ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
906
QARAQALPAQ BAQSILARINIŃ ÓZGESHE ATQARIW SHEBERLIGI
A.A.Nawrizbaeva
Ózbekstan Mámleketlik Kórkem-óner hám Mádeniyat
Institutı Nókis filialı Folklor etnografiya
kafedrası assistent oqıtıwshısı
https://doi.org/10.5281/zenodo.10056785
Annotaciya.
Bul maqalada qaraqalpaq muzıka mádeniyatımızdıń rawajlanıwına úles
qosqan ilimpazlar, baqsı, sázendelerimiz tárepinen dóretilgen namalar, dastanlardaǵı qosıqlardıń
xalıq namaları, xalıq qosıqları bolıp atalıp ketkenligi haqqında sóz etiledi.
Gilt sózler:
baqsı, dástan, ustaz, qobız, sázende, folklor.
THE PERFORMANCE SKILLS OF KARAKALPAK BAKSHIS
Abstract.
This article states that the songs created by scientists, bakhshis, and musicians
who contributed to the development of Karakalpak musical culture became folk music, folk songs.
Key words:
Bakhshi, epic, teacher, kobiz, musician, folklore
.
ИСПОЛНИТЕЛЬСКОЕ МАСТЕРСТВО КАРАКАЛПАКСКИХ БАКШИСОВ
Аннотация.
В данной статье говорится, что песни, созданные учеными, бахши,
музыкантами, внесшими вклад в развитие каракалпакской музыкальной культуры, стали
народной музыкой, народными песнями.
Ключевие слова:
Бахши, эпос, учитель, кобиз, музыкант, фольклор.
Qaraqalpaq xalqınıń kórkem-óneri, bay ádebiy miyrası, milliy nama qosıq sazları,
jırawshılıq, baqsıshılıq, qıssaxanlıq óneri, ustazdan shákirtke ótiw jolı menen miyras bolıp búgingi
kúnimizge shekem kelip jetken.
Muzıka mádeniyatımızdıń rawajlanıwı barısında, ózleriniń uzaq jıllar izleniwleri
nátiyjesinde jazıp qaldırǵan maqalaları menen ilimiy miynetlerinen, kitaplarınan ádebiyatshı,
ilimpaz, alımlarımız Qallı Ayımbetovtıń, Qabıl Maxsetovtıń, Nawrız Japaqovtıń, Tajigúl
Adambaevanıń, Sarıgúl Baxadırovanıń, Ásen Alımovtıń hám de taǵı basqa da kóplegen
ilimpazlarımızdıń baspa sóz betlerinde jarıq kórgen miynetlerinen hár tárepleme tastıyıqlanıp hám
dálillengenliklerin oqıp biliwimizge boladı
Qaraqalpaq xalqınıń kórkem awızeki dóretpelerin, mádeniy miyrasın, dástan qosıqları
menen terme tolǵawların zamannan-zamanǵa, atadan balaǵa miyras etip qaldırıp, ózi jasaǵan
zaman tilegine say etip biyimlestirip, qayta islep, aytıp jırlap beriwshi, bul ónerge óziniń bar kúsh
jigerin jumsap, sanalı ómirin sarp etiwshi xalqımızdıń jırshıları bolǵan jırawlar menen baqsılar,
sazende-góyendeler menen bir qatarda xalıq ishinen shıqqan talant iyeleri bolıp tabıladı.
Jaslardı Watandı súyiwshilikke, Ana Watan, tuwǵan jerge sadıqlıqqa, adamgershiliktiń eń
jaqsı pazıyletlerine, ruwxıy, mádeniy, estetikalıq tárbiyalawda xalqımızdıń muzıkalıq ǵaziyneleri
bolǵan batırlıq jırları, terme tolǵawları, dástanları, xalıq qosıqlarınıń úgit-násiyatlawdaǵı
tásirsheńliginiń ornı oǵada ullı hám ayrıqsha ekenligin atap ótkenimiz orınlı boladı.
