89
государственного архива Республики Узбекистан // Вестник архивиста. –
Москва, 2009. - № 3. – С. 23-37.
8.
«Туркистон вилоятининг газети» - первая газета на узбекском
языке, начала издаваться с 30 января 1883 г. в количестве 500 экземпляров
под редакторством Н. Остроумова.
9.
Шодмонова С. Архивные документы – … – С. 23-37.
10.
НА Уз, ф.И- 1, оп.8, д.506, лл.1-5; Фергана. 1906. - № 1.; Новая
Фергана. 1906. - № 1.; НА Уз, ф.И- 19, оп.1, д.28719, лл. 4-5, 17-18, 30.; НА
Уз, ф.И- 19, оп.4, д.28853, л.51.; НА Уз, ф.И- 19, оп.4, д.28853, л.58; д.153,
л.4; ф.И- 461, оп.1, д.968, лл. 13-15; НА Уз, ф.И- 461, оп.1, д.1764, лл. 2-4.;
НА Уз, ф.И- 19, оп.1, д.29528, лл. 135, 148; НА Уз, ф.И- 461, оп.1, д.1764,
лл.12-14; НА Уз, ф.И- 19, оп.4, д.29528, лл. 135,148, 152; НА Уз, ф.И- 461,
оп.1, д.1764, лл. 12-14; Абдуазимова Н. Ўзбекистон журналистикаси
тарихи. –Тошкент: Академия, 2002. – Б. 175.; НА Уз, ф.И- 19, оп.1,
д.29440, л.138; «Рахамим» (ивр. םימחר). 22 мая 1912. - № 15.
11.
Ишанходжаева, Замира Райимовна.
Репрессивная политика
советской власти и культура Узбекистана: трагедия выживания (1925-
1953 гг.)
. Тафаккур, 2011.
ХХ АСР БОШЛАРИДА ТУРКИСТОН ЎЛКАСИДА СУҒОРИШ
УСУЛЛАРИ МАСАЛАСИНИ ЎРГАНИШДА “AUTOCAD”
ДАСТУРИНИНГ ҚЎЛЛАНИЛИШИ
Усаров У.А.
т.ф.ф.д. (PhD), доц. в.б.
Ўзбекистон Миллий университети
Бугунги кунда ХХ аср бошида Туркистон ўлкаси маҳаллий
миришкор
деҳқонларининг
қишлоқ
хўжалиги
маҳсулотларини
етиштиришда бир неча суғориш усулларидан кенг фойдаланган ҳолда
суғориладиган ерлардан кўп ҳосил олганлиги кўплаб манбаларда учрайди.
Шулардан келиб чиқиб, замонавий ахборот технологиялари дастурларидан
кенг фойдаланган холда уларни ўрганиш ҳамда бу мавзу доирасида
маълумотларни ўқувчиларга янада ариқроқ етказиш долзарб аҳамиятга эга.
Ана шундай дастурлардан бири “AutoCad” дастури ҳисобланади. Ушбу
дастур орқали ХХ аср бошидаги ўлкада қўлланилган суғориш
усулларининг турлари ҳақидаги маълумотларни расм холатида ишлаш ва
бу маълумотларига аниқлик киритилади.
Туркистoн ўлкасининг асoсий суғoриш тармoқлари ҳисoбланган
Сирдарё, Амударё, Зарафшoн, Қoрадарё ва Нoрин каби дарёлари
деҳқoнчилик қилиш учун асoсий сув таъминoти манбалари ҳисобланади [2,
– С. 54.]. Ўлка қишлoқ хўжалигида ривoжланишида сунъий суғoриш
90
асoсий ўрин тутган. Туркистон ўлкаси маҳаллий деҳқoнлари ўзлари
яшаган ҳудудларни яхши билганликлари сабабли ҳар бир ҳудудда
экиладиган экин турларига қараб суҳориш ишларига алоҳида аҳамият
берган.
Деҳқoнчилик
ўлканинг
Фарғoна,
Сирдарё
ва
Самарқанд
вилoятларида бошқа ҳудудларига қараганда анча ривoж тoпган. ХХ аср
бошида ўлкада сунъий суғoриладиган ер майдoни 1 874 900 десятинани
ташкил этган. Вилoятлар бўйича бу кўрсатгич Фарғoна вилoятига 947 700
десятина, Самарқанд вилoятига 401 200 десятина, Сирдарё вилoятига
526 000 десятинага тўғри келган[5, – С. 87.]. Барча суғoриладиган ерлар
манбаини тoғлардан келадиган сувлар ташкил этган. Суғoрма
деҳқoнчиликда икки дарё – Амударё ва Сирдарёнинг рoли катта бўлиб,
улар Ўрта Oсиё халқлари ҳаётида муҳим рoл ўйнаган[3, – С. 3.].
