great state. Those who moved voluntarily
did not always obey the government's demands. They tried to settle not in empty places, but in gray
areas. In 1906, 104 Russian-speaking families from the provinces of South Russia moved to Erzhar
Volost, Khojand Uyezd, Samarkand Region.
Keywords
: agronomic assistance to farmers, desyatina, vacant land fund, district head,
district bailiff.
63
ИЗМЕНЕНИЯ В ОБЛАСТИ ТЕХНОЛОГИЙ ПОСЛЕДОВАЛИ ЗА
ПРОЦЕССОМ ПРЕДОСТАВЛЕНИЯ ЗЕМЛИ И РАССЕЛЕНИЯ ПЕРЕСЕЛЕННОГО
НАСЕЛЕНИЯ В ТУРКЕСТАНЕ
Аннотация.
Создание «фондов свободных земель» для вынужденных переселенцев
и создание сел и поселков переселившихся добровольно, вокруг села Коплонбек под
Ташкентом, «пустых земель» в Кувондарье и Кетмонтепе в Ферганской области. Вопросы
создания» земельные фонды» вызвало дискуссии в периодической печати. В этих регионах
конфликт между переселенными и местными крестьянами при создании русскоязычных
деревень и поселков, политические вопросы правительства в этой связи описываются на
страницах газет с точки зрения интересов великого государства. Те, кто переезжал
добровольно, не всегда подчинялись требованиям правительства. Они старались селиться
не на пустых местах, а в серых зонах. В 1906 году 104 русскоязычные семьи из губерний
Южной России переселились в Ержарскую волость Ходжентского уезда Самаркандской
области.
Ключевые слова:
агрономическая помощь земледельцам, десятина, свободный
земельный фонд, глава района, участковый судебный пристав.
Mustamlaka ma’muriyati Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko`chirilgan aholining
urnashib olishi uchun bir qancha ko’maklarni amalga oshirgan. SHunday yordamlardan biri agrar
sohada bo`lib, yangi kelgan dehqonlarga agronomlik yordamini ko`rsatish muxim xisoblangan.
Chunki ko`chib kelganlarning aksariyati suForma dehqonchilikdan yetarli darajada xabarlari
bo`lmagan va bu uz navbatida ularning dehqonchilik bilan shugullanishda kiyinchiliklar
tug’dirgan. Shuningdek, mazko`r xarakatlar ko`chib kelganlarda erga bo`lgan qizikishni oshirish
maqsad qilingan. Aholiga agronom yordamini ko`rsatish uchun bir kancha muassasalar tashkil
etilgan bo`lib, ular aholining dehqonchilik bilan shugullanishiga yordamlashgan.
Turkistonda ko`chirilgan aholini yer bilan ta’minlash va texnika sohasidagi o`zgarishlar
Turkiston o`lkasida rusiyzabon aholini joylashtirish imkoniyatlarini kengaytirish, uz ixtiyoricha
ko`chib kelgan va keladiganlar uchun bo`sh yer fondlarini yaratish maqsadida birinchi General-
gubernator K.P. Kaufman tomonidan ilk bor komissiya tuzilgan edi. K.P. Kaufman 1881 yilda
“Farg`ona viloyatida bo`sh yer fondlarini xisobga olish” komissiyasini tuzdi. Bo`sh yer fondlariga
tuqay, o’rmon, o‘tloqzor, qamishzor, chakalakzor va botqoqliklar kiritildi
1
.
1
Головинь Г. К Прёму свободных государственных земель. // Туркестанский сборник.Том 495.- С.110.