Qaraqalpaq xalqı da óziniń kóp ásirlik tariyxına iye bolıp, turmısın sáwlelendiriwshi hár
túrli janrda óziniń bay ádebiy hám mádeniy miyrasın dóretken, awızeki xalıq dóretpelerin kóplep
dóretken sonday-aq ájayıp namalar menen qosıq sazlardı dóretken xalıqlardan bolıp tabıladı.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
907
Húrmetli birinshi prezidentimiz keleshegimiz bolǵan jaslardı milliy mádeniyatqa, ózin-ózi
tereń biliwge, milliy ideaǵa, tariyxımızdı, ádebiyattı, kórkem ónerimizdi, milliy mádeniyatımız
benen birge mádeniy miyraslarımızdı hár tárepleme úyrenip barıwǵa shaqıradı.
Házirgi waqıtta muzıka mádeniyatınıń rawajlanıwına onıń ósip-órkenlewine úlken dıqqat
awdarılıp, úlken kewil bólinbekte. Xalqımızdıń ótmishtegi hám házirgi muzıka mádeniyatı, qosıq-
namaları, dástan qosıqları, muzıka oqıw orınlarında, muzıka mekteplerinde, qániygelestirilgen
mádeniyat mekteplerinde, Pedinstitut, Universitetlerdiń muzıka bólimleriniń oqıw
baǵdarlamalarında keńnen orın berilip oqıtılıp kelinbekte.
Jıraw-baqsı, sázendelerimiz tárepinen dóretilgen namalardıń barlıǵıda biziń dáwirimizge
tolıq jetip kelmegenligi anıq, tek ǵana xalqımızdıń kewlinen keńnen orın alǵan, kópshilikke
unaǵan namalar ǵana atqarıwshılar tárepinen bizge jetip kelgeni belgili. Bizge jetip kelgen namalar
keń mazmunlarǵa iye bolıp rawajlandırılıp, atqarıwshılardıń sheberligi menen bárhama jetilistirilip
kelgen.
Atqarıwshılar sheber bolmaǵanda bul namalar xalıqtıń kewlinen shıqpaǵanda álle qashan
umıt bolǵan bolar edi. Jıraw-baqsı sázendelerimizdiń qatarı qanshelli kóp bolıp, atqarıwshılıq
sheberligi asqan sayın, qosıqlarımız, dástanlarımız, saz namalarımız, kórkeyip, mánisi molayıp,
xalıqqa unaǵan halda olarda kóbeyip baratuǵını málim.
«Qara- jorǵa, Poshsha torǵay, Nama bası, Bozataw, Qızlar úyge kir, Arıwxan, Adıńnan,
Gelgelay, Jeti asırım, Ǵulpaq, Sıy perde, Ílme sultan» hám taǵı da basqa kóplegen nama-sazlardıń
hár birin alıp qaraǵanımızda olardıń bir-birine usamaǵan halda ráń-báreńligi menen tábiyat
gózzallıqların, xalqımızdıń qayǵı hám quwanıshların hár qaysı namada ózine tán ırǵaq naǵıslarına
bólinip súwretlengenin kóriwge boladı. [2]
Xalıq qosıq hám namaların kámine keltirip atqarıw hár bir sázendeden, qosıqshıdan úlken
talant, uqıplılıq, kóp jıllıq tájiriybe, oqıp úyreniw shıdamlılıq hám juwapkershilik penen qatnas
jasap miynet etiwdi talap etedi. Sebebi bul namalardı dóretken, shıǵarǵan baqsı-jırawlarımız bul
namalardı shıǵarǵanda muzıkanıń kóp túrli usıllarınan keńnen paydalanıp, olardıń
múmkinshiliklerin kórkeytip, bayıtıp barǵan. Jırawlar qobızǵa, al baqsılar bolsa duwtarǵa mas
keletuǵın naǵıslardan, qashırım-ırǵaqlardan, forshlag, mordent, triollardan, shertiw usıllarınan
keńnen paydalana bilgen.
Bul shertiw usılların, dáslerdi ózlestirip, olardı tereńnen úyrenip, atqarıw sheberligin
jetilistirip barıw hár bir atqarıwshınıń jıraw bolama, baqsı bolama, yamasa sazendeme barlıǵınıńda
atqarıwshılıq sheberligin bayıtıp baradı.
