Iqtisodiyotning rivojlanishida raqobat muhiti va klasterlarning o‘rni

Xamrakul  Urdushev; Majid  Mavlyanov; Sirojiddin Eshankulov

Iqtisodiyotning rivojlanishida raqobat muhiti va klasterlarning

o‘rni

Xamrakul Urdushev

1

,

Majid Mavlyanov

1

, Sirojiddin Eshankulov

1

Samarqand davlat veterinariya medisinasi, chorvachilik va biotexnologiyalar universiteti. Samarqand viloyati, Samarqand

shahri. 140103. Mirzo Ulug‘bek ko‘chasi,77. O‘zbekiston

x.urdishev@gmail.com, eshonqulov8202@gmail.com, majid.mavlyanov1975@gmail.com

https://doi.org/10.5281/zenodo.10467793

Kalit so‘zlar:

Iqtisodiyot, raqobatbardoshlik, unumdorlik, eksport, import, innovasiyalar, YAIM, klaster.

Annotasiya:

Maqolada iqtisodiyotida raqobatbardoshlik, raqobat muhiti, Jahon Bankining mam-lakatimizga
oid ma’lumotlari va iqtisodiyotda klasterlash jarayonlarining mohiyati va ahamiyati xaqida so‘z
boradi

1 KIRISH

Barcha taraqqiy etgan mamlakatlarda bo‘lgani

singari, 2017 yildan boshlab O‘zbekiston
iqtisodiyotini klasterlash - amaliy faoliyat sohasi
sifatida rivojlanmoqda. Mamlakatimizning turli

mintaqalarida ko‘plab klaster loyihalari amaliѐtga
joriy etilmoqda.

Milliy iqtisodiѐtning innovasion

rivojlanishi uchun bozor iqtisodiѐtining istiqbolli

yo‘nalishi sifatida amaliѐtga, xususan, qishloq

xo‘jaligi

tarmoqlariga

klaster

modelining

mexanizmlarini,

xo‘jalik

yuritish

va

boshqaruvlarini joriy etish fan, ta’lim va ishlab

chiqarishning integrasiyalashuvini ta’minlashga

asos

bo‘ladi.Hozirgi

davrda,

O‘zbekiston

iqtisodiyotni

rivojlantirishning

ustivor

yo‘nalishlaridan biri, ichki va tashqi bozorda

raqobatni oshirishga yo‘naltirilgan tarmoq va
sohalarda

mintaqaviy,

hududiy

klasterlarini

tuzishdan iborat bo‘lib qolmoqda.

2 MATERIALLAR VA USULLAR

Tadqiqotning axborot bazasi bir necha turdagi

manbalarni o‘z ichiga oladi: Statistika agentligi
materiallari; Prognozlashtirish va makroiqtisodiy
tadqiqotlar instituti va Makroiqtisodiy va hududiy
tadqiqotlar instituti ekspert materiallari; Respublika
va

mintaqaviy

darajadagi

normativ-huquqiy

hujjatlar; o‘quv, ilmiy adabiyotlar va davriy

nashrlarda chop etilgan ma’lumotlar, oldin

o‘tkazilgan tadqiqotlar natijalari. Tadqiqotda
induksiya, deduksiya, iqtisodiy va

qiyosiy

,

monografik va statistik usullaridan foydalanildi

.

2.1 RAQOBOTBARDOSHLIK VA

RAQOBOT MUHITI XAQIDA

2006 yil boshida Moskva Strategik tadqiqotlar

markazida professor Maykl Porter, Kristian Ketels
va boshqalar Rossiya raqobatbardoshligining

haqiqiy holatini tahlil qilib “Competitiveness at the
Crossroads: Choosing the Future Direction of the
Russian Economy (Chorrahada raqobatbardoshlik:

Rossiya iqtisodiyotini rivojlantirish yo‘nalishlari)”
nomli tadqiqotida [1] postsovet mamlakatlarining

rejali iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o‘tishi

“raqobotbardoshlik”, “aholining turmush darajasi”,

“unumdorlik”, “meros qilib olingan boylik” va

“yaratilgan boylik” kabi tayanch tushunchalar bilan

tasniflanadi. Ularning fikricha: “Raqobotbardoshlik
nima ekanligini tushunish uchun, avvalo, millat
faravonligi

asoslarini

tushunish

kerak.

Iqtisodiyotning

mutlaq

hajmi,

oltin-valyuta

zahiralari yoki savdo balansi emas, balki, aynan

aholini turmush darajasi asosiy maqsad bo‘lishi
kerak. Turmush darajasi alohida fuqarolar uchun
emas, balki butun mamlakat aholisi uchun
baholanishi kerak va aholi turmush darajasining
yaxshilash uning barcha guruhlari uchun mavjud

bo‘lishi kerak”.

