ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
15
AUTIZM SPEKTRIDA BUZILISHI BO’LGAN BOLALARNI KLINIK VA
PSIXOLOGIK TASNIFI
Vapoyeva Ra`no Raximberganovna
Abu Rayhon Beruniy nomidagi Urganch davlat universiteti
mustaqil izlanuvchisi vapoyevarano gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.15706222
Annotation:
the article presents information about the psychological characteristics of
early childhood autism, emotional connections in children with autism spectrum disorders,
their study by foreign psychologists, clinical signs and socio-psychological characteristics.
Keywords
: early childhood autism, emotional communication, social behavior, speech,
verbal communication, mechanical memory, exololia, schizophrenia.
Annotatsiya:
maqolada erta bolalik autizmini psixologik xususiyatlari, autizm spektrida
buzilishi bo`lgan bolalarda hissiy aloqalar, ularni chet el psixologlari tomonidan oʻrganilganligi,
klinik belgilari va ijtimoiy-psixologik xususiyatlari haqida ma`lumotlar keltirilgan.
Kalit so`zlar
: erta bolalik autizmi, hissiy aloqalar, ijtimoiy xulq-atvor, nutq, og`zaki
muloqot, mexanik xotira, exololiya, shizofreniya.
Аннотация:
в статье представлена информация о психологических особенностях
раннего детского аутизма, эмоциональных связях у детей с расстройствами
аутистического спектра, их изучении зарубежными психологами, клинических
признаках и социально-психологических особенностях.
Ключевые слова
: аутизм в раннем детстве, эмоциональные связи, социальное
поведение, речь, вербальное общение, механическая память, экзололия, шизофрения.
XX asrda bir qator xastaliklar qatoriga yangi kasallik qo`shildi. Xalqaro kasalliklar
klassifikatsiyasining XKT-10 tasnifiga ko‘ra F 84 –bolalardagi autizm 2-2,5 yoshda (ba’zan 3-5
yoshda) namoyon bo‘ladigan va bolaning psixikasiga ta’sir qiladigan umumiy rivojlanish
buzilishi sifatida belgilab qo‘yilgan. Mazkur psixologik buzilishlar quyidagi holatlar bilan
belgilanadi. a) bolada 3 yoshgacha namoyon bo‘ladigan anomoliyalar v) 3 ta sohadagi
psixopotologik o‘zgarishlar: ekvivalent ijtimoiy xamkorlik o‘zaro ta’sir buzilishi, muloqot va
xulqiy funksiyalarida monotopik va steriotiplik kuzatiladi. Avvalo muloqatga bo‘lgan ehtiyoj va
xamkorlik qilish qobiliyati buziladi. Hulq-atvor, qiziqishlar va faollikda steriotiplar kuzatiladi.
Muloqotdagi buzilish bu muloqat vositalaridagi patologiya (quloq va tildagi) emas balki
muloqotni o‘zini buzilishidir.
Rus psixologi Olga Sergeevna Rudik tomonidan ishlab chiqilgan erta bolalik autizmi
sindromi (RDA)
klinik va psixologik tasnifiga
ko`ra, tashqi muhit bilan o`zaro
munosabatlardagi buzilishlarning tabiati va darajasiga, ya`ni autizm turiga qarab to`rtta asosiy
guruhga ajratgan.
I guruh bolalarning tashqi muhitdan ajralishi, ijtimoiy aloqalarga bo`lgan ehtiyojning
pastligi, boshqalar bilan elementar aloqa va ijtimoiy xulq-atvor ko`nikmalarining
shakllanmaganligi, aqliy faolligi pastligi bilan tavsiflanadi. Bu guruh bolalarida maqsadli
harakatlar, mutizm, doimiy e`tibor, g`amxo`rlik zarurati yo`qligida bir obyektdan ikkinchisiga
doimiy harakat mavjud.
II guruh bolalari uchun tashqi muhitni rad etish xarakterlidir. I guruh bolalaridan farqli
o`laroq, ularda aqliy faollik yuqori, tashvish va qo`rquv bilan kurash, bir xil so`zlarni, iboralarni,
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
16
she`rlarni takrorlash mavjud. Ushbu guruhdagi bolalarning xulq-atvoridagi stereotiplardan
tashqari, impulsiv harakatlar, g`alati jilmayishlar va turushlar qayd etilgan. Nutq aloqalari juda
yomon, ko`pincha ma`nosiz javoblar bilan cheklangan.