Qaraqalpaq baqsılarınıń derlik kópshiligi shayırshılıǵı basım, sózge sheber, dóretiwshilik
uqıpqa da iye bolǵan ónerpazlar bolıp tabıladı. [3] Baqsılar dástannıń tiline, múmkinshiligine
qaray kóplegen qaraqalpaq sózlerin kirgiziw menen hátte geypara qosıqlardıń túp nusqasın
ózgertiw menen bir qansha qosıq qatarlarında ózlerinshe kirgizgen jerleride az emes hám
namalarında ózleri tańlay bilip kóplegen qosıq qatarlarına taza namalar dóretip jańalıqlar engizgen.
Ol namalardıń birazı xalıq namaları, xalıq qosıqları bolıp atalıp ketken.
Buǵan mısal retinde «Yusup-Axmed» dástanındaǵı «Yigitniń», «Megzer», «Men seni
súydim qarakóz», «Barmeken» qosıqları, «Ǵarip-ashıq» dástanınan «Janım mollam bir zaman shul
yarımnı azatqıl» «Muxalles» namasına, «Ushırdım suńqar qusımdı», «Dembermes» namasına,
«Nigarım» qosıǵı «Nigarım» namasına, «ǵáriybimnen ayra saldıq» qosıǵı, «Sayqalı nalısh»
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
908
namasına «Dárdińnen» qosıǵı «Dárdińnen» namasına, «Yarnıń gúli keldi ózi kelmedi» Qosıǵı»
«Saltıq» namasına, «Kelsin Ǵaribim» qosıǵı» «ǵulpaq namasına», «Náyleyin» qosıǵı «Náyleyin»
namasına, «Yarım kelgenińdi bila-bilmedim» qosıǵı «Arıwxan» namasına, «Sabır áyle Sánemjan»
qosıǵı «Kepter muxallesi» namasına, «Sen yar ketkeli» qosıǵı «Sen yar gedali» namasına hám taǵı
da basqa qosıqlar baqsı namalarına salıp aytılǵan hám kóp ǵana namalar sol qosıqtıń atı menen
atalıp xalıq namasına aynalıp ketken. [4]
«Qırmandáli» dástanındaǵı Góruǵlınıń awzınan aytılatuǵın «Bizge nazlı yardan xabar
kelipti», «Nazlı yar suw ber isheli», «O qumar kózli yar kórindi», «Ópsem lábim qana-qana»,
«Qanat baylap ushıp keldim», «Bergen wádeń push boldıma», «Ne derseń», Aǵa Yunustiń «Alsań
násiyhatım ketme Góruǵlı», Qırmandáliniń «Tush óziń suwdan isheber», «Ne derseń», Ashıq-
Aydınnıń atınan aytılatuǵın «wáde etken kel yarım, ıqrara kózim tushti» qosıqları qaraqalpaq
baqsılarınıń yoshın, úlken sheberlik penen tıńlawshılardıń júreklerin terbetip, eń jaqsı degen xalıq
namalarına salıp aytıp xalıq súygen qosıqlarǵa aynalıp ketken qosıqlardan sanaladı.
Sonday-aq Ǵariptiń «Meniń yarım baǵ seyline keledi» qosıǵı «Alaqayıs» namasına,
«Ushtımda keldim» qosıǵı «Musa sen yarı» namasına, «Aman jetker yarımdı» qosıǵı «Terme
muxallesi» namasına, taǵıda Shasánemniń bir qansha qosıqları «Xoja baǵman», «Xoshadás»,
«Nalısh», «Kelte nalısh» hám t.b. namalarǵa aytıladı. Baqsı namaları óziniń originallıǵı menen,
esitken qulaqqa jaǵımlılıǵı menen, ırǵaǵı, pásli-bálent háwijli, nala hám qashırımları menen, hár
qıylı ráń-báreń naǵıshlarǵa iye bolıp tıńlawshılardıń qulaq qurıshın qandırıp xalqımızdıń súyip
tıńlaytuǵın nama-qosıqlarına, xalıq qosıqlarına aynalǵan.