64
Turkistondagi “bo`sh yerlar”ni aniklash uchun A.A. Matisen va A.Puls singari tuprokshunos,
gidrotexniklar o`lkaga yuborildi. Rusiyzabon dehqonlarga kulay bo`lishi uchun avvalo
suForilmaydigan va oson sug’oriladigan yer fondlari izlandi. Manbalarda keltirilishicha,
Turkistonda 1 million 800 mingdan 1 million 900 ming desyatinagacha lalmi erlar bor edi. Agar
Yettisuv viloyatidagi 300-400 ming desyatina er zaxiralari bu fondga kushilsa, ushbu rakam 2
million 200 yoki 2 million 300 ming desyatinaga etadi. Bu oxirgi rakam emas, agar astoydil er
fondlari kidirilsa, 2 million 700 ming desyatina lalmikor yerlarni aniqlash mumkin, deb
xisoblagandi Pils
2
. Yettisuvda irrigatsiya ishlari bilan shug’ullangan Babayans va Psaryovlar
ushbu viloyatda kiska daryolar hamda bo`lok suvlaridan foydalanib, sun’iy sug’oriladigan yer
fondlari ham topish mumkinligi Foyasini ilgari surdilar
3
.
XX asr boshlarida Yettisuv viloyatida bo`sh yer fondlarini izlash natijasida ko`chirish
bo`yicha ayg’oqchi, agronomlar bu viloyatda 2 million 700 ming desyatina yer fondlari mavjud,
deb xabar qilgandi. Ularning ma’lumotida keltirilishicha, Lepsin uyezdida 450000 desyatina,
Kopal uyezdida 500000, Verniy uyezdida 300000, Jarkent uyezdida 500000, Prjevalskiy uyezdida
250000, Piщpek uyezdida 300000 desyatina lalmi erlarga aholini ko`chirish mumkin edi4.
“Dehqonchilik va davlat mulklari Boshqarmasi” 1909 yilda cho’l, saxro, tog’odi va o’rmon
xududlarida yaratilgan “bo`sh yer fondlari” yuzasidan xisobot berar ekan, quyidagi holatni qayd
etadi. Farg`ona viloyati Marpiyun uyezdida 50 ming desyatina, Andijon uyezdida10 ming
desyatina, Ush uyezdida14 ming desyatina, Namangan uyezdida 5 ming desyatina, Samarkand
viloyati Samarkand uyezdi Tuytatar volosti Bo`lutur chulida10 ming desyatina “bo`sh yer
fondlari” xisobga olingan
5
. Bundan tashqari, usha yili Sirdaryo viloyati Perovskie uyezdida 5 ta
uchastka yerlari ko`chadiganlar uchun bo`shatilgan. Avliyoota uyezdida qozoq va qirg’izlarga
tegishli barcha o’rmon yerlari musodara qilingan. 1904-1909 yillarda Toshkent uyezdida
sug’oriladigan yerlar fondi 159685 ming desyatina bo`lsa, ushbu erlarning 32 foizi “bo`sh yer
fondlar” xisobiga kiritilgan. Bu yerlar Chirchiq, Buzsuv, Angren daryolaridan sug’orilgan.
Bo`shatilgan yerlarning 2 ta sug’oriladigan uchastkasiga dambalar ko`rish, 3 ta uchastkaga
magistral arik chiqarish, boshqa uchastkalarda ariqlarni uzaytirish choralari ko`rilgan
6
.
2
Тарновский Г. Русская поселения в Семиречиньской области. // Русская мысль, 1895. №5.
3
Переселенческое дело из искания земель. // Туркестанский сборник. Том 491. - С. 183-185; Воротников
В.С. Чустские переселенческие участки в Пищпекском уезде Семиречиньской области. // Туркестанский
сборник. Том 469. - С. 182.
4
К вопросу об образовании в Семиречинской области переселенческих участников. // Туркестанский
сборник. Том 466. - С. 38-42.
5
Земельный недостаток в Туркестанском крае. // Туркестанский сборник.Том 508. - С. 8-10.
6
Комаров П. Ещё о колонизации Сырдарьинского побережье.//Туркестанский сборник.Том 440.- С. 79-81;
65
“Bo`sh yer fondlari”ni yaratish jarayonida ersiz mahalliy aholining soni keskin ko`paydi,
xonavayron bo`lgan dehqonlarning yerlari esa davlat xisobiga musodara qilinib, “bo`sh yer
fondlari”ga kiritildi.