III guruh bolalarida tashqi muhitning autistik almashinuvi kuzatiladi, bu o`zini odatlanish
bilan patologik qo`zg`alishlarda (masalan, yomon hidlar, axloqsizlik, shafqatsiz sahnalarni
chizish, g`ayrioddiy ovqat va boshqalar), kompensatsion fantaziyalarda, ko`pincha
tajovuzkorlik bilan namoyon qiladi. Bu ko`rinishlarga atrof-muhitdan himoya qilish shakli
sifatida qaraladi. Ular kognitiv rivojlanishning yuqori darajasi, shuningdek, aniq dialogik bilan
kengaytirilgan monolog nutqi bilan ajralib turadi.
IV guruh bolalari tashqi ta`sirlar bilan tavsiflanadi. I-III guruh bolalaridan farqli o`laroq,
ularning autistik to`siqlari kamroq aniqlanadi va himoya ko`pincha yetarli. Ular qo`rqoq,
uyatchan, himoya sifatida ular xulq-atvor ko`rinishlariga intilishadi, qiyin vaziyatda ular jalb
qilinadi. Ushbu guruhdagi ba`zi bolalar ma`lum sohalarda iqtidorli xisoblanishadi.
I guruh bolalari eng yomon rivojlanish prognoziga ega. Boshqa guruhlardagi bolalar
doimiy ravishda yaxshilanadi. IV guruh bolalarini nafaqat ommaviy maktabda o`qishga
tayyorlash, balki unda (kamdan-kam hollarda bo`lsa ham) oldindan maxsus tayyorgarliksiz
o`qishlari mumkin, deb ishoniladi.
Noqulaylik, muvofiqlashtirilmagan harakatlar autizm tashxisli bolalar uchun odatiy
holdir. Shunga qaramay, ayrim bolalarda (K.S. Lebedinskaya va O.S. Nikolskaya), harakatlar
yengil, silliq, oqlangan. Masalan, yurish ko`nikmalarini o`zlashtirgandan so`ng, ular hech
qachon yiqilmasdan, divanning orqa tomonida yurishlari, shkafga yoki zinapoyalarga
ko'tarilishlari mumkin. Biroq, ko`nikmalar faqat tanish muhitda yaxshi amalga oshiriladi.
Ko`pgina autizmli bolalar madaniy, gigiyenik va boshqa o`z-o`ziga xizmat ko`rsatish
ko`nikmalarini egallashda alohida muammolarga duch kelishadi.Yosh bolalarda autizmning
klinik va psixologik variantlari hayotning dastlabki ikki yilidagi autizmli bolalarda erta aqliy
rivojlanish xususiyatlari kuzatiladi. Shunday qilib, erta yoshda I guruh va boshqa guruhlar
bolalari uchun autizmning turli belgilarining kombinatsiyasi xarakterlidir. Bir misol keltiraylik:
bola kattalar huzurida bo`lishni afzal ko`radi, lekin shu bilan birga begonalarning o`yiniga
aralashishga qat`iyan qarshilik qiladi, taqlid qilishga urinmaydi, mehrga toqat qilmaydi,
sevganining hissiy holatini his qilmaydi, bor yoki buni sezishni istamaydi. Bu bolalarning
kayfiyatiga, ularning xatti-harakatlariga ta`sir qiladi. Ular kattalarning salbiy munosabatiga,
remarkaning keskin shakliga sezgir. Begona odamlar oldida ular qo`rqoq, inhibe qilinadi va
yorqin kontrastli yorug`likdan qochishadi. Qo`rquv o`zini noqulaylikda namoyon qiladi.
