ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
46
ARAB TILIDAGI SOMATIK FRAZEOLOGIYALAR: “MING BIR KECHA” ASOSIDA
TAHLIL
Nematullayeva Sojida Xusniddin qizi
O’zbekiston jurnalistika va ommaviy
kommunikatsiyalari universiteti o’qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14636220
Kalit so‘zlar:
Frazeologiya, frazeologik birikmalar, frezeologik sistema, somatik
frazeologik birliklar, koʻchma ma’no.
Til sistema sifatida butun jahon tilshunosligida oʻrganish imkoniyatlarini yanada keng
yoritayotgan fandir. Tildan amaliy foydalanish, til masalalarini inson omili va ijtimoiy
vazifalar bilan bogʻlab talqin qilish masalalari dolzarblik kasb etmoqda. Jahon xalqlarining
manfaati va dunyoda inson omiliga e’tibori tildan, ayniqsa, milliy tildan unumli va oʻziga xos
xususiyatlariga tayanib ish olib borishni taqozo etadi. Xalqning ma’naviy qiyofasi va
tafakkurini rivojlantirishda til va adabiyotning oʻrni beqiyosdir. Zero, milliy til va adabiyot
xalqning mentalital qiyofasini vujudga keltiradi.
1
XXI asrga kelib jahon tilshunosligida eng muhim birliklaridan boʻlgan frazeologizmlarni
oʻrganishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Frazeogizmlarni tashiydigan semantik, pragmatik,
stilistik, kongnitiv ma’nolarni va ularning nutqda qoʻllanishini zamonaviy metodologik
tamoyillardan foydalangan holda umumlashtirilgan frazemalarning lingvistilistik,
semantik-pragmatik xususiyatlari hamda ularning nutqdagi maqomi yuzasidan aniq nazariy
xulosalar chiqarish zarurati matnda frazelogik birikmalarni oʻrganilishi zarurligidan dalolat
beradi.
Arab tilida frazeologizm, ya’ni idiomatik iboralar, so'zma-so'z tarjima qilinganda
o'zgaradigan va lug'at ma'nosidan farq qiladigan tuzilmalar sifatida alohida o'rin tutadi.
Ularning turli kontekstlarda ishlatilishi, milliy va madaniy tafovutlarni ko'rsatadi. Bu tezisda
arab tilidagi somatik frazeologiyalar “Ming bir kecha” asosiida tahlil qilinadi. Quyida keltirilgan
frazeologizmlar, ularning semantik ma’nosi, shuningdek, so‘zma-so‘z tarjimasi, ushbu iboralar
orqali ifodalanuvchi madaniy va tilga xos xususiyatlarni ko'rsatadi.
Biror kishining g’ayg’uga tushishi, umidsizligi: "Dunyo uning yuzida qorayib ketdi"
(
ههجو يف ايندلا تدوسا
)
Bu frazeologizm, biror kishining yuzida umidsizlik yoki qayg'u ko'rsatilishini ifodalaydi.
Yuz, arab tilida insonning ichki holatini, ruhiy xolatini aks ettiruvchi asosiy "somatik" belgilar
sifatida ishlatiladi. "Dunyo uning yuzida qorayib ketdi" – bu so'z, odamning umidsizlik yoki
qattiq g'amni his qilishi natijasida yuzining rangining o'zgarishini ifodalaydi.
Ichki azob, ruhiy og’riq: "Ichimda yara bor" (
حرج ينطاب يف
)
Bu ibora, insonning ichki azobini yoki ruhiy og'riqlarini tasvirlash uchun ishlatiladi.
"Ichimda yara bor" – ma’nosida ichki dunyoda his qilinayotgan azobni ifodalashga harakat
qilinadi. Somatik frazeologizmlar, bu holatda, ichki og'riq yoki jarohatning somatik belgisi
sifatida xizmat qiladi.
Uyalish, g’azab, hayajon: "Yuzi qizardi" (
ههجو رمحا
)
1
Sh.H.Nurmamatova.Fil.f.d.diss...avtoreferati.2021.2-B
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
47
"Yuzi qizardi" frazeologizmi, odamning yuzidagi tez o'zgarishlarni, ya'ni qizarishni yoki
g'azabni ifodalaydi. Bu somatik ifoda, odatda, kuchli emotsiyalarni, masalan, uyat yoki
hayajonni ifodalaydi. Arab tilidagi “yuz” so'zi, ko'pincha shaxsning ruhiy holatini aks ettiradi.
Sening huzuringga, oldingga: "Sening qo’llaring orasida" (
كيدي نيب
)
Bu ibora, insonning biror holatda taqdim etilishi yoki biror narsaning ustidan to'liq
nazorat qilishni ifodalaydi. Bu frazeologizmda somatik belgilar (qo'l) ishga tushadi va ba'zan
tasvirlanadigan holatning yaxlitligini yoki biror kishining rahbarlik qilayotganligini anglatadi.
Qo’rquv, uyalish: "Rangimning o’zgarishi" (
ينول ريغت
)
“Rangimning o’zgarishi” frazeologizmi, odamning kuchli qo'rquv yoki uyatdan yuzidagi
rang o'zgarishini tasvirlaydi. Bu, somatik belgilarni his-tuyg'ularni ifodalashda qo'llashning
yana bir namunasi.
