ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
811
O’ZBEK
XALQINING
BIR-BIRIDAN
GO’ZAL
IBORALARINING
MA’NOLARI
VA
KELIB
CHIQISH
TARIXI.
Abdimurodova Sevara Erkin qizi
Surxondaryo viloyati Termiz davlat universiteti
Filologiya va tillarni o’qitish o’zbek tili (sirtqi ta’lim)
yo’nalishi 3-bosqich talabasi.
Email address
:
jurayevjasurbek053@gmail.com
Telefon raqam:
+998915156642
https://doi.org/10.5281/zenodo.10043865
Annotatsiya.
O’zbek xalqining bir - biridan go’zal ma’nolarga ega bo’lgan, ammo
yo’qolib ketish arafasida turgan, juda kam qo’llanilayotgan nofaol iboralarni targ’ib qilish va
ularning umrini uzaytirish, yosh avlodga yetkazish maqsadida yozilayotgan ushbu maqolada
ularning mazmuni va kelib chiqish tarixi yoritilgan.
Kalit so’zlar:
Go’za, shudsiz, arxaik, mengzamoq, frazeologizm, ibora.
САМЫЕ
КРАСИВЫЕ
ВЫРАЖЕНИЯ
УЗБЕКСКОГО
НАРОДА
ЗНАЧЕНИЯ
И
ИСТОРИЯ
ПРОИСХОЖДЕНИЯ.
Аннотация.
В этой статье, которая пишется в целях популяризации и продления
жизни узбекского народа, которые имеют прекрасные смыслы, но находятся на грани
исчезновения, и редко используются, чтобы передать их молодому поколению. и история
происхождения освещены.
Ключевые слова:
Гоза, шудзиз, архаика, менгзамак, фразеологизм, словосочетание.
THE
MOST
BEAUTIFUL
EXPRESSIONS
OF
THE
UZBEK
PEOPLE
MEANINGS
AND
HISTORY
OF
ORIGIN.
Abstract.
In this article, which is being written in order to promote and extend the life of
the Uzbek people, which have beautiful meanings, but are on the verge of disappearing, and are
rarely used, to pass them on to the younger generation. The content and history of the origin are
covered.
Key words:
Goza, shudziz, archaic, mengzamak, phraseologism, phrase.
KIRISH
O’zbek millatining xalq og’zaki ijodida bir-biridan go’zal bo’lgan iboralarning borligi
bizga sir emas, albatta. Bu esa qadim-qadimdan shakllanib, bugungi kundagi ko’rinishga kelgan.
Ming afsuslar bo’lsinki, bazi iboralar jamiyat aralashishi va chet tillarning kirib kelishi natijasida
o’z o’rnida qo’llanilishi ancha kamaygan. Bu bir tomondan tillarning boyishini ta’minlasa,
ikkinchi tomondan mana shunday so’zlarning eskirishiga olib keladi. Biz ushbu maqola bilan
mana shunday nofaol bo’lgan iboralarni yoritib bermoqchimiz va shu bilan bir qatorda
iboralarning ma’nolari va kelib chiqish tarixini o’rganamiz.
Darhaqiqat, xalqimiz tomonidan ishlatiladigan iboralarning izohi va kelib chiqish tarixi
bir -biridan qiziq va nihoyatda ajoyib.
Masalan: “
Daqqiyunusdan qolgan”
iborasining kelib chiqish tarixi quyidagicha “Qadim
zamonda Daqqiyunus ismli podshoh bo’ladi va u podshoh juda badavlat podshoh bo’lib xazinasini
uchta qaroqchi bir kechada o’marib ketadi va g’orga kirib tunamoqchi bo’ladi, g’orga kirib bir
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
812
kecha uxladik deb o’ylagan qaroqchilar aslida 300 yil uxlashgan bo’lishadi. O’rnidan turib
qarashsa tong yorishib ketgan shunda biri o’g’irlangan oltin tangalardan olib bozorga tushishadi
va narsalar xarid qilib evaziga oltin tangani berishadi. O’sha vaqt sotuvchidan g’alati bir gap
eshitibdi, boshqa sotuvchidan xarid qilmoqchi bo’lsa, yana shu gaplar takrorlanibdi. Ya’ni har
ikkala savdogar ham bir xil gap “Daqqiyunusdan qolgan-ku” degan iborani ishlatgan ekan.”
Shundan anglashimiz mumkinki, iboraning kelib chiqishi uning qadimga borib taqalishidan dalolat
beradi. Bu iboraning izohiga keladigan bo’lsak
“eski”
degan ma’noda qo’llaniladi.
“Boshini kulga purkaguncha
” iborasi -
o’ta og’ir ahvolga tushmoq, ruhan azoblanish
ushbu iboraning kelib chiqish tarixi ham uzoq o’tmishga borib taqaladi. “Yahudiy qabilalarda
shunday arxaik urf-odatlar bo’lgan ekanki, ular ma’lum bir qayg’uni yoki umidsizlikni ma’lum bir
harakatlar orqali namoyon qilishar ekan. Kimningdir biror yaqin qarindoshi olamdan o’tsa yoki
boshiga og’ir kulfat tushsa, boshidan va yelkalaridan kul sochishar yoki bo’lmasa sochlarini yulib
yuzlarini timdalab tashlashar ekan.” Yuqorida keltirilgan ibora shu voqeadan kelib chiqqan.