O`yinlar tinch, harakatsiz, kichik hayvonga aylanish istagi - quyon, tovuq. Nutq sokin, sekin,
biroz modulyatsiyalangan, xiralashgan, izohli, neologizmlarni o`z ichiga oladi. Bu xususiyatlar
II guruh bolalariga qaraganda kamroq darajada namoyon bo`ladi. Inhibisyonning kuchayishi
bolaning ko`rinishini aniqlaydi: qat`iylik, harakatlarning noaniqligi mavjud. Vegetativ soha
letargiya, jismoniy noqulayliklarga reaktsiyalarning zaifligi bilan tavsiflanadi. Hayotiy
funktsiyalarning beqarorligi, kayfiyat ham meteorologik labillik bilan bog`liq. Zaif mushak
tonusi xarakterlidir (ko`tarilganda “qo`ltiq” pozasi). Mo`rtlik, astenik fizika, somatik
kasalliklarga moyillik, tez-tez shamollash va allergiya odatiy holdir.
Bunday bolalarning birinchi, eng og`ir variantining belgilarini ko`rsatadigan autistik
bolalarning katta qismida qo`pol buzilishlar hayotning boshidanoq sodir bo`lmaydi. Bir yoshga
to`lgunga qadar, bu bolalar “ortiqcha muloqotda bo`lgan” taassurot qoldiradilar: ular faol
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
17
ravishda ko`z bilan aloqa qilishni izlaydilar, hissiy noqulayliklarga va manzara o`zgarishiga juda
sezgir. Ular ko`pincha nutqning erta va tez rivojlanishiga ega. 1,5-2 yoshda o`tkir, ko`pincha
halokatli, qo`rquv davri bilan yomonlashishi, nutqning parchalanishi, faollik, birinchi hayajon,
so`ngra odatda tashqi provokatsiyadan keyin paydo bo`ladigan spontanlikning kuchayishi:
infektsiya, intoksikatsiya, psixogeniya. (ko`chib o'tish; onadan, buvidan ajratish; bolalar
bog'chasiga, kasalxonaga joylashtirish). Bunday hollarda shizofreniya tufayli autistik
disontogenezning regressiv varianti haqida gapirish mumkin.Bir qator autizmli bolalarda I
guruhining xususiyatlari belgilari namoyon bo`ladi, bu ularning tashqi dunyodan eng katta
ajralishini ko'rsatadi.
Bolalik autizmi bo‘lgan bolalar oddiy bolalardan yaqin kattalar bilan hissiy aloqalarning
zaifligi bilan ajralib turadi. Bolalar o‘z ota-onalarini boshqa kattalardan ajratib tursalar ham,
ular
ularga
nisbatan
katta
mehr-muhabbatni
boshdan
kechirmaydilar
yoki
bildirmaydilar. Ma’lumki, autizmli bolaning qiyinchiliklari ko‘p jihatdan boshqalar, hatto eng
yaqin odamlar bilan hissiy aloqalarni o‘rnatish va rivojlantirish qobiliyatining buzilishida
namoyon bo‘ladi. Bu aqliy rivojlanishning maxsus buzilishlari va nutqning o‘ziga xosligi bilan
bog‘liq.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
МКБ-10.
Международная
классификация
болезней
(10-й
пересмотр).
Классификация психических и поведенческих расстройств. Клинические описания и
указания по диагностике. /Под. ред. Ю.Л. Нуллера и С.Ю.Циркина. – СПб .: Оверлайд, 1994.
2.
Андреева А.И. Социальная психология. :М.,Аспект Пресс, 2001.
3.
Башина В.М. Аутизм в детстве. - М.: Медицина, 1999. - 236 с.
4.
Башина В.М. О синдроме раннего детского аутизма Каннера// Журнал
невропатологии и психиатрии. 1974. Вып. 10 (С. 1538 - 1542).
5.
Башина В.М., Симашкова Н.В. Современные подходы к проблеме детского и
атипичного аутизма// Конгресс по детской психиатрии. - М.: РО- СИНЭКС, 2001 (С. 28 -
32).
6.
B.B.Nurullayeva, N.R.Jumaniyozova Autizm tashxisli bolalarning oilalariga psixologik
yordam koʻrsatish masalalari// Global dunyoda psixologiya fani: nazariya va amaliyot,
chaquruvlar va istiqbollar» professor E.Gʻoziyev xotirasiga bag‘ishlangan ilmiy amaliy
konferensiya materiallari.Toshkent, 2022. B- 389-392.
