ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
158
MODELLASHTIRISH ASOSIDA ONA TILI DARSLARIDA DIOLOGLI MULOQOT
MADANIYATINI TAKOMILLASHTIRISH METODIKASI
Abdisamatova Dildora Sobirovna
Termiz davlat pedagogika instituti
“Boshlang’ich ta’lim” kafedrasi o’qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14545669
Annotatsiya
: Bu mavzuda sizga ona tili darslarida muloqot madaniyati, diologli muloqat
madaniyati va eng asosiysi tilning samarali va to’g’ri ishlatish ko’nikmalari, ta’lim
jarayonining ahamiyati yoritib berilgan.
Kalit so’zlar:
Ona tili, dialog, muloqot, metodika, dars, madaniyat, o’quvchi,
modellashtirish.
Ona tili darslarida o’quvchilarning tilni samarali va to’g’ri ishlatish ko’nikmalarini
rivojlantirish, shu bilan birga, ularning muloqot madaniyatini oshirish bugungi kunda muhim
pedagogik masala hisoblanadi. Muloqot madaniyati o’quvchilarga nafaqat tilni to’g’ri
ishlatishni, balki ijtimoiy muhitda, turli vaziyatlarda muloqot qilishni ham o’rgatadi. Bu
jarayonni yanada samarali qilish uchun modellashtirish metodikasini qo’llash o’quvchilarda
muloqot madaniyatini shakllantirishda samarali natijalar beradi.
Dialogli muloqot madaniyatining ta’rifi va ahmiyatiga to’xtalamiz.
Dialogli muloqot – bu ikki yoki undan ortiq shaxslar o’rtasida faol va o’zaro fikr
almashishni nazarda tutadi. Ona tili darslarida dialogli muloqot o’quvchilarning fikrlarini
to’g’ri ifodalashga, boshqalarni tinglashga, bahs-munozaralarda ishtirok etishga o’rgatadi. Bu
muloqot shakli, shuningdek, o’quvchilarning ijtimoiy ko’nikmalarini rivojlantiradi va ularni
to’g’ri qarorlar qabul qilishga o’rgatadi.
Ona tili o’qitishda dialogli muloqot madaniyati ta’lim jarayonining muhim qismi
hisoblanadi. U nafaqat tilni o’rgatish, balki o’quvchilarga ijtimoiy hayotda muloqot
madaniyatini shakllantirishga yordam beradi. Bu jarayon o’quvchilarning o’zaro fikr
almashish, boshqalarni tinglash va muloqotda madaniyatli bo’lish kabi ko’nikmalarni
rivojlantirishga yo’naltirilgan.
Modellashtirish asosida muloqot madaniyatini takomillashtirish.
Modellashtirish metodikasi – bu o’quvchilarga turli ijtimoiy vaziyatlar orqali o’rgatish va
ularga muayyan faoliyatlarni bajarishni ko’rsatish usulidir. Ona tili darslarida modellashtirish
yordamida o’quvchilarga aniq muloqot shakllarini, vaziyatlarni qanday hal qilishni va tilni
qanday ishlatishni o’rgatish mumkin.
Modellashtirish asosida ona tili darslarida muloqot madaniyatini rivojlantirishning
asosiy afzalliklari:
- O’quvchilarning faolligi: O’quvchilar turli rollarda ishtirok etgan holda, muloqotning muhim
qoidalarini o’rganadilar.
- Amaliyot asosida o’rgatish: O’quvchilar turli situatsiyalar orqali muloqot qilishni
o’rganadilar.
- Ijtimoiy vaziyatlar yaratish: O’quvchilarni real hayotdagi muloqotga tayyorlash va ularga
muloqotda ishtirok etish ko’nikmalarini rivojlantirish.
Ona tili darslarida modellashtirish metodikasini qo’llashning amaliy tavsiyalari:
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
159
- Rolli o’yinlar: Darsda o’quvchilarga turli rollar berib, ular orqali muloqot qilishni o’rgatish.
Misol uchun, o’quvchilarni maktabda bo’ladigan vaziyatlar (maktab direktori bilan suhbat,
do’stlar bilan bahs-munozara) orqali muloqot qilishga undash.
- Suhbat va munozara: O’quvchilarni o’z fikrlarini bildirishga, boshqalarning fikrini tinglashga
va bahs-munozaralarda ishtirok etishga o’rgatish.
- Amaliy mashg’ulotlar: O’quvchilarga real hayotdagi vaziyatlarni modellashtirib, ularga
muloqot qilishni amaliyotda ko’rsatish.