Porter va Ketelslar “raqobatbardoshlikni amalga

oshirish ko‘rsatkichlari va vositalari” xaqida

to‘xtalib “unumdorlik (samaradorlik)ning oshirish

va iqtisodiyotni yanada samarali ish o‘rinlarini
yaratish jarayoni raqobatbardoshlikning oraliq

ko‘rsatkichlari bo‘lib xizmat qiladigan bir qator

vositalar bilan ta’minlanadi”,- deb qayd etadi, ular:
ichki investisiyalar, eksport, import, kiruvchi

xorijiy investisiyalar, chet elga ivestisiya kiritish va

mahalliy innovasiyalaridan iborat bo‘ladi. Demak,

–

ichki

investisiyalar

kompaniyalar

va

infratuzilmalarning

unumdorlik

darajasini

oshirish uchun juda muhimdir.

–

eksport evaziga davlat o‘zining eng samarali

faoliyatini mahalliy bozor talabidan tashqariga
chiqadigan darajada rivojlantirishi mumkin.

–

import evaziga mamlakat o‘zida samarali

ishlab chiqara olmaydigan tovarlarga, ishlab
chiqarish

vositalariga

kiritilgan

xorijiy

texnologiyalarga ega bo‘ladi va ichki bozorlarda
raqobatni kuchaytiradi.

–

to‘g‘ridan-to‘g‘ri

kiruvchi

xorijiy

investisiyalar qo‘shimcha kapitalni, shuningdek,

texnologiya, ko‘nikmalar, boshqaruv, bozorga
kirish va raqobatbardosh bosimini keltirib
chiqaradi.

–

chet

elga

investisiya

kiritish

tashqi

imkoniyatlarni o‘rganish bilan birga mahalliy

kompaniyalarning xalqaro miqyosda o‘sishiga
yordam beradi.

1-rasm. Raqobatbardoshlikni amalga oshirish uchun

ko‘rsatkichlar va vositalar [1].

2.2 JAHON BANKI

O‘ZBEKISTON IQTISODIYOTI
XAQIDA

Jahon Bankining O‘zbekiston iqtisodiyotiga oid

ochiq

ma’lumotlarini

tahlilini

keltiramiz.

Ma’lumki,

dunyo

mamlakatlarining

global

iqtisodiyotdagi reytingi uni YAIMi hajmi bilan

belgilanadi. O‘zbekistonning YAIM 2022 yilda

$80,39 mlrd. dollarni tashkil etgan [2]. Jahon

Bankining 2022 yilgi ma’lumotlarga ko‘ra

O‘zbekistonning global reytingi-jahonning 178 ta
mamlakati ichida 71-, Osiyoning 40 mamlakati
ichida 23-, sobiq Ittifoq mamlakatlari ichida 4-,
Markaziy Osiyoda 2- va O‘rta Osiyoda 1-o‘rinni
egallaydi Qo‘shni Qozog‘istonning YAIM $220.62
mlrd. dollarni tashkil etib, bu mamlakat dunyoda -
53, Osiyoda - 20, Sobiq Ittifoqda - 2, Markaziy

Osiyoda 1 o‘rinda turuvchi global reytingga ega.
Keyingi yillarda mamlakatda olib borilayotgan
iqtisodiy islohatlari samarasi o‘laroq YAIM tizimli

o‘sishi kuzatilmoqda. Masalan, O‘zbekistonning
global reytingi 2017 yilda 75 (YAIMi $60,52
mlrd.), 2018 – 86 ($52,87 mlrd.), 2019 - 81 ($60,28
mlrd.), 2020 – 77 ($60,22 mlrd.), 2021 – 75 ($69,6
mlrd.)ni tashkil etgan.

Shuningdek, 2022-yilda:

•

O‘zbekiston yalpi ichki mahsulot (YAIM) -

80,39 mlrd. dollarni tashkil etgan, 178 ta dunyo

mamlakatlari global reytingida 71 o‘rinni egalaydi.

Dunyo mamlakatlari YAIMning o‘rtacha

ko‘rsatkichi 2022 yilda - 556,48 milr. dollarni

tashkil etgan. YAIM bo‘yicha O‘zbekiston sobiq

ittifoq davlatlarida

ichida

to‘rtinchi,

MO

respublikalari ichida ikkinchi o‘rinni egallaydi.

•

YAIMni

o‘sish

sur’ati

5,67

%ni,

aholi jon boshiga hisoblangan YAIM

hajmi

2255,15 $ dollarni tashkil etgan.