Bul baqsılar dóretken namalardı kópshilik xalıq ishinen shıqqan qosıqshılarda, jaqsı
dawısqa iye qosıq aytıwshılarda yadlap alıp aytıp júrgen. Kópshilik xalıq bul namalardıń, qosıq
hám sazlardıń atların bir-birinen ayırıp bul namalardı kimler dóretkeninde jaqsı bilgen. Kóplegen
ataqlı baqsılar ózleriniń atqarıw sheberligi, dóretiwshilik uqıpları menen kompozitorlıq qatnas
jasap namalar dóretip, olar ustazdan shákirtke ótip xalıq arasına taralıp otırǵan. Qaraqalpaq
baqsılarınıń kópshiligi dóretiwshilik uqıpqa iye bolıp, olar dóretken namalar hám sazlar
ádebiyatshı, tariyxshı alımlarımızdıń miynetlerinde, maqalalarında, kitaplarında, anıqlanıp
tastıyıqlanǵan.
Mısalǵa: Axımbet baqsınıń «Qızlar úyge kir», «Beyish», «Arıwxan», «Ilǵal», «Yaǵlı
báhár», «Ala qayıs» namaların dóretkenligi bizge málim bolsa, Muwsa baqsınıń «Muwsa»,
«Jaman shıǵanaq», «Jeti asırım», «Muwsa sen yarı», «İdiris» namaların, Jańabay palwannıń hám
palwan hám xosh hawaz qosıqshı, sazende bolǵanlıǵın onıń «Aqsúńgúl», «Adıńnan», «Qazı
iyshan» namaların dóretkenligin baqsılardıń aytıwınan, ilimpaz-alımlarımızdıń maqalalarınan,
miynetlerinen, kitaplarınan oqıp bilemiz.
Qaraqalpaq baqsılarınıń barlıǵıda sonıń ishinde Axımbet, Muwsa, Edenbay, Bayniyaz,
Dosnazar, Shernazar, Berdaq baqsı, qız baqsı Húrliman, Qarajan baqsı, Qurbaniyaz, Japaq, Esjan,
Amet, Genjebay baqsılardıń xalqımız arasında olardıń atları, olar qaldırǵan mádeniy miyrasımız
bolǵan baqsı namaları menen duwtar sazları, kóp jıllar dawamında xalqımız arasında shaǵlap
aytqan nama-qosıqları, atqarǵan dástanları, baqsılarımızdıń júrek tórinen dóregen nebir ájayıp
nama-qosıqları xalqımızdıń yadında uzaq jıllar dawamında saqlanadı. Ataqlı baqsılarımız dóretken
nama-qosıq-sazları, atqarǵan dástanları qaraqalpaq xalqınıń milliy muzıka baylıǵı, milliy muzıka
miyrası bolıp tabıladı.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
909
Juwmaqlap aytqanda dástandaǵı barlıq qosıqlar xalqımız tárepinen súyip tıńlanadı,
kópshilik júdá jaqsı kórip aytadı da. Dástannıń xalıq arasına keńnen tarqalıwına hám xalqımızdıń
súyikli dástanı bolıp qalıwına baqsılarımızdıń dóretiwshilik miynetlerin, atqarıw sheberliklerin
ayrıqsha atap ótiw maqsetke muwapıq boladı.
Baqsılarımızdıń janǵa jaǵımlı, kewilge qonımlı, óz
milliyligimizdi ańlatatuǵın, milliyligi basım naǵız qaraqalpaq namaları keleshek jas áwladtı
tárbiyalawda, olarda xalıq namalarına degen qızıǵıwshılıqtı oyatıwda úlken tárbiyalıq áhmiyetke
iye bolıp tabıladı.
REFERENCES
1.
A.Allamuratov, O.Dospanov, G.Tilewmuratov «Qaraqalpaqsha kórkem-óner atamalarınıń
sózligi» 1991
2.
Q.Maxsetov «Qaraqalpaq jıraw-baqsıları» 1983
3.
Q.Maxsetov «Dástanlar, jırawlar, baqsılar» 1992
4.