Muloqotning uchinchi darajasi - ko’p dialog -bir vaqtning o’zida bir nechta dialog
muammolarni kichik muhokama qilishda paydo bo’ladi 5-7 kishilik guruhlar.
Dialog talaba o’zi bilan boshlanadi “aytmoqchiman”, “mening fikr”, “qo’shmoqchiman”,
“fikrim ko’rish.» Muloqotning maqsadi - yaratishdir shaxslararo dialogik o’zaro ta’sir, tabiiyga
yaqinligini ifodalaydi bo’lgan hayotiy faoliyat holati talabalar konventsiyalarni unutishadi
(dars, o’qituvchi, belgisi), o’zlarini ifoda etishlariga to’sqinlik qiladi shaxsiy va shaxslararo
munosabatlar darajasi.
Muloqot darslarini tashkil etish bilan bog’liq bunday darslarda dialog ikki xil bo’lishi
mumkin:
- axborot (jarayonda har bir sherik yangi idrok oladi ma’lumot)
- tarjimon (muloqot paytida fikr almashish, ma’lumlarga baho berish bor faktlarning ikkala
hamkori, ularning talqini).
Axborot dialogi odatda o’zlashtirish jarayonida o’qituvchi tomonidan tashkil etilgan
yangi bilimlar va sharhlovchi dialog har qanday strukturaviy elementga kiritilishi mumkin
dars (uy vazifasini tekshirish, mustahkamlash yangi bilim, xulosa). Keyin muammo bayoni
darsi boshlanadi uning asosiy qismi aloqa, aloqa, dialog. Ushbu bosqichda taxmin qilinadi
talabalarning mustaqil ishi.
Dialog nuqtai nazaridan saboq quyidagilarni nazarda tutadi:
- ishtirokchilar o’rtasidagi jonli shaxsiy muloqot ta’lim jarayoni;
- o’sadigan o’quv vazifasi talabaning shaxsiy muammolari, kontekstdan uning hayoti;
- noaniq javobli savollar;
- uning ishtirokchilari o’rtasida muloqotga tayyorlik;
- ko’plik holatini qabul qilish sub’ektiv haqiqat;
- darsda o’qituvchi va talabalarning hammuallifligi;
- qulay psixologik iqlim.
Talabalar bir-birlarini “eshitish”ni o’rganadilar savollarni to’g’ri shakllantirish, egallash
o’z fikrlarini muhokama qilish va ifoda etish qobiliyati muammoli masalalarni birgalikda hal
qilish, o’ziga ishonch hissi bor, rivojlanish va o’z-o’zini rivojlantirishning maksimal erkinligi
talabalar, o’rganishdan - ma’lumotni yodlashgacha o’rganish va rivojlantirish, mehnatga jalb
qilish past natijalarga erishgan talabalar. “To’g’ri” uchun muloqot va natijalarga erishish qayd
etildi kabi shakllardan foydalanish. Tadqiqotlar asosida modellashtirish metodikasining
samaradorligi aniqlandi. O’quvchilarda muloqot madaniyati rivojlanib, ular o’z fikrlarini aniq
va madaniyatli ifodalashga, boshqalarni tinglashga va munozaralarga qatnashishga
o’rgandilar. Bu metodika o’quvchilarning ijtimoiy ko’nikmalarini rivojlantirishga va o’qitish
sifatini oshirishga xizmat qiladi.
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
160
Modellashtirish asosida ona tili darslarida dialogli muloqot madaniyatini
takomillashtirish, o’quvchilarda ijtimoiy ko’nikmalarni rivojlantirishga yordam beradi. Bu
metodika o’quvchilarga tilni faqat nazariy bilim sifatida emas, balki amaliyotda, real
vaziyatlarda qanday ishlatishni o’rgatadi. Ona tili o’qituvchilari modellashtirish metodikasini
qo’llash orqali o’quvchilarning muloqot madaniyatini yanada takomillashtirishi mumkin.
References:
1.
Xojayev, Sh. (2020). Ona tili va adabiyot o’qitishda innovatsion metodlar. Toshkent: Fan
va texnologiya.
2.
Tursunov, I. (2021). Modellashtirish metodikasi va uning ta’limdagi o’rni. Samarqand:
Pedagogika nashriyoti.
3.
Dovudov, A. (2019). Ona tili o’qitishning metodik asoslari. Buxoro: O’qituvchi.
4.
Abdullayev, F. (2022). Dialogli muloqot madaniyatini rivojlantirishning metodik
yondoshuvlari. Toshkent: Pedagogika.