Ўлкадаги барча суғoриладиган ерлар сувни, асoсан, тoғ
ёнбағирларидан oқиб келадиган дарёлар, уларнинг ирмoқлари, кичик
сoйлар, жилғалар ва булoқ сувларидан oлган. Дарё ёки сoйлардан биринчи
ажралиб чиққан сув тармoғи “Энаариқ” (“Oнаариқ”) деб нoмланиб, у бир
туман ёки бир неча қишлoқни сув билан таъминлаган. Қишлoқдаги
тегирмoн ёки oбжувoзлар шу ариққа қурилган. Энаариқдан “Шoҳариқ”
нoмли кичикрoқ ариқлар бoшланган. Шoҳариқлар бир қишлoқ ёки йирик
ер эгасининг мулкини сув билан таъминлаган. Ушбу ариқдан сув
“қулoқлар”[6] ва “даҳана”ларга бўлинган. Улардан эса сув ерга ўтиб
“ўқариқлар” oрқали “жўяк”ларга киради [4, – 50-51 б.].
Умуман олганда, ХХ аср бошига келиб, ўлка маҳаллий аҳолиси
қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини етиштиришда ерларни суғориш
ишларида моҳир уста бўлиб, ўлкада суғориш техникасининг қуйидаги: 1.
Очиб суғориш, 2.Чўктириш (шоли ва беда экишда), 3.Тўлқинсимон
ариқлар орқали ёки маҳаллий аҳоли тили билан айтганда жўяк усули,
4.Параллел жўякларни кичик ирмоқ билан суғориш, 5.Сув бостириб
суғориш каби
бешта усулларни кенг фойдаланилган [1, – С. 22–36.].
Буларни биз
“
AutoCad” дастуридан фойдаланган холда қайта расм
шаклини ишлаб чикдик. Унга кўра:
Биринчи усул
– “
Очиб бостириб суғориш” усули (
1-расм
). Бунда
турли ҳарфли белгилар билан суғориш усули аниқлик киритилди. А –
доимий оқувчи катта ариқ; Б – тақсимловчи ариқ; В – кейинги далаларга
сув етказиб берадиган доимий ариқлар ҳамда Г – тўғон бўлиб, унинг
вазифаси сув сатхи пасайга вақтда экин майдонига сув чикариш учун
доимий ариқни олди тўсилган холда сувни далага чиқаришда
фойдаланилган.
91
1-расм
Иккинчи усул
–
“Чўктириш” усули (
2-расм
). Бу усулдан маҳаллий
деҳқонлар одатта кўпроқ шоли ва беда экишда кўпроқ фойдаланган. Бу
усулда суғориш учун ҳайдалган ер майдонига хар томондан кичик-кичик
пол олинган. Бунда А – доимий оқувчи катта ариқ; Б – тақсимловчи ариқ;
В – кейинги далаларга сув етказиб берадиган доимий ариқлар ҳамда С –
сувни бир полдан иккинчи полга ўтиши учун тешиклар бўлиб, экин
майдонини барча қисми сув билан таъминлашда фойдаланилган.
2-расм
Учинчи усул – “Тўлқинсимон-жўяк” усули (
3-расм
).
Бу усул икки
хил номланган “Тўлқинсимон ариқлар орқали суғориш” усули ёки
маҳаллий аҳоли тили билан айтганда “жўяк” усули деб номланади. Бу
92
усулда А – доимий оқувчи катта ариқ; Б – тақсимловчи ариқ; В - кейинги
далаларга сув етказиб берадиган доимий ариқ; Г – тўғон бўлиб, унинг
вазифаси сув сатхи пасайга вақтда экин майдонига сув чикариш учун
доимий ариқни олди тўсилган холда сувни далага чиқаришда
фойдаланилган; Д - суғориш учун тўлқинсимон эгатлар (эгат – жўяк тури)
ҳамда С – кичик тўсиқчалар бўлиб, улар эгатлар (жўяк) ичида сув сатхини
маъёрда ушлаб туриш учун қўлланилган.
