ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
108
BAŞLANGYÇ SYNPLARDA KITAP BILEN IŞLEMEGI ÖWRETMEK
Allaberdiýewa Ogulgerek
NDPI Başlangyç tälim fakultetiniň 1- Z kurs talyby
https://doi.org/10.5281/zenodo.14678465
Annotatsiýa:
Okuwçylara ylym- bilim bermekde mugallym peýdalanýan pedagogik
gurallardan kitap esasy orun tutýar. Başlangyç synplarda kitap bilen işleşmek çagalar üçin iň
gowy çeşme bolup hyzmat edýär. Bu olaryň okamak we ýazmaga ukyplaryny ösdürmäge kömek
edýär. Şeýle hem diliň we döredijiligiň, giňden pikirlenmegiň ösmeginde ähmiýeti uludygy
barada beýan edýär.
Daýanç sözler:
dogry okamagy öwrenmek, sapagy derňew etmek, tekst boýunça
işleşmek, kitap okamagyň usullary.
Okuw kitaby okuwçylaryň materialyň düýp manysyna akyl ýetirip bilmeklerine, ony hem
nazary hem tejribe taraplaryndan özleşdirip bilmeklerine, ony hem nazary hem tejribe
taraplaryndan özleşdirmeklerine mümkinçilik döredýär. Okuw kitaby bilen işlehäzirki zaman
ylmynyň, tehnikasynyň we medeniýetiniň esashäzirki zaman ylmynyň, tehnikasynyň we
medeniýetiniň esashäzirki zaman ylmynyň, tehnikasynyň we medeniýetiniň esasele almak
mümkin däldir.
Okuw kitaby bilen işlemeklik mekdebiň hemme synplarynda ähli okuw dersleri boýunça
yzygiderli geçilýär. Okuw kitaplary okuw dersleri boýunça yzygiderli geçilýär. Okuw kitaplary
okuwçylaryň bilim almagynyň iň möhüm çeşmesi hasaplanylýar. Okuw kitabynda yzygiderli
bilimler beýan edilýär we okuwçylaryň özleşdirmekleri üçin zerur bolan temalar ýerleşdirilýär.
Okuw kitaplary okuwçylaryň bilim almagy üçin esasy çeşmedir, şeýle bolansoň, mugallym
okuwçylara kitap bilen işlemegi, ýagny, dogry okamagy, okan zadynyň manysyna düşünmegi
öwretmelidir. Bu bolsa, düşündirip okatmak arkaly amala aşyrylýar. Akyl ýetirilip, oýlanyp
okamaklyk, düşnüksiz sözleri öwrenmek hökmandyr.
1-nji synpda okuwçylar okan zadynyň meýilnamasyny düzmegi öwrenýärler, 3-nji
synpda bolsa hekaýalaryň meýilnamasyny düzýärler. Meýilnama habar sözlemi esasynda
düzülmelidir. Şeýlelikde, okuwçylar soňabaka makalalaryň atlaryny düzýärler. Kem-kemden
mugallymyň ýolbaşçylygynda olar makala ýazmagy öwrenýärler.
Kitap bilen işlenende, okuwçylar şulary berjaý etmelidirler
:
1.
Temany bellemeli, nämeleri öwrenmelidigini gysgaça bellik etmeli.
2.
Maglumaty ünsli okamaly, bölümlere bölmeli, okan ýeriň bobobo
3.
Soraglara dilden jogap bermeli.
4.
Okan zadyňa öz soraglaryňy bermegi başarmaly.
5.
Okan zadyň boýunça netije çykarmaly.
