214
O‘ZBEK TILINI O‘QITISHDA O‘QUVCHILARNING MULOQOT QILISH
KO‘NIKMALARINI TAKOMILLASHTIRISH
M.O.Obidova
O‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti akademik litseyi ijrochi direktori
https://doi.org/10.5281/zenodo.10048182
Annotatsiya.
Mazkur maqolada o‘zbek tilini o‘qitishning nazariy asoslari, o‘zbek adabiy
til me’yorlariga rioya qilish ko‘nikmalarini rivojlantirish mazmun mohiyati va o‘zbek tilidagi
termin, atamalarning amalda tatbiq etilishi, muloqot qilish malakalarining rivojlanish
ko‘rsatkichlarini aniqlash va o‘quvchilarda muloqot bo‘yicha bilim, ko‘nikma va malakalarning
hosil qilinishi bilan bog ‘liq tafakkur qilishni o‘stirish bo‘yicha tilshunos, metodist olimlar hamda
psixologlarning ilmiy mulohazalari keltirilib tahlil qilingan.
Kalit so‘zlar:
o‘zbek tilini o‘qitish, muloqot qilish, ilmiy va badiiy tafakkur qilishning
konseptual izohlanishi, og‘zaki va yozma nutq, bilim, ko‘nikma, malaka,nutqiy faoliyat,informativ
yondashuvlar.
СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ КОММУНИКАТИВНЫХ НАВЫКОВ УЧАЩИХСЯ ПРИ
ОБУЧЕНИИ УЗБЕКСКОМУ ЯЗЫКУ
Аннотация.
В данной статье рассмотрены теоретические основы обучения
узбекскому языку, сущность развития навыков соблюдения норм узбекского
литературного языка, а также практическое применение терминов узбекского языка,
определение показателей развития коммуникативных навыков и научные мнения
лингвистов, ученых-методистов и психологов о развитии мышления, связанном с
формированием коммуникативных знаний, умений и навыков у студентов.
Ключевые слова:
обучение узбекскому языку, общение, концептуальная
интерпретация научного и художественного мышления, устная и письменная речь, знания,
умения, компетентность, речевая деятельность, познавательные подходы.
IMPROVING STUDENTS' COMMUNICATION SKILLS IN TEACHING THE
UZBEK LANGUAGE
Abstract.
In this article, the theoretical foundations of teaching the Uzbek language, the
essence of the development of the skills of observing the norms of the Uzbek literary language and
the practical application of terms in the Uzbek language, determining the indicators of the
development of communication skills and o The scientific opinions of linguists, Methodist scientists
and psychologists on the development of thinking related to the formation of communication
knowledge, skills and abilities in students are presented and analyzed.
215
Keywords:
Uzbek language teaching, communication, conceptual interpretation of scientific
and artistic thinking, oral and written speech, knowledge, skills, competence, speech activity,
informative approaches.
Ma’lumki, o‘quvchilarga o‘zbek tilini o‘qitish jarayonida ularning kommunikativligini,
nutqiy faoliyatini rivojlantirish bilan birga, o‘zaro muloqot qilish ko ‘nikmalarini hosil qilish
asosiy vazifa hisoblanadi. O‘quvchilar muloqot qilish jarayonida tilning lisoniy sathlardan, tilning
fonetik, grammatik, leksik materiallarini mustahkam egallashi lozim. Til materiallarning
xususiyatini, ularni faollashtiriladigan nutq faoliyatining turli xususiyatlari hisobga olinib, ular
maxsus tamoyillar asosida tanlanadi. Har bir til materiallari oʻzining tanlash tamoyillariga ega.
Oʻquvchilar oʻzbek tili materialini mukammal o‘rganar ekan oʻrganayotganda, ularda muloqot
qilish bilan birga, o‘zbek tilida mulohaza qilish va munosabat bildirish o‘sib boradi. O‘quvchilarda
muloqot qilish darajalari pedagog va psixologlar tomonidan o‘rganilgan. Pedagog va psixolog
M.Canale oʻz tadqiqotlarida “muloqot oʻrganilganda, muloqotdagi soʻzlar, ogʻzaki savodxonligi,
nonverballik, ton va ovoz shtiroki hamda qoʻllaniladigan tushunchalar tahlil qilinadi. Muloqot
natijalari oʻrtacha maqsadlarga qarab baholanadi. Muloqotni tahlil qilish va baholash, muloqotdagi
muammolar va isteʼmol qiluvchilar orasidagi munosabatlarni yaxshilashga xizmat qilishi kerak”
1
[28]. M.Canale muloqotni baholashda asosiy eʼtiborni yetkazilayotgan yoki qabul qilinayotgan
axborotning sifatiga koʻproq eʼtibor beriladi.
A.R.Chudinova
2
oʻz tadqiqotlarida muloqotni baholashning mezonlari ehtiyojlar asosida
belgilanishini aytadi. “Muloqotni tahlil qilish va baholash – muloqot qiluvchilarning maqsadlarini
aniqlash, tushunchalarini aniqlash, mazmunni oʻrganish, munosabatlarni tahlil qilish va
muloqotdagi nonverbali belgilarni tushunishga yordam beradi”
3
. Aytish joizki, o‘zbek tilida
muloqot qilishda tinglovchi va so ‘zlovchi orasida muayyan maqsad yotadi, shuning uchun o
‘zbek tilidagi moloqot tili sodda va ravon bo ‘lishi bilan birga tushunarli bo ‘lishi ham ayni
haqiqatdir.