2-rasm. O‘zbekiston YAIM dinamikasi, mlrd

dollar. [2] ma’lumotlari asosida ishlab chiqilgan.

3-rasm. O‘zbekiston YAIM o‘zgarish dinamikasi,%.

[2] ma’lumotlari asosida ishlab chiqilgan.

•

Tovarlar va xizmatlar eksporti - 21,92 mlrd.

importi - 35,62 mlrd. dollarni tashkil etgan.

O‘zbekiston tovarlar va xizmatlar eksporti bo‘yicha
Jahon Banki reytingida 72, importida 60 - o‘rinni

62,08

52,87

60,28

60,22

69,60

80,39

2017 й. 2018 й. 2019 й. 2020 й. 2021 й. 2022 й

4,40

5,88

5,98

2,0

7,40

5,67

2017 й. 2018 й. 2019 й. 2020 й. 2021 й.

2022 й

Unumdorlik

Ekspor

t

Import

To‘

g‘

rid

an

-to

‘

g‘

ri

ki

ruv

chi

xor

ij

iy

i

nve

st

is

iy

ala

r

T

o‘

g‘

rid

an

-to

‘

g‘

ri

xor

ij

ga

c

hi

quvc

hi

in

ve

st

is

iy

ala

r

Innova

si

ya

la

r

Ic

hki

i

nve

st

is

iy

ala

r

Raqobat muhiti

egallaydi. Tovarlar va xizmatlar eksportining
YAIMdagi ulushi, 27,27 %ni tashkil etgan.
Mamlakat

iqtisodiyotiga

2,53

mlrd.

dollar

to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investisiyalar kiritildi.

4-rasm. Aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan YAIM,

$ dollar. [2] ma’lumotlari asosida ishlab chiqilgan.

•

Umumiy ish bilan band bo‘lgan mamlakat

aholisini qishloq xo‘jaligidagi ulushi - 23,95 %
foizni tashkil etmoqda. Dunyo mamlakatlari

bo‘yicha qishloq xo‘jaligini YAIM ulushi bo‘yicha
birinchi uchlikni Efiopiya (37,84%), Mali (36,42)
va Komor orollari (36,41) egallaydi. Bu reytingda

O‘zbekiston 23,47 % ko‘rsatkich bilan 13-o‘rinni

egallaydi. Qirg‘iz Respublikasi 12,12 % bilan 44-

o‘rinni, Belorussiya 7,71 % bilan 68-o‘rinni,
Gruziya 6,09 % bilan 77-o‘rinni, Qozog‘iston 5,19
% bilan 80-o‘rinni, Ozarboyjon 4,76 % bilan 83

o‘rinni, Rossiya 3,9 % bilan 96-o‘rinni egallaydi

.

5-rasm. Umumiy ish bilan band aholini qishloq

xo‘jaligidagi ulushi,%. [2] ma’lumotlari asosida ishlab

chiqilgan.

•

Qishloq xo‘jaligining YAIMdagi ulushi 23,47

%ni tashkil etgan. Bu ko‘rsatkich bo‘yicha Jaxon

Banki global reytingda 13 o‘rni egallagan.

•

O‘zbekiston umumiy yer maydoni bo‘yicha

Jahon Banki global reytingida 55-o‘rinni egalaydi

va 440 ming 650 kv. km’dan iborat. Dunyoni 196
ta davlati ichida mamlakatimiz - aholini umumiy

soni bo‘yicha 42-pog‘onani egalaydi. Hozirgi
kunda mamlakat aholisi - 36 mln. 400 mingdan
ziyod kishini tashkil etadi va uning qariyb yarimi
qishloq hududlarida yashaydi. Umumiy ish bilan

band aholini qishloq xo‘jaligidagi ulushi – 24 % ni

tashkil etadi. Bu ko‘rsatkich Buyuk Britaniyada

– 1,03, Germaniyada – 1,25, Kanadada – 1,34,
AQShda – 1,66, Rossiyada – 5,8, Qozog‘istonda

– 15,05,

Qirg‘iz

Respublikasida

– 16,58,

Turkmanistonda – 22,32, Xitoyda – 24,41,
Tojikistanda – 42,6 foizni tashkil etadi (2021).

O‘zbekistonda haydaladigan yer maydonlarini
umumiy yer maydonidagi ulushi 9,1 %ni tashkil etib
2020 yilgi jahon global reytingida 106-o‘rinni band
etgan. Mamlakatda ishsizlik darajasi 6,01 foizni
tashkil jahon global indeksida 106-o‘rini band
etadi.