Mekdep okuwçylary okuw kitaby boýunça synpda okaýarlar, dürli tejribe işleri ýerine
ýetirýärler, geçilen temalary gaýtalaýarlar, öý işlerini berjaý edýärler. Mugallym okuw kitaby
bilen işlenende okuwçylara aýry-aýry edebi çeşmeleriň üstünde işlemegi öwredýär, olara kitap
bilen işlemegiň özbaşdak endiklerini berýär. Şol endikleri kem-kemden ösdürýär. Ol
okuwçylaryň ylym - bilimleriň esaslaryny has düýpli we berk özleşdirmekleri üçin, okuw
kitaplarynyň temalaryny yzygider öwrenmegi, şol bir wagtyň özünde-de ylmy we çeper
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
109
edebiýatlary özbaşdak okap, öz biliminiň üstüni dolduryp durmagy, düşünjesini giňeltmegi
öwredýär. Mugallymyň esasy wezipeleriniň biri okuwçylara okuw kitabyndan dogry
peýdalanyp bilmegi öwretmekden ybarat. Şonuň üçinem her bir mugallym ilkinji sapakda okuw
kitabynyň orny, gurluşy, aýratynlygy, bilim berijilik roly barada; onuň näçe wagtyň dowamynda
öwreniljekdigi, okuw kitabyna degişli nähili ýygyndynyň bolmalydygy, haýsy goşmaça
edebiýatdan peýdalanmaly boljakdygy barada düşündiriş berýär. Iň esasy zat okuwçylaryň
okuw kitaplary we beýleki edebiýatlar bilen özbaşdak işläp bilmek endiklerini döretmekdir.
Okuwçylar kitap bilen özbaşdak işlänlerinde:
a) okalan tekstden esasy pikirleri saýlap almagy;
b) okalany gaýtadan gürrüň edip bermegi ýa-da şol tekst boýunça soraglara jogap berip
bilmegi;
ç) okalan kitap boýunça gysgaça beýan etmegi, meýilnama, annotasiýa düzmegi;
d) tekstdäki materiallary, şol materialdaky öňe sürlen pikirleri bir-birden
parhlandyrmagy;
e) okan zadyňa düşünendigiňi ýa-da düşünmändigiňi barlap görgörgör
ä) berlen soraglara ýazuw üsti bilen jogap bermegi;
f) tekst boýunça çyzgylary, tablisalary, diagrammalary döretf) tekst boýunça çyzgylary,
tablisalary, diagrammalary döretmegi;
g) sözlük üstünde işläp bilmegi;
h) pikirleniş işiň dürli operasiýalaryny (seljermek, deňeşdirmek, tapawutlandyrmak,
netije çykarmak işlerini) ýerine ýetirmegi başarmalydyrlar.
Kitap bilen işlemekligiň esasy üç sany derejesini tapawutlandyrmak bolar. Şol derejäniň
birinjisi kitaby okaýan adamynyň tekstiň manysyna akyl ýetirmegi, düşünmegi, ýagny ondaky
maglumatlary özüne kabul edip almagydyr. Şonda ol tekstiň manysyna, onda aydyljak bolunýan
zada düşünmek hem ony ýatda saklamak üçin dürli-dürli usullardan peýdalanmaly bolýar.
Kitap bilen işlemegiň bu derejesini şertleýin ýagdaýda onuň akyl ýetirijilik derejesi
diýip
atlandyrmak bolar.
Kitap bilen işlemegiň
ikinji derejesi
– bu okalan teksti anyk– bu okalan teksti
anyklaşlaşlaşlaşlaşlaşlykdyr. Bu derejäni kitap bilen işlemekligiň
analitik derejesi
diýip
atlandyrmak bolar.
Kitap bilen işleşmegiň
üçünji derejesi
– munuň özi adamyň okan zatlarynyň esasynda,
özbaşdak okap öwrenen maglumatlarynyň, alan düşünjeleriniň bazasynda nämedir bir täze
pikiri orta atmagydyr. Kitap bilen işlemegiň bu derejesine onuň
döredijilik derejesi
diýilýär.
Okuwçylar kitap bilen işlänlerinde ýazgylaryň dürli görnüşlerini döredýärler. Şol
ýazgylar, esasan,
meýilnamadan, tezislerden, konspektden, göçürmelerden, sitatalardan,
annotasiýalardan
ybaratdyr. Şol ýazgylaryň üstünde gysgaça durup geçeliň.
Meýilnama
– haýsydyr bir kitapda, ýa onuň bellibir babynda beýan edilen esasy pikirleriň
sözbaşylar görnüşindäki ýazgysydyr. Gowy düzülen meýilnama şol meýilnamany düzen
adamyň kitabyň gurluşyny mazaly özleşdirenligine, mazmunyna gowy düşünenligine şaýatlyk
edýär. Meýilnama materialy gaýtalamak üçin amatlydyr. Ýöne şol meýilnama soraglaryň
toplumy boýunça gaýtalamaklyk kitap okalandan onçakly kän wagt geçmänkä mümkindir.