1
M.Canale “From Communicative Competence to Communicative Language Pedagogy”. – Amerika. 1983-y.
2
Чудинова Алла Робертовна. Развитие коммуникативной компетенсии учащихся основной школы средствами
проектной деятелности (на примере изучения научного стиля речи) Перм – 2018.33.
3
Э.Ю.Закинов. Коммуникативност как базис человеческого общения // Педагогические образование и наука.
— № 6. — Москва, 2014. — 82 б.
216
Yuqoridagi ilmiy qarashlarni tahlil qilgan holda, quyidagi o‘zbek tilida muloqot qilishning
koʻrsatkichlarini belgilash mumkin:
O‘zbek tilida muloqot qilishning rivojlanishini boshqalar, atrofdagilar, tengqurlari bilan
fikr almashish, ularga axborotni toʻgʻri tarzda, tushunadigan tarzda yetkazish nazarda
tutiladi.Suhbat mavzusiga oid savolni toʻgʻri berish, biroq berilgan savolga aniq va ishonarli tarzda
javob berolishini inobatga olish diqqatga sazovor. Shunisi ham muhimki, muloqot qilish vaqtida
nutqi sof adabiy til me’yorlariga amal qilinishi va ‘z nutqida shevalardan foydalanmasligi hamda
so‘zlash intonatsiyasiga rioya qilinishi talab qilinadi.Shuningdek, o‘quvchilar oʻrtasida xabar
almashish, aniqlash va tushunish qobiliyatini ifodalash; xabar yuborish, xabar qabul qilish,
muhokama qilish va tushunish qobiliyatlari darajalari sinovdan o‘tadi.
O‘zbek tilida muloqot qilish jarayonida asosiy komponent sifatida munosabat bildirish
komponenti ularning ilmiy va badiiy tafakkur qilishiga ta’sir ko‘rsatadi. Oʻquvchilar o ‘zbek
tilidagi muloqoti orqali oʻzaro munozara qilishni va murojaat qilishni oʻrganishadi. Bu bosqichda,
oʻquvchilar muloqot va munosabatni tashqi va ichki xabarlar, tushunchalar va tajribalar almashish
orqali oʻrganishadi.
O ‘quvchilarni o ‘zbek tilida muloqot qilish jarayonida quyidagi talablarga javob berishi
zarur:
-
O ‘zbek tilining grammatik xususiyatlarini mukammal egallaganligi;
-
O‘zbek adabiy til me’yorlariga muloqot qilish vaqtida amal qilishi;
-
O ‘z nutqida bog‘lanishli mazmundor bo ‘lgan nutqni erkin va mustaqil yarata olishi;
-
o ‘zbek tilida o‘zaro muloqot qilish paytida nutq texnikasiga amal qilib munosabat
bildirishi, mulohaza qilishi.
O ‘zbek tilida muloqot qilishda so‘zlovchini tinglay olish zaruriy omillardan biri sanaladi..
Oʻquvchilarga muloqotda “ishtirok etishning eng muhim qoidasi – gapiruvchining qiziqishini va
uning fikrlarini eshitish kerak. Ular jihatdan muloqotlarga qatnashish uchun fikr va maʼlumotlarini
oʻrganishlari va ularni boshqa insonlar bilan munozara qilishga tayyorlash”
4
lozim. Buning uchun,
o‘zbek tilida muloqot tizimini va muloqot kirishish qanday qilinishini tushuntirish va aynan amaliy
holatini tajrida tatbiq qilish, xato va kamchiliklar ustida ishlash yanada o‘sishiga yordam beradi.
4
Д.Самсонова. Коммуникативная компетенция и технологи обучения. Дисс. PhD. – Минск.: 2019-г.
– С 120
217
Demak, o‘zbek tilida o‘quvchilarni muloqot qilishga o‘rgatishda ularning olgan bilimlariga
tayanishini va mustaqil munosabat bildirishini, ularning lug‘at boyligini oshirish, o ‘zbek tilida
gapirish, so‘zlash qobiliyatlarini takomillashuviga erishish asoslidir.
REFERENCES
1.
Закинов Э.Ю.. Коммуникативност как базис человеческого общения //
Педагогические образование и наука. — № 6. — Москва, 2014. — 82 б.
2.
M.Canale “From Communicative Competence to Communicative Language Pedagogy”. –
Amerika. 1983-y.
3.
Чудинова Алла Робертовна. Развитие коммуникативной компетенсии учащихся
основной школы средствами проектной деятелности (на примере изучения научного
стиля речи) Перм – 2018.33.
4.
Д.Самсонова. Коммуникативная компетенция и технологи обучения. Дисс. PhD. –
Минск.: 2019-г. – С 120
5.
Ganiyeva, M. (2021). Effective Methods of TRIZ.
6.
Ganiyeva, M. (2023). THE MAIN DIRECTIONS OF DEVELOPING THE LOGICAL
THINKING
OF
FUTURE
ELEMENTARY
SCHOOL
TEACHERS
(IN
MATHEMATICS LESSONS). Science and innovation, 2(B3), 30-33.
7.
Ganieva, M. (2023, June). EMPOWERING LOGICAL THINKING IN PRIMARY
SCHOOL STUDENTS THROUGH TIPS TECHNOLOGY. In Academic International
Conference on Multi-Disciplinary Studies and Education (Vol. 1, No. 12, pp. 62-63).