Q.Ayımbetov «Xalıq danalıǵı» 1988
5.
T.Adambaeva «Qaraqalpaq muzıkasınıń tariyxınan» 1985
6.
Jiyenbaevich M. I. The evolution of music pedagogy of the karakalpak people: Historical
and theoretical aspects //Asian Journal of Research in Social Sciences and Humanities. –
2021. – Т. 11. – №. 10. – С. 27-32.
7.
Jiyenbaevich M. I. Competence-based approach in higher musical and professional
education //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. – 2022.
– Т. 12. – №. 4. – С. 42-47.
8.
Moyanov I. TRAINING AND DEVELOPMENT OF ART PERSONNEL //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 65-69.
9.
Jiyenbaevich M. I. COMPETENCE-BASED APPROACH IN HIGHER MUSICAL AND
PROFESSIONAL EDUCATION //PROMINENCE OF INFORMATION BASES&
MEDIA ASSESSMENTS IN THE POST CONFLICT MARKETING ENVIORNMENT.
10.
Моянов Ы. Д. ҚОРАҚАЛПОҚ ХАЛҚИ МУСИҚИЙ ПЕДАГОГИКАСИНИНГ
ТАРИХИЙ-НАЗАРИЙ ЖИҲАТЛАРИ: Моянов Ыкласбай Жийенбаевич Ўзбекистон
Давлат санъат вамаданият институти Нукус филиали,«халқ ижодиёти» кафедраси в.
в. б доценти. Педагогика фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) //Образование и
инновационные исследования международный научно-методический журнал. –
2021. – №. 5.
11.
Моянов Ы. Д. ҚОРАҚАЛПОҚ ХАЛҚИ МУСИҚИЙ ПЕДАГОГИКАСИНИНГ
ТАРИХИЙ-НАЗАРИЙ ЖИҲАТЛАРИ //Образование и инновационные исследования
международный научно-методический журнал. – 2021. – №. 5.
12.
Тажимуратова Ш. С. САНЪАТШУНОСЛИК ФАНЛАРИНИ ЎҚИТИШ ОРҚАЛИ
ТАЛАБАЛАРНИНГ
МУСТАҚИЛ
ИШЛАШ
КЎНИКМАЛАРИНИ
ШАКЛЛАНТИРИШ. – 2023.
13.
Saginbaevna T. S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Spectrum Journal
of Innovation, Reforms and Development. – 2022. – Т. 9. – С. 386-392.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
910
14.
Tajimuraova S. S. INFORMATION AND COMMUNICATIONS IN MANAGEMENT
//Journal of Integrated Education and Research. – 2022. – Т. 1. – №. 5. – С. 509-511.
15.
Tajimuratova Shakhnoza Saginbaevna. (2022). MANAGEMENT AND STUDY OF
CULTURE AND ART. Web of Scientist: International Scientific Research Journal, 3(1),
758–762.
16.
Sag’inbaevna, T. S. (2023). Cultural Life in Uzbekistan during the Years of Independence.
Spanish Journal of Innovation and Integrity, 18, 39-41.
17.
Ануаровна O. Р. ҚОРАҚАЛПОҚ ХАЛҚ КУЙЛАРИ ВОСИТАСИДА БОЛАЛАР
ИЖОДКОРЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ. – 2023.
18.
Anuarovna U. E. IMPROVING THE MECHANISMS OF EDUCATING STUDENTS IN
THE SPIRIT OF INTER-ETHNIC HARMONY BASED ON NATIONAL MUSIC IN THE
CONDITIONS OF ETHNO-CULTURAL RELATIONS //International Journal of Advance
Scientific Research. – 2023. – Т. 3. – №. 09. – С. 329-333.
19.
БОЛАЛАР Қ. Х. К. В., РИВОЖЛАНТИРИШ И. MODERN SCIENCE АND
RESEARCH //MODERN SCIENCE. – 2023. – Т. 2181. – С. 3906.
20.
Ospanova R. DEVELOPMENT OF CHILDREN'S CREATIVITY THROUGH BLACK
FOLK SONGS //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 70-73.