Meýilnama düzmeklik okuwlar geçirilende, makalalar ýazylanda, nutuklara, çykyşlara we
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
110
şulara meňzeş işlere taýýarlanylanda möhümdir. «Meýilnamasyz iş başa barmaz» diýlip örän
dogry aýdylypdyr.
Tezisler
– meýilnama bilen ýazgynyň aralygyndaky ýazgydyr. Eger meýilnamada kitapda
beýan edilen esasy meseleler baradaky soraglaryň toplumy bellibir yzygiderlikde berilýän
bolsa, tezislerde kitabyň esasy mazmuny gysgaça beýan edilýär. Tezis düzmek babatyndaky iş
okalan materialy örän çuňdan analiz etmegi, esasy pikirleri tapawutlandyrmagy, materialyň
daýanç punktlaryny parhpikirleri tapawutlandyrmagy, materialyň daýanç punktlaryny
parhlanlanlan
Tezisler
– munuň özi ara alnyp maslahatlaşyljak dokladlar bilen çykyş etmegiň iň bir
amatly ýazgysydyr.
Ýazgy
– okalýan kitabyň, ýa diňlenilýän leksiýanyň esasy mazmuny gowşak pikirler,
gaýtalamalar bolmaýar. Ýöne ýazgyda awtoryň esasy pikirlerinden başga-da şol esasy pikirleri,
netijeleri berkidýän, olary subut edýän degişli faktlar, zerur bolan göçürmeler, sitatalar
bolmagyna subut edýän degişli faktlar bolmagy mümkin.
Eger şol bir wagtyň özünde birnäçe edebi çeşme öwrenilýän bolsa, onda esasy edebi
çeşmäniň mazmuny ýazgy edilýär, beýleki edebiýatlardan alnan käbir täze, üýtgeşik pikirler
bolsa şol esasy edebi çeşmä goşmaça hökmünde ulanylýar. Haýsydyr bir ulurak edebi çeşme
ýazgy ediljek bolnanda, adatça, ilki meýilnama düzülýär, soňra kitabyň her bölüminiň
mazmuny aýry-aýrylykda ýazgy edilýär. Ýazgy (meýilnama, tezisler, sitatalar ýaly) beýleki
ýazgylaryň hemmesiniň mazmunyny özünde jemleýän uniwersal görnüşdäki ýazgydyr.
Göçürmeler
– bu kitapdan sözme-söz, hiç bir üýtgedilmän göçürilýän ýazgydyr.
Göçürmeler aýry-aýry kitaplardan, beýleki edebi çeşmelerden dürli materiallar toplamaly
bolanda, amatly çeşme bolup hyzmat edýär.
Sitatalar
haýsydyr bir ýygyndydan jüpüne düşüp duran anyk hem-de ýerlikli pikirleri
sözme-söz göçürilip alynýan ýazgylardyr.
Annotasiýa
kitabyň, makalanyň mazmunyny örän gysgaça bekitabyň, makalanyň
mazmunyny örän gysgaça beýan edýän, onuň peýdalydygyny birnäçe setirde görkezýän
ýazgydyr.
Netije ornunda şuny aýtmak gerek. Ol hem bolsa, okuwçylaryň kitaba bolan höwesini
artdyryp her taraplaýyn gyzyklandyrmaly. Esasan düşünmän galan ýerlerini düşündirip, olaryň
üstünde köpräk işleşmelidir. Kitap bilen işleşmegi üçin olary surat, shema, grafik we başga- da
ilýustrasiýalardan peýdalanmaga, olarda bar bolan ylmy tehnika maglumatlary öwretmek hem
möhümdir. Mugallym okuwçylaryň okan eserleriniň, goşgularynyň manysyny açyp görkezip,
düşündirip, ýatda saklamak üçin dürli usullardan peýdalanmagy zerurdyr.
References:
1.
Atdaýew E. we başg. Pedagogika. Orta hünär okuw mekdepleri üçin okuw kitaby. - A.:
2017.
2.
Pirliýew G. Türkmen halk pedagogikasy. Magaryf 1981ý
3.
S.A.Akmalova. Taʼlim nazariyasi didaktika masalalari boʻyicha oʻquv kullanma”.
Namangan 1993y
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
111
4.
N.N. Azizxoʻjayeva. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahoratʼʼ. Toshkent, Nizomiy
nomidagi TDPU, 2003y
