ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
34
OʻZBEK XALQ QAHRAMONLIK ERTAKLARINING USLUBIY XUSUSIYATLARI
Usmonova Gulbahor Rahmatillo qizi
Namangan davlat pedagogika instituti
O’zbek va xorijiy tillar kafedrasi
O’zbek tili va adabiyoti mutaxassisligi 1-bosqich magistranti
Telefon: +998 77 296 01 29
https://doi.org/10.5281/zenodo.15601907
Annotatsiya:
Mazkur maqolada oʻzbek xalq qahramonlik ertaklarining uslubiy
xususiyatlari tahlil qilinadi. Ertaklarda ishlatilgan badiiy tasvir vositalari, qahramon obrazlari,
xalqona tilda ifoda topgan iboralar hamda dramatik unsurlar tahlil etiladi. Shuningdek, xalq
ogʻzaki ijodining milliy ruhini aks ettiruvchi uslubiy xususiyatlar yoritiladi.
Kalit soʻzlar:
qahramonlik ertaklari, uslub, xalq ogʻzaki ijodi, obraz, badiiy vosita,
milliylik.
Xalq ogʻzaki ijodi — millat maʼnaviyatining eng qadimiy va sermazmun qatlamidir.
Ayniqsa, qahramonlik ertaklari xalqning tarixiy xotirasi, orzu-umidlari va axloqiy mezonlarini
mujassam etgan noyob janr hisoblanadi. Oʻzbek xalq ertaklari orasida “Alpomish”, “Goʻroʻgʻli”,
“Rustam” kabi dostoniy qahramonlar ishtirok etadigan asarlar oʻziga xos uslubiy yondashuvga
ega. Mazkur maqolada ana shu ertaklarning uslubiy xususiyatlari lingvistik va poetik jihatdan
tahlil etiladi.
Qahramonlik ertaklari (epik ertaklar) xalq og‘zaki ijodining muhim janrlaridan biri bo‘lib,
ular asosida jasur, mard, adolatparvar qahramonning g‘ayritabiiy kuch, aql-zakovat yoki
sadoqat bilan yovuz kuchlarga qarshi kurashi tasvirlanadi. Bu ertaklarda yaxshilik bilan
yomonlik o‘rtasidagi kurash asosiy mavzuni tashkil etadi.
Qahramonlik ertaklariga kiruvchi mashhur ertaklar:
“Alpomish” – O‘zbek xalq dostonidir, ammo ba’zan epik qahramonlik ertagi sifatida ham
qaraladi. Alpomishning dushmanlarga qarshi kurashi, sodiqligi va jasorati tasvirlanadi.
“Rustam va Suhrob” – Fors-tojik adabiyotidan kirib kelgan epik ertak. Otasi va o‘g‘il
orasidagi fojiali jang orqali qahramonlik, fojiya va taqdir ko‘rsatiladi.
“Go‘ro‘g‘li” – Turk xalqlari orasida mashhur epik qahramon. U zolimlarga qarshi
kurashadi, xalqni himoya qiladi.
Bo‘ri Polvon – G‘ayritabiiy kuchga ega bo‘lgan yigitning dushmanlarga qarshi kurashi
haqidagi ertak.
Avazxon – Qahramon yigitning zulmga qarshi, adolat yo‘lida qilgan mardona ishlari
haqida.
Jumong – Koreys xalq qahramoni haqida bo‘lib, bu ham boshqa xalqlar folklorida
uchraydigan qahramonlik ertagidir.
Bahodir yigit – O‘zbek xalq ertaklarida uchraydigan, kuchli, aqlli, halol yigitning
sarguzashtlari.
Yovqarining o‘g‘li – G‘ayritabiiy kuchlarga ega yigitning janglari va sadoqati tasvirlanadi.
Qahramonlik ertaklarining asosiy belgilariga quyidagilar kiradi:
Asosiy qahramon – jasur, odatda g‘ayritabiiy kuchga ega;
Yovuz kuch – dev, ajdaho, zolim podsho yoki boshqa dushman;
Sehrli buyumlar yoki yordamchilar;
Sinovlar va to‘siqlar;
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
35
G‘alaba – qahramon yovuzlikni yengadi, ko‘pincha mukofotlanadi.
Oʻzbek qahramonlik ertaklarida uslub asosan xalqning ogʻzaki nutqiga yaqin, sodda va
taʼsirchan bo‘ladi. Til vositalarining boyligi, takrorlar, xalq maqollari, sheva unsurlari keng
qoʻllaniladi.
Masalan: “Alpomish yigitlardan yigit, arslondan arslon edi. Olovdan oʻtib, daryodan
kechar edi.”
Bu misolda giperbola (bo‘rttirish) usuli orqali qahramonning kuch-qudrati tasvirlangan.
Bu uslubiy yondashuv xalq orzusidagi ideal qahramon obrazini yaratadi.
Qahramonlik ertaklarida bosh qahramon odatda sadoqatli, jasur, dono, xalqni asrashga
tayyor siymoda gavdalanadi. Ular tasvirida ko‘pincha metafora, epitet va tashbehlar
qo‘llaniladi:
“Uning soʻzi daryodek oqib, yuragimga singar edi.”
Bu yerda qahramonning so‘zi daryo bilan qiyoslanib, u xalq ruhiyatiga yaqin, qudratli
kishi sifatida tasvirlanadi.
Ko‘plab qahramonlik ertaklarida dialog shaklida hikoya yuritilishi uslubga dramatik tus
beradi. Bu esa voqeani jonlantiradi, tinglovchini ruhiy jihatdan undagi voqealarga jalb etadi:
– Ey, yov, men seni tanidim! – dedi Alpomish. – Xalqimga qilgan zulmingning javobini ber!
Dialog shakli orqali qahramonning jasurligi va adolatparvarligi ochiladi. Bu uslubiy jihat ertakni
ommaviy eshitishga qulay holga keltiradi.
Uslubda xalqona iboralar va maqollarning tez-tez qo‘llanishi ertaklarning milliy ruhini
mustahkamlaydi:
“Ko‘pni ko‘rgan o‘g‘il elni boshlar.”
“Botir o‘lmas, nomi o‘lmas.”
Bunday maqollar ertak matnining estetik qiymatini oshirib, xalqning hayot falsafasini
ifoda etadi.
Xulosa qilib aytganda, oʻzbek xalq qahramonlik ertaklarining uslubiy xususiyatlari
ularning xalqona, obrazli, jonli va tasirchan tilida, qahramon obrazlarini badiiy vositalar orqali
gavdalantirishida, hamda dramatik va emotsional kuchga ega bo‘lgan ifodalarda namoyon
bo‘ladi. Bu ertaklar nafaqat badiiy asar sifatida, balki xalq ruhiyatining ramzi sifatida ham
ahamiyatlidir.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
G‘aniyeva N. O‘zbek xalq og‘zaki ijodi. – Toshkent: O‘qituvchi, 1991.
2.
Qosimova M. Xalq ertaklarining badiiy xususiyatlari. – Toshkent: Fan, 2005.
3.
Sodiqov A. O‘zbek xalq ertaklari poetikasi. – Toshkent: Akademnashr, 2012.
4.
O‘zbek xalq ertaklari. 1–2-jildlar. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at
nashriyoti, 1987.
5.
Галиакберова, А. Р. (2016). ИНСТРУМЕНТАРИЙ РАЗВИТИЯ НАВЫКОВ ПИСЬМА.
Ученый XXI века
, (9).
