10
FOLKLOR ATAMASÍNÍŃ ÓZBEK ILIMINDE QOLLANÍLÍWÍ
Qurbanbaeva Shaxnoza
ÓzMKÓMI NF “Folklor hám etnografiya” kafedrası
“Baqsıshılıq hám dástanshılıq” qaniygeligi 2-kurs student
Lola Maxamatdiova
Folklor ham etnografiya kafedrası docenti,
pedagogika ilimleri boyınsha filosofiya doktorı
https://doi.org/ 10.5281/zenodo.10459379
Annotaciya. Bul maqalada ózbek folklorında ilimde “folklor” termini birinshi qollanılıwı
hám folklor iliminiń izertleniwi haqqında sóz etilgen.
Gilt sózi: Folklor, el ádebiyat, awızeki ádebiyat, xalıq awızeki dóretpe, kórkem óner,
shıǵarma.
THE USE OF THE NAME FOLKLORE IN UZBEK SCIENCE
Abstract. This article describes the first use of the term “folklore” in Uzbek folklore studies
and folklore studies.
Key words: folklore, folk literature, oral literature, folk oral art, art, artwork.
ИСПОЛЬЗОВАНИЕ НАЗВАНИЯ ФОЛЬКЛОР В УЗБЕКСКОЙ НАУКЕ
Аннотация. В этой статье рассказывается о первом использовании термина
“фольклор” в узбекской фольклористике и исследованиях фольклористики.
Ключевое слово: фольклор, народная литература, устная литература, народное
устное творчество, искусство, художественное произведение.
Angliya hám AQSH da xalıq kórkem óner xızmetiniń barlıq túrleri awız – eki
dóretiwshilik, muzıka, oyın, teatr, súwretlew óneri hám ámeliy kórkem óneri, sonday – aq, úrip
ádetler de usı termin menen súwretlenedi. Ózbek folklorında ilimde “folklor” termini 1932-jıllarda
Hoji Zarif tárepinen qollanılǵan hám óziniń joqarı oqıw ornı talabalar ushın arnalǵan birinshi
kitabın “ózbek folklorı” dep ataǵan. Buǵan shekem “folklor” termini ornına “el ádebiyatı”,
“awızeki ádebiyat”, sıyaqlı atamalar qollanılıp kelmekte, házirgi waqıtta “folklor” termini tereń
hár tárepleme úyrenilip, keń túrde jayılıp ketti. Biz “folklor” degende, tiykarınan, xalıq awız eki
dóretiwshiligi yaǵnıy poetikalıq dóretiwshiligin túsinemiz. Xalıq kórkem óneriniń basqa da
túrleri ushın bolsa sol taraw atı qosıp qollanıladı, máselen, xalıq muzıkası ushın “muzıka
folklori” termini qollanıladı hám t.b.
11
Folklorlıq shıǵarmalarında muzıka, oyın, teatr kórkem óneri elementleri qosılıp ketkenligi
sebepli folklordı sinkretikalıq kórkem óneri dep te atawımız múmkin. Ayne payıtında folklorlıq
shıǵarmalar kórkem óneriniń basqa da túrlerinen ózine tán tárepleri menen ajıralıp turadı.
Folklorda sóz, muzıka hám atqarıw birligi barlıq waqıtta saqlanıp qaladı.
Folklor shıǵarmalarında miynetkesh xalıqtıń turmıs tárizi súwretlenedi. Xalıqtıń pútkil
dúnya haqqındaǵı túsiniklerin sotsial - tariyxıy, siyasiy, filosofiyalıq hám ádebiy - estetikalıq kóz
qarasların ózinde qáliplestiredi. Bul nárselerdiń tiykarı folklor shıǵarmaları mazmunı hám
mánisiniń tereń xalıqshıllıǵın kórsetedi. Folklor shıǵarmalarındaǵı xalıqshıllıqtıń tiykarın onıń
mazmunı quraydı. Tarixiy-sociallıq waqıyalardı súwretlewi folklor shıǵarmalarında xalıqtıń
óz - ara múnásebetleri tiykarında quraladı.
