ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
120
N.JAŃABAEVA HÁM A.TUREKEEVA SHÍǴARMALARÍNDA QOLLANÍLǴAN
KÓRKEM SÚWRETLEW USÍLLARÍ
Tileuova Ayzada Esen qızı
Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq Mámleketlik universiteti
Ádebiyattanıw: qaraqalpaq ádebiyatı qánigeligi 2-kurs magistrantı
https://doi.org/10.5281/zenodo.15379773
Annotaciya.
Bul maqalada qaharman obrazın jasawda qollanılatuǵın kórkem súwretlew
usıllarınıń biri – dialogtıń qollanılıw sheberligi jazıwshılar N.Jańabaeva hám A.Turekeeva
shıǵarmaları mısalında úyrenildi. Bunda N.Jańabaevanıń 1985-jılı “Ámiwdárya” jurnalında
jarıq kórgen “Keleshegiń aldında” povesti hám A.Turekeevanıń “Áke hám qız” gúrriń hám
povestler toplamındaǵı ayırım gúrriń hám povestlerine tallaw jasaldı. Gúrrińlerdegi dialogtıń
qaharman obrazın jaratıwdaǵı eń tiykarǵı usıllardıń biri ekenligi anıqlandı.
Gilt sózler:
jazıwshı, gúrriń, povest, dialog, qaharman, obraz, xarakter, bayanlawshı
obrazı, avtorlıq qatnas.
ARTISTIC DESCRIPTION TECHNIQUES USED IN THE WORKS OF
N.JANABAEVA AND A.TUREKEEVA
Annotation:
This article explores the use of one of the main literary techniques in
character development—dialogue—through the works of writers N. Janabaeva and A.
Turekeeva. It analyzes N. Janabaeva’s novella Before Your Future, published in the Amudarya
journal in 1985, as well as selected short stories and novellas from A. Turekeeva’s collection
Father and Daughter. The study reveals that dialogue serves as one of the most essential tools
in constructing the image of the character in these stories.
Keywords:
writer, short story, novella, dialogue, character, image, personality, narrator’s
image, author’s attitude.
ХУДОЖЕСТВЕННЫЕ ПРИЁМЫ ИЗОБРАЖЕНИЯ, ИСПОЛЬЗОВАННЫЕ В
ПРОИЗВЕДЕНИЯХ Н. ЖАНАБАЕВОЙ И А. ТУРЕКЕЕВОЙ
Аннотация.
В данной статье на примере произведений писателей Н. Жанабаевой и
А. Турекеевой исследуется одно из художественных средств, применяемых при создании
образа героя, — мастерство использования диалога. Анализируются повесть Н.
Жанабаевой «Перед твоим будущим», опубликованная в журнале «Амударья» в 1985
году, а также отдельные рассказы и повести из сборника «Отец и дочь» А. Турекеевой.
Установлено, что диалог является одним из основных приемов в создании образа героя
в рассказах.
Ключевые слова:
писатель, рассказ, повесть, диалог, герой, образ, характер, образ
повествователя, отношение автора