2.3 KLASTERLASHTIRISH

MAMLAKAT IQTISODIYOTIGA

NIMA BERMOQDA?

Hozirgi vaqtda klasterlar rivojlangan va

rivojlanayotgan mamlakatlarida bo‘lgani singari
mamlakatimiz iqtisodiy sektoriga keng joriy
etilmoqda.

Ushbu

tuzilmalar

mintaqa

va

hududlarning iqtisodiy rivojlanishida tobora muhim

rol o‘ynamoqda va ko‘pincha ular iqtisodiy
rivojlanishning asosi sifatida eng samarali va
optimal tuzilmalar sifatida qabul qilinmoqda [3-6].
Klaster usuli iqtisodiyotning asosiy va bir-biriga

bog‘liq tarmoqlarini muvaffaqiyatli rivojlantirish,
texnologik jarayonlarni optimallashtirish, xom
ashyo, energetik, ishlab chiqarish va mehnat
resurslaridan samarali foydalanish imkonini beradi
[7]. 2018-2022 yillarda O‘zbekistonda iqtisodiy

o‘sish drayverlari bo‘lgan 506 ta klaster tashkil

etildi. Bu esa so‘nggi besh yil ichida mahsulot
ishlab chiqarish hajmini 32 barobarga oshirish va
28,7 trln. so‘mga yetkazish imkonini berdi. Bunday
natijaga erishishda 2018-2022 yillarda klasterlarni

rivojlantirish uchun yo‘naltirilgan investisiyalar

hajmining 5,2 baravar, sohada band bo‘lganlar
sonining 2,5 baravar ortishi yordam berdi. 2019-
yilda mamlakatning sanoat mahsulotlari eksportida

klasterlarning ulushi 5 foizni tashkil etgan bo‘lsa,
2022-yilda 11,4 foizga etdi. Iqtisodiyotni yanada
rivojlantirish, mahsulot ishlab chiqarish hajmi va

sur’atini oshirish, tarmoqlararo kooperasiyani
kengaytirish,

qayta

ishlash

sanoatida

samaradorlikni oshirish maqsadida tarmoqlar va
hududlarda bir qator yangi ishlab chiqarish

klasterlarini tashkil etish ko‘zda tutilgan. Xususan:
yirik sanoat korxonalari negizida 6 ta kimyo-
texnologiya klasteri; yengil avtomoibillar, yuk

mashinalari,

avtobuslar,

qishloq

xo‘jaligi

texnikasini ishlab chiqaruvchi korxonalarni ham o‘z
ichiga olgan mashinasozlik klasterlari; Toshkent
viloyatida 41 ta sanoat klasteri; elektromobillar
uchun butlovchi qismlar va materiallar ishlab
chiqarishni

lokalizasiya

qilish

bo‘yicha

elektromobil klasteri; Sho‘rtan majmuasi doirasida
gaz-kimyo klasteri, shuningdek, mamlakatning
barcha hududlaridagi boshqa klasterlar.

1916,8

1604,3

1795,2

1759,3

1993,4

2255,2

2017 й.

2018 й.

2019 й.

2020 й.

2021 й.

2022 й

25,77

25,11

24,33

24,46

23,95

2017 й.

2018 й.

2019 й.

2020 й.

2021 й.

XULOSALAR

1. Zamonaviy boshqaruv qarorlarini qabul

qilishda klasterlarning O‘zbekiston mintaqaviy
hududlarida yuzaga kelishi va rivojlanishi qishloq

xo‘jaligi ishlab chiqarishini tashkil etishning
optimal va innovasion shakli hisoblanadi. Bu
yerda, klasterlar ichki va tashqi bozorni raqobotli,
sifatli va xaridorgir bo‘lgan mahsulotlar bilan

ta’minlash, bundan tashqari ijtimoiy va ekologik
samaralar - malakali mehnat o‘rinlari sonini

ko‘paytirish, aholining ta’lim va madaniy
darajasini oshirish, mehnatga layoqatlilik davrini

o‘sishini ta’minlash, ishsizlar sonini kamaytirish,
tabiiy resurslarni asrash kabi jaryonlarni hisobga

olish zarur bo‘ladi.

2. Klasterlashtirishning asosiy afzalliklari

quyidagilarda namoyon bo‘ladi: Iqtisodiy o‘sish

“nuqta”li tasnifga ega bo‘ladi, ya’ni tez
rivojlanayotgan korxonalar, tarmoqlar, hududlar
bilan bilan yonma-yon zarar ko‘rib ishlaydigan va
depressiv (tarqoq)lari ham faoliyat ko‘rsatadi.