Xalıq dóretiwshiligin úyreniwshi, tekseriwshi pán folklor dep júrgiziledi. Folklor
shıǵarmaları xalıq awızeki dóretiwshiliginiń tiykarların áyyemgi dúnya estetikalıq sezimleri
menen baylanıstırıp úyrenedi. Tiykarınan áyyemgi dúnya sayaxatshıları hám tariyxshılarınıń
Orta Aziya xalıqlarına tiyisli bolǵan gúrrińleri, hár túrli úrp-ádetleri hám máresimleri
haqqındaǵı jazba maǵlıwmatları folklor ushın oǵada áhmiyetli bolıp esaplanadı. Folklordı
izertlegen ilimpazlardıń aytıwına qaraǵanda folklor shıǵarmaların jazıp alıwdaǵı birinshi
tájiriybeler XI ásirden baslap baslanǵan. Ózbek folklorı úlgilerin ǵalabalıq túrde jazıp alıw,
toplaw, baspadan shıǵarıw hám ilimiy tárepten izertleniw jumısları bolsa tikkeley XX ásirdiń
birinshi shereginde baslandı. Xalqımızdıń kórkem óneri ásirler dawamında jaratılıp, awızdan –
awızǵa, áwladdan – áwladqa, ustazdan shakirtke ótip kelgen jámáát dóretiwshiligi jemisi bolıp
esaplanadı. Sebebi folklor shıǵarmaları bir adam tárepinen emes, bálkim pútkil bir jámááttiń
kórkem óner tájiriybesi tiykarında payda boladı hám jámáát tárepinen atqarıladı. Bazı bir
folklor shıǵarmaları bolsa talantlı dóretiwshiler tárepinen jaratılıp, ózleriniń qalbi hám pikirleri,
dástúrleri, úrp - ádetleri, isenimi, arzıw – niyetleri, tábiyat penen baylanıslı bolǵan múnásebetleri
sóz etilgen boladı. Qáwim hám urıw aǵzalarına maqul bolǵan bul shıǵarmalar awızdan – awızǵa
ótip, jámááttiń dóretiwshiligine aylanǵan. Folklorlıq shıǵarmalar usı taqılette jámiyetshilik
arasında qáliplesip baradı hám ulıwma xalıqlıq múlkine aylanadı. Xalıq sazendeshisi (dástan
aytıwshı, ertek aytıwshı, qosıq aytıwshı, qızıqshılar,) jámáát tárepinen jaratılǵan shıǵarmalardı
tek ǵana sózbe –sóz atqarmay oǵan uqsatadı. Sonıń ushında atqarılatuǵın shıǵarmalardı barlıq
waqıtta “xalıqtiki”, dep tán alınadı.
Jeke atqarıwshı qanshelli dárejede talantlı bolıwına qaramastan xalıq dóretiwshiliginiń
dástúrlerine boysınǵan, xalıq turmısı, xalıq pikiri hám talabına qolaylastırıwǵa háreket etken.
12
Bir sóz benen aytǵanda, folklor dástúrleri arasında aytılıp, jaratılıp, áwladdan – áladqa
ótiwshi dóretiwshilik úlgileri esaplanadı. Olarda folklorǵa tán tiykarǵı ózgesheliklerden biri
awız eki dóretiwshilik tiykar sıpatında alınǵan, sebebi fólklor dástlep, awızeki jaratıladı,
atqarıladı hám awız eki tárizde jasaydı. Xalıq awızeki dóretiwshiligi jazıw payda bolmastan
aldın júzege kelgen. Onıń jaratılıwı hám xalıq tárepinen tarqalıwı janlı awızeki dástúrler
menen baylanıslı boladı. Folklorlıq shıǵarmalardıń uzaq hám ásirler dawamında awızeki
jaratılıwı hám awızeki túrinde atqarılıwı onıń forması hám mazmunına tásir etpesten qalmaydı.
REFERENCES
1.
Esemuratov B. DEVELOPMENT OF CHILDREN'S CREATIVITY ON THE BASIS OF
PEDAGOGICAL TECHNOLOGY AS AN EXAMPLE OF KARAKALPAK FOLK
SONGS //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 835-840.
2.
Esemuratov B. EDUCATION OF YOUNG PEOPLE TO PATRIOTISM, COURAGE,
AND FREEDOM THROUGH SPOONS PERFORMED BY OTHERS //Modern Science
and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 197-202.
3.
Ospanova R. THE SITUATION OF USING THE CREATIONS OF COMPOSER
MUKHTOR ASHRAFIY AND DONI ZOKIROV IN MUSIC LESSONS //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 190-196.
4.
Ospanova R. WAYS OF DEVELOPMENT AND IMPROVEMENT OF MUSIC
EDUCATION PEDAGOGY //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. –
С. 822-828.
5.