“Alifni kaltak deyolmadi”
– bu
biror ishni eplayolmaydigan
ma’nosida qo’llaniladigan
ibora. “Alif arab alifbosining birinchi harfi va uning nomi. Savod chiqarishga kelgan ilk odam
ta’limni shundan boshlagan. Iborada tasvirlangan odam shakli tayoqqa o’xshash bu harfni ko’rib,
kaltak yoki tayoqqa ham mengzolmaydigan darajada bo’lgan. Iboraning
alifni tayoq deydi
shakli
ham bor. Aslida bunda istehzo yanada oshadi. Jumlada tilga olingan kishi savodsizning savodsizi,
u harf bilan tayoqni ajratolmaydi va shu sababli alif harfini ko’rib, bu tayoq bo’lsa kerak deb
o’ylaydi.
“Ammamning buzog’i”
– Ushbu ibora haqoratli ma’noda bepisandlik bilan qo’llaniladi va
hech qanday ishni eplolmaydigan, shudsiz kabi ma’nolarni anglatadi. Ko’pincha iboralar
tarkibidagi so’zlarning ma’nolari unutiladi. Ushbu frazeologizmda ham
amma
va
buzoq
so’zlari
o’z ma’nosida emas, bu ibora o’xshatish sabab paydo bo’lgan.
Nima bo’layotganini tushunmay,
kalovlanib turish holati
buzoqning jovdirashi, onasini izlab dovdirashiga o’xshatilgan.
“Ko’z ochib ko’rgan”
iborasi
Ilk bor nikoh qurgan kishilarga nisbatan ishlatiladi
. Qiz ilk
bor turmushga chiqayotgan bo’lsa, kuyov u uchun
ko’z ochib ko’rgan
sanaladi. Bu iboraning
paydo bo’lishi chimildiqdagi
oyna tutish
udumi bilan bog’liq bo’lishi mumkin.
“Ming qo’yli boy”
ushbu ibora o’zbeklarning qo’ng’irot urug’ida o’lchov ma’nosida
ishlatilgan, ya’ni qo’ylar soniga qarab, egasining moddiy holati tasvirlangan. Ming qo’yli boy
degani mingta qo’yga ega bo’lgan odamga nisbatan ishlatilgan, chorva mollari soniga qarab ibora
ham o’zgarib borgan. Xuddi shu ibora Yevropa xalqlarida
“Bir qop murch”
shaklida uchraydi.
Ya’ni bunda o’z davrida qimmatbaho hisoblangan murch o’lchov ma’nosini ifodalagan.
“Sichqonning ini ming tanga “
bu ibora
kishi chorasizlikda qolgan holatiga nisbatan
ishlatiladi
. Yashirinishga tayyor inson joy topa olmaganidan sichqonning kirishi imkonsiz bo’lgan
inini olishga tayyorligini ko’rsatish uchun kelib chiqqan.
Bu kabi iboralar hozirgi kunda yuqolib borayotgan iboralar sirasiga kiradi.
Albatta, shu o’rinda o’zbek xalqining mag’zi to’la maqollariga nazar tashlasak, bu ham
aslida xalqimizning ma’naviy me’rosi hisoblanadi. O’zbek xalqi o’zining qadimiy urf- odatlari va
hayotiy tajribalariga boy bo’lgan xalq ekanligi, albatta, sir emas. Keling, bir-biridan go’zal ma’no
ifodalaydigan maqollar to’plamidan namunalar yozamiz.
- Qizing yeb qirga ketar, o’g’ling yeb o’rga.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
813
- burgaga achchiq qilib, ko’rpangni kuydirma.
- Teshik munchoq yerda qolmas, yerda qolsa kimlar olmas.
- O’zi yemas, itga bermas.
- Qilni qirqqa yormoq.
- Yomonning janozasidan yaxshining hikoyasi afzal.
- Kampirning dardi go’zada (pardoz qiluvchi), sichqonning dardi donliq ko’zada.
- Tana buzoqning turqi tug’ganiga ma’lum.
- Kecha kelding kerilib, bu kun ketasan burilib.
Yuqorida keltirilgan maqollar qadim zamonlardan boshlab ishlatilib kelingan ma’qollardir.
Bularni Abdulla Qodiriyning “O’tkan kunlar”, Abdulhamid Cho’lponning “Kecha va kunduz”,
Abdulla Qodiriyning “Mehrobdan chayon” kabi romonlarida ham uchratishimiz mumkin.
Frazeologizmlarning yuzaga kelishi faqat ma’no hodisasidir. Tilning frazeologik qatlami
doimiy ravishda yangi frazeologizmlar bilan boyib boradi. Shu bilan birga xalq taraqqiyoti
qonunlarini aks ettiradi. Frazeologizmlarni o’qib, o’rganib, ularni tahlil qilish va tasniflash kishiga
ma’lum ma’noda o’z xalqining tili haqida ma’lumotga ega bo’lishga yordam beradi.
Frazeologizmlar so’zlovchi nutqini ta’sirchan va kuchli emotsiyaga boy bo’lishini ta’minlovchi
muhim birlik hisoblanadi.
REFERENCES
1.
Abdulhamid Cho’lpon. “Kecha va Kunduz” romani – Toshkent.: “Yangi Kitob” – 2022.
2.
Abdulla Qodiriy “O’tgan kunlar” romani. Toshkent.: “Sharq” – 2018
3.
Muxtorxon Eshon Umarxo’jayev. Diniy atama va iboralar. Qisqacha ommabop izohli lug’at.
Toshkent.: G’ofur G’ulom nashriyoti, 2016.
4.
Oxunjon Safarov “O’zbek xalq og’zaki ijodi” “Musiqa” nashriyoti Toshkent 2010.
5.
O’tkir Hoshimov. “Ikki eshik orasi” romani –T: Meriyus, 2017
6.
Shavkat Rahmatullayev “O’zbek tilining izohli frzeologik lug’ati”