Sog’liqning tiklanishi: "Rangim qaytdi" (
ينول درب
)
Bu frazeologizm, inson sog'lig'ining tiklanishi yoki yaxshi holatga kelishini ifodalaydi.
Somatik frazeologizm sifatida, "rangning qaytishi" sog'likning tiklanish jarayonida yuzaga
keladigan fiziologik o'zgarishlarni tasvirlaydi.
Aqldan ozdi, hayratlandi: "Aqli boshida uchdi" (
هسأر نم هلقع راط
)
Bu ibora, odamning aqldan ozganini yoki hayratda qolganini ifodalash uchun ishlatiladi.
"Aqli boshida uchdi" – bu so'z, insonning ruhiy holatidagi tezkor o'zgarishni ifodalash uchun
ishlatiladi.
Suv manbai: "Suv ko’zi, suv bulog’i" (
ءاملا نيع
)
Bu frazeologizm, suvning manbaini tasvirlashda ishlatiladi. Arab tilida, “suv ko'zi” yoki
“suv bulog'i” ifodasi, hayot manbai yoki inson uchun muhim bo'lgan joyni anglatadi.
Og‘ir holatga tushish, kuchli zarar ko‘rish: "Bo‘ynini yirib tashlash" (
ةبقرلا خولس
)
Bu frazeologizm, insonning og'ir yoki halokatli vaziyatga tushishini tasvirlaydi. "Bo'ynini
yirib tashlash" so'zi, og'ir muammolarga duchor bo'lishni ifodalashda ishlatiladi.
Chin dildan minnatdorchilik, hurmat yoki afsusdan tavba qilish: "Qo'llarini va
oyoqlarini o'pdi" (
هيلجرو هيدي تلَّبق
)
Bu ibora, katta minnatdorchilik yoki hurmatni ifodalaydi. Arab tilida qo'llar va oyoqlarni
o'pish, insonning yuqori darajadagi hurmatini yoki minnatdorchiligini aks ettiradi.
O'limni kutish, o'limga tayyorlanish: "Kafanini qo’ltig’iga oldi" (
هطبإ تحت هنفك ذخأ
)
Bu frazeologizm, o'limni kutayotgan yoki o'limga tayyorlanayotgan holatni tasvirlaydi.
"Kafanini qo'ltig'iga oldi" ifodasi, o'limga yaqinlashish yoki undan qochmaslikni anglatadi.
Shaxsning qalbi yoki yuragidagi eng nozik va achchiq hissiyotlarni ifodalaydi:
"Jigarimning so’ngi nafasi" (
يدبك ةشاشح
)
Bu ibora, ichki og'riq yoki qayg'uni, ayniqsa, jismoniy yoki ruhiy azobni ifodalaydi.
"Jigarimning so’ngi nafasi" frazeologizmi, odamning qalbida yoki jigarida chuqur qayg'u yoki
og'riqni anglatadi.
Qayg'u, ma’yuslik: "Men g’amgin yurakman" (
بلقلا نيزح انأو
)
Bu ibora, insonning ichki qayg'ulari yoki ma’yuslik holatini ifodalaydi. "G’amgin yurak"
ifodasi, ruhiy holatning eng achchiq ifodasidir.
Nutqda somatik frazeologik birliklar barcha tillarda koʻplab qoʻllanadi. Somatik
frazeologik birliklar asosan odamning tana a’zolari yoki hayvonlarning xatti-harakatlarini
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
48
kuzatishga asoslangan. Odamning hissiy holatini oʻziga tortadigan nutqning majoziy metoforik
burilishi hisoblanadi.
Arab tilidagi somatik frazeologiyalar, tilning nozik va chuqur his-tuyg'ularni ifodalashdagi
kuchini namoyon etadi. Ularning semantikasi, so'zma-so'z tarjimadan ko'ra, madaniy, ijtimoiy
va emotsional aloqalarni ko'rsatadi. Ushbu frazeologizmning tahlili orqali, arab tilining ma'lum
frazeologik tuzilmalar yordamida insonning ruhiy holatlari va hissiyotlari qanday ifodalanishi
ko'rsatiladi.
Bu kabi farzeologik birliklarni asar matnida qoʻllanilishi asardagi obrazlilikni kuchaytirib
berishga xizmat qiladi.
References:
1.
SH.H.Nurmamatova. Fil.f.d.diss.avtoreferati.(2021),2-B.
2.
M.I.Gadoyeva. Somatizm frazeologik birliklarning konseptual tahlili. NamDu ilmiy
axborotnomasi, (2020 yil, 12-son)
3.
Q.Кarimov.Qutadgʻu bilig. Oʻzbekiston,Т.(1971),5,14-B.
4.
B.I.Boltayeva. Oʻzbek tili frazeologik birliklarning transformatsiyasi. Dessetatsiya
avtoreferati.(2019) 13-B.
5.
Yoʻldoshev.B, Rashidov.U. Oʻzbek frazeologiyasi. Toshkent. Navroʻz, (2016)
6.
U.M.Rashidova. Oʻzbek tilidagi somatik iboralarning semantik-pragmatik tahlili.
Fil.fan.diss.avtoreferati, Samarqand,(2018),2-B