Jiyenbaevich M. I. The evolution of music pedagogy of the karakalpak people: Historical
and theoretical aspects //Asian Journal of Research in Social Sciences and Humanities. –
2021. – Т. 11. – №. 10. – С. 27-32.
6.
Jiyenbaevich M. I. Competence-based approach in higher musical and professional
education //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. – 2022.
– Т. 12. – №. 4. – С. 42-47.
7.
Moyanov I. TRAINING AND DEVELOPMENT OF ART PERSONNEL //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 65-69.
8.
Jiyenbaevich M. I. COMPETENCE-BASED APPROACH IN HIGHER MUSICAL AND
PROFESSIONAL EDUCATION //PROMINENCE OF INFORMATION BASES&
MEDIA ASSESSMENTS IN THE POST CONFLICT MARKETING ENVIORNMENT.
13
9.
Moyanov I. TRAINING AND DEVELOPMENT OF ART PERSONNEL //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 65-69.
10.
Моянов Ы. Д. ҚОРАҚАЛПОҚ ХАЛҚИ МУСИҚИЙ ПЕДАГОГИКАСИНИНГ
ТАРИХИЙ-НАЗАРИЙ
ЖИҲАТЛАРИ
//Образование
и
инновационные
исследования международный научно-методический журнал. – 2021. – №. 5.
11.
Моянов Ы. Д. ҚОРАҚАЛПОҚ ХАЛҚИ МУСИҚИЙ ПЕДАГОГИКАСИНИНГ
ТАРИХИЙ-НАЗАРИЙ
ЖИҲАТЛАРИ
//Образование
и
инновационные
исследования международный научно-методический журнал. – 2021. – №. 5.
12.
Ануаровна O. Р. ҚОРАҚАЛПОҚ ХАЛҚ КУЙЛАРИ ВОСИТАСИДА БОЛАЛАР
ИЖОДКОРЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ. – 2023.
13.
Anuarovna U. E. IMPROVING THE MECHANISMS OF EDUCATING STUDENTS IN
THE SPIRIT OF INTER-ETHNIC HARMONY BASED ON NATIONAL MUSIC IN
THE CONDITIONS OF ETHNO-CULTURAL RELATIONS //International Journal of
Advance Scientific Research. – 2023. – Т. 3. – №. 09. – С. 329-333.
14.
БОЛАЛАР Қ. Х. К. В., РИВОЖЛАНТИРИШ И. MODERN SCIENCE АND
RESEARCH //MODERN SCIENCE. – 2023. – Т. 2181. – С. 3906.
15.
Ospanova R. DEVELOPMENT OF CHILDREN'S CREATIVITY THROUGH BLACK
FOLK SONGS //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 70-73.
16.
Nawrizbaeva A. A. THE PERFORMANCE SKILLS OF KARAKALPAK BAKSHIS
//Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 906-910.
17.
Nawrızbaeva A. A. BAQSÍ, SÁZENDE GENJEBAY TILEWMURATOVTÍN
ACTQARÍWSHÍLÍQ METHODS //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №.
10. – С. 218-223.
18.
Muxammetdinova L. THE DEVELOPMENT OF THE ART OF GIVING IN NORTHERN
PAKISTAN AS AN EXAMPLE OF THE YEARS OF INDEPENDENCE //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 74-78.
19.
Maxamatdinovna M. L. FOLKLORE AS A SPECIAL FORM OF CREATIVITY
//International Journal of Advance Scientific Research. –2023. –Т. 3. –№. 09.– С. 282-284.
20.
Makhammatdinovna M. L. As a Means of Providing Aesthetic Education to the Students
of the Art of Embroidery //Vital Annex: International Journal of Novel Research in
Advanced Sciences. – 2023. – Т. 2. – №. 3. – С. 149-152.
21.
Askarova Z., Maxamatdinova L. Ceremonies Solemnly Held in Connection with Public
Holidays //Miasto Przyszłości. – 2022. – Т. 27. – С. 181-183.
14
22.
Махамматдинова Л. ЎЗБЕК ВА ҚОРАҚАПОҚ МУСИҚА МАДАНИЯТИНИНГ
РИВОЖЛАНИШИДА БАСТАКОРЛАРНИНГ ҚЎШГАН ҲИССАСИ //Oriental Art
and Culture. – 2022. – Т. 3. – №. 2. – С. 782-786.
23.