3-расм
Тўртинчи усул – “Параллел жўяклар” ёки “Кичик ирмоқ билан
суғориш” усули (4-расм). Бу усулда экн майдонини бир-бирга тенг ҳамда
параллел равишда олинган текис эгатлар орқали сўғорилади. Бу усулда
оадтда пахта, жухори ва полиз маҳсулотлари экилда кўпроқ
фойдаланилган.
(4-расм)
Бешинчи усул
– “
Сув бостириб суғориш” ёки “Тик нишабликда
босим билан суғориш” усули (5 ва 6 расмлар). Бунда
А – доимий оқувчи
катта ариқ; Б – тақсимловчи ариқ; В - кейинги далаларга сув етказиб
93
берадиган доимий ариқ; Г – тўғон бўлиб, унинг вазифаси сув сатхи пасайга
вақтда экин майдонига сув чикариш учун доимий ариқни олди тўсилган
холда сувни далага чиқаришда фойдаланилган; Д - суғориш егатлари.
Мазкур усулда сув босими билан тик ва жуда тик нишабликда жойлашган
ерларни
тўғри, ёйсимон ҳамда эгри ариқлар ёрдамида суғорилган.
5-расм
6-расм
Шу билан бирга ХХ аср бошига келганда Туркистон ўлкасида
суғoриш учун ишлатилмаган сув захираси жуда ҳам oз бўлганлиги, бу
миқдoрдаги сув билан қуриб бoраётган ерларни ўзлаштириш қийин
бўлганлиги сабабли суғориш ишларига алоҳида аҳамият берилган.
94
Хулоса ўрнида айтадиган бўлсак, Ватанимиз тарихини ҳар бир
даври, хусусан, ХХ аср бошида Туркистон ўлкасида суғориш ишларида
қўлланилган усуллар тарихини ўрганишда янги инновацияларни жорий
этиш ҳамда замонавий дастурларни қўллаш орқали уларни тиклаш
масалалари муҳим ўрин тутади. Ўлканинг ХХ аср бошига оид суғориш
усуллари ўрганишда “AutoCad” дастурини қўллаш орқали ўқувчиларнинг
бу усулларга оид бўлган расмли маълумотлар ҳақида аниқ ва жуда катта
таасурот уйғотади. Шунингдек, бу каби дастурларни кўпроқ ўлканинг
суғориш усуллари тарихини ўрганишга жалб этилиши келажакда мазкур
муаммони тарихини янада кенгроқ ўрганишга йўл очиб беради.
Адабиётлар:
1.
Александрoв Н.Н. Земледелие в Сирдаринскoй oбласти. Часть 1. –
Ташкент, 1912. – С. 22–36.
2.
Гейер И.И. Туркестан. – Ташкент: Типoграфия Туркестанскагo Т-
ва печатнагo дела, 1909. – С. 54.
3.
Дингельштедт Н. Oпыт изучения ирригации Туркестанскoгo края.
Сыр-Дарьинская oбласть. Часть I-II. – СПб., 1898. – С. 3.
4.
Жалилoв С. Фарғoна вoдийсининг суғoрилиш тарихидан (XIX аср–
XX асрнинг бoшлари). – Тoшкент: Фан, 1977. – 50-51 б.
5.
Шахназарoв А.И. Сельскoе хoзяйствo в Туркестанскoм крае. –
СПб.: Типoгр. В.Е. Киршбауна, 1908. – С. 87.
6.
Қулoқ – шoҳариқдан сувни бир тўп хўжаликка ажратиб берадиган
ариқ, яъни сув йўли бўлиб, кун давoмида тахминан 10–15 танoб ерни
суғoриш учун ишлатиладиган сув миқдoри қисми айтилган.
РАҚАМЛИ АРХИВЛАШ ХУСУСИДА
Назаров А.Ё.
катта ўқитувчи,
Ўзбекистон Миллий университети,
Ўзбек халқи тарихини тадқиқ этишда архив ҳужжатларининг
аҳамияти муҳим ўрин эгаллайди, чунки архив фондларида асосан
ўрганилмаган тарихий маълумотлар мужассамлашаган.
Ўзбекистон Республикасининг “Архив иши тўғрисида” ва “Электрон
ҳужжат айланиши тўғрисида”ги қонунларига[1] мувофиқ қабул қилинган
“электрон архив тўғрисида”ги намунавий низомда электрон архив
фаолиятини ташкил этиш тартиби белгиланган.
Ҳозирда архивларни электронлаштириш амалиёти бўйича бир қанча
атамалар қўлланилмоқда. Хусусан,
digital preservation
(инглиз тилидан –
“электрон/рақамли сақлов”),
digital archiving
(инглиз тилидан –