Klasterli

yondoshuv

resurslarni

“o‘sish

nuqtalari”ga yo‘naltiradi, resurslarni tarqoq
(depressiv) tarmoqlar va hududlarga taqsimlab
tashlamaydi.

3. Klasterlarning “o‘sish nuqtalari”ni

rivojlantirilishi - yangi klasterlarni rivojlanishini
iqtisodiy potensialini yaratamoqda. Natijada,

2022

yil uchun “State of cluster development”

(«Klaster rivojlanishi holati») ko‘rsatkichi

reytingida birinchi beshlikni AQSh (78,5 ball),

Xitoy (72,6), Shvesariya (71,9), Italiya (70,2) va

Birlashgan Arab Amirligi (69,9) egallaydi. Ushbu

reytingda

O‘zbekiston Respublikasi dunyoning

132 davlati orasida 27-

o‘rinni (59,9 ball)

egalladi

[8].

4. So‘nggi besh yilda ular tomonidan ishlab

chiqarilgan mahsulotlar hajmi 32 baravar oshdi va

2022 yil natijalariga ko‘ra 28,7 trillion so‘mga yetdi

[9]. 2018-2022 yillarda klasterlarga yo‘naltirilgan
investisiyalar hajmi 5,2 marotaba, tizimda band

bo‘lganlar soni esa 2,5 marotaba ortdi.
Klasterlarning

jami

sanoat

mahsulotlari

eksportidagi ulushi 2019 yilda 5 foizni tashkil etgan

bo‘lsa, 2022 yilda 11,4 foizga yetdi. 2018-2022

yillar oralig‘ida klasterlar tizimida mehnat
unumdorligi

12,9

baravar,

investisiyalarning

rentabellik (ARR) koeffisiyenti 1 dan 1,4 gacha
oshdi.

ADABIYoTLAR

[1]. Michael E. Porter and Christian Ketels, with

Mercedes Delgado and Richard Bryden.
Competitiveness at the Crossroads:

Choosing the Future Direction of the
Russian Economy - Other Unpublished
Work - Faculty & Research - Harvard
Business School.
https://www.hbs.edu/ris/Publication%20File
s/Russia_Competitiveness_Crossroads_Dec
2007_2423559d-9d53-4b95-b206-
28d6208f851a.pdf

[2] https://www.theglobaleconomy.com/ -

Глобальная экономика, мировая

экономика | TheGlobalEconomy.com

[3] Урдушев, Х., Мавлянов, М., Эшанкулов, С.

и Розиева, Г. (2023) “Агрокластеры и

место цифровых технологий в их

развитие”.

Актуальные

проблемы

социально-гуманитарных наук / Actual
Problems of Humanities and Social
Sciences

,

3(6),

сс.

115–125.

doi:

10.47390/SP1342V3I6Y2023N15

[4] Хамракул Урдушев, Маджид Мавлянов,

Сирожиддин Эшанкулов. Кластерлар

қишлоқ хўжалиги ва чорвачиликда

хўжалик юритиш фаолиятини замонавий

усуллари сифатида. Samarkand branch of
Tashkent

State

Agrarian

University

Theoretical and practical foundations of
introducing smart agriculture in Uzbekistan.
Volume 4 | SamTSAU Conference | 2023.
https://cyberleninka.ru/article/n/klasterlar-
ishlo-h-zhaligi-va-chorvachilikda-h-zhalik-
yuritish-faoliyatini-zamonaviy-usullari-
sifatida

[5] Урдушев Х., Эшанқулов С., Мавлянов

М.Т. (2022). Кластерлар

интеграциялашган тузилма сифатида.
Veterinariya va chorvachilikda innovatsion
texnologiyalarni ishlab chiqarish va joriy

etishning istiqboldagi vazifalari” nomli
xalqaro ilmiyamaliy konferensiyasi
materiallari. Samarqand davlat veterinariya
meditsinasi, chorvachilik va
biotexnologiyalar universiteti, 2022
yil. https://sciencebox.uz/index.php/tibbiyot
/article/view/4801/4328

[6] Urdushev, KH. and Eshankulov, S. (2021)

“The role of fruit and vegetable clusters in

the development of agricultural sectors”,
Society and Innovation, 2(3/S), pp. 301–
315. doi: 10.47689/2181-1415-vol2-iss3/S-
pp 301-315

https://inscience.uz/index.php/socinov/articl

e/view/663/863

[7] https://t.me/ifmr_public - Макроиқтисодий

ва ҳудудий тадқиқотлар институти

[8] https://regulation.gov.uz/ru/d/79193

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA

“KLASTER” VA “KLASTER