Есанов М. ФОРМИРОВАНИЕ НРАВСТВЕННЫХ КАЧЕСТВ ЛИЧНОСТИ
СРЕДСТВАМИ МУЗЫКИ //Oriental Art and Culture. – 2023.–Т. 4. –№. 1. –С. 719-725.
24.
Ayapova K., Yesanov M. Organization of Music Lessons by the Teacher in Various Ways
//Miasto Przyszłości. – 2022. – Т. 27. – С. 189-191.
25.
Esanov M., Ametov A. DOIRA SAN’ATINING RIVOJLANISHI VA TARIXI //Oriental
Art and Culture. – 2022. – Т. 3. – №. 2. – С. 729-733.
26.
Eсанов М. Знание особенностей воздействия музыкального искусства на человека
//Science and Education. – 2022. – Т. 3. – №. 12. – С. 767-771.
27.
Есанов М. О. ЎЗБЕК ХАЛҚ ЧОЛҒУЛАРИДА ИЖРОЧИЛИК ТАРИХИ //Oriental Art
and Culture. – 2022. – Т. 3. – №. 1. – С. 578-584.
28.
АЛЛАМБЕРГЕНОВА
Г.
ҚАРАҚАЛПАҚ
БАҚСЫСЫ
СƏЛМЕНБАЙ
САДЫҚОВТЫӉ ДӨРЕТИЎШИЛИК ЖОЛЫ //Евразийский журнал социальных
наук, философии и культуры. – 2023. – Т. 3. – №. 10. – С. 112-117.
29.
Allambergenova G. THE LIFE AND CAREER OF COMPOSER OSERBAI
ALLANAZAROV //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 217-224.
30.
Allambergenova G. GOALS AND OBJECTIVES OF MUSIC EDUCATION IN
PRIMARY SCHOOL //Modern Science and Research. – 2023. –Т. 2.– №. 10.–С. 849-855.
31.
Tajimuratova S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Modern Science
and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 841-849.
32.
Saginbaevna T. S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Spectrum Journal
of Innovation, Reforms and Development. – 2022. – Т. 9. – С. 386-392.
33.
Sag’inbaevna T. S. Cultural Life in Uzbekistan during the Years of Independence //Spanish
Journal of Innovation and Integrity. – 2023. – Т. 18. – С. 39-41.
34.
Tajimuratova S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Modern Science
and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 841-849.
35.
Saginbaevna T. S. Management and study of culture and art. – 2022.
15
36.
Тажимуратова Ш. С. САНЪАТШУНОСЛИК ФАНЛАРИНИ ЎҚИТИШ ОРҚАЛИ
ТАЛАБАЛАРНИНГ
МУСТАҚИЛ
ИШЛАШ
КЎНИКМАЛАРИНИ
ШАКЛЛАНТИРИШ. – 2023.
37.
Tajimuraova S. S. INFORMATION AND COMMUNICATIONS IN MANAGEMENT
//Journal of Integrated Education and Research. – 2022. – Т. 1. – №. 5. – С. 509-511.
38.
Qudenov R. QORAQALPOQ XALQ QO'SHIQLARI ASOSIDA YOSHLARNI
TARBIYALASH //«ОБРАЗОВАНИЕ И НАУКА В XXI ВЕКЕ». – 2023.
39.
Kudenov R. WAYS TO TEACH FOURTH GRADERS A SINGING LESSON //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 225-232.
40.
Kudenov R. METHODS OF CONDUCTING A MUSIC CULTURE LESSON IN THE
FOURTH GRADE //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 856-861.
41.
Шыныбеков А. САМАРАЛИ НАТИЖАГА ЭРИШИШДА ЎҚУВЧИЛАР УЧУН
ПЕДАГОГИК ВОСИТАЛАР //Евразийский журнал социальных наук, философии и
культуры. – 2023. – Т. 3. – №. 11. – С. 76-79.
42.
Shinibekov A. QORAQALPOQ MUSIQA MADANIYATIDA MILLIY OGZAKI
IJODINING GAVDALANISHI //Miasto Przyszłości. – 2023. – Т. 39. – С. 204-206.
43.
Shinibekov A. Historical and Social Events in Folklore Works from the Point of View of
People's Relationships //Miasto Przyszłości. – 2022. – Т. 27. – С. 199-201.
44.
Шыныбеков А. Қорақалпоқлар санъатининг сарчашмалари Шарқий Европа ва Осиё
қадимий маданияти билан чамбарчас боғликлиги //Science and Education. – 2022. – Т.
3. – №. 12. – С. 910-915.