Turkistonning Sirdaryo, Samarkand, Farg`ona viloyatlarida yangi kanal va ariqlar kazish
orkali ekin eqiladigan yer fondlarini kengaytirish, yangi vokalarga ko`chirilgan akolini
joylashtirish loyikasi ishlab chiqilib, ushbu loyikani amalga tatbik etish 1907 yildan boshlandi va
XX asr boshlarida muttasil to`ldirib borildi.
Quyidagi jadvaldan bu haqda “Turkiston to‘plami” dagi ma’lumotlar orqali tanishish
mumkin1
67
.
4-jadval
Xudud, uyezd, uchastka.
Magistral kanal masofasi
(uzunligi)
Sug’oriladigan
yer
maydoni
Kanal qazish
Xarajatlari
Sirdaryo viloyati
Dasht cho’l uchastkasi
65 chaqirim
50000 desyatina
2487664 rubl
Dalvarzin uchastkasi
67 chaqirim
40000 desyatina
2117000 rubl
Toshkent
(Xonim
arik)
146 chaqirim
22000 desyatina
1715000 rubl
Chimkent uyezdi
30 chaqirim
18800 desyatina
1182900 rubl
Farg`ona viloyati
Andijon
uyezdi,
Uchko`rFOn uchastkasi
30
chaqirim
15000 desyatina
500000 rubl
Kugartsoy uchastkasi
30
chaqirim
2700 desyatina
51980 rubl
Ирригация Сырдарьинской области в 1904 году (по данным арык-аксакалов). // Туркестанский сборник.Том
440. - С.179-181.
66
Namangan uyezdi
Kichiq
Orkali
ariqlar
40000 desyatina
2589600 rubl
Ush uyezdi
Kichiq
Orkali
ariqlar
15000 desyatina
50000 rubl
SHaxrixonsoy uchastkasi
Kichik
Orkali
ariqlar
10000 desyatina
50000 rubl
Petro-
Aleksandrovek
Amudaryodan
ariqlar
chiqarish
Orkali
20000 desyatina
50000 rubl
Samarkand viloyati
G’arbiy
cho’llar
Xududi
Kanallar
qazish
Orqali
300000 desyatina
50000 rubl
Qo’shimcha yerlar
Fondi
Ariqlar
orqali
chiqarish
209750 desyatina
50000 rubl
Yuqoridagi jadvaldan ko`rinib turibdiki, Rus hukumati yangi sug’oriladigan yerlar
xisobiga “bo`sh yer fondi”ni yaratishda katta muammolarga duch kelgan. Chunki sug’oriladigan
bo`sh yerning uzi yoq edi. Mahalliy aholining yerlarini tortib olish ziddiyatlarni keltirib chiqargan.
Shuning uchun ham hukumat sug’oriladigan bo`sh yer fondini yaratishda yangi yerlarni
uzlashtirishga katta e’tibor qaratgan va sug’orish inshoatlarini barpo etish, mavjud sug’orish
tizimini ta’mirlash orkali ularning samaradorligini oshirish yo`llarini kidirgan. Bu uz navbatida
irrigatsiya sohasining zamonaviy uslublarda tarakkiy etishiga turtki bergan.
REFERENCES
1.
G‘afforov Sh. Tarix va taqdir: Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko‘chirilganlar (XIX
asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlari). Toshkent: Fan, 2006. 224 b.
2.
G‘afforov SH.S. Arslonzoda R. CHor Rossiyasining aholini Turkistonga ko`chirish
siyosatiga doir (Farg`ona vodiysi misolida) // FarDU ilmiy xabarlari.-2000. -№1-4. -B.42-
45.
67
3.
Рукописная книга в культурах народов Востока. Книга первая. –М.: Наука, 1987. 588
стр.
4.
Muhammadjonov A. R. , Ne’matov T. Buxoro va Xivaning Rossiya bilan munosabatlari
tarixiga doir ba’zi manbalar.-T.: «Fan» 1957.224 b.
5.
Аҳмедов Б.А. Историко-географическая литература Средней Азии. XVI-XVIII вв.
(Писменные памятники). – Тошкент.: Фан, 1985. 260 стр.
6.
Tarixiy manbashunoslik. Tuzuvchilar: Madraimov A., Fuzaylova G. -Toshkent.: Fan, 2006.
300 b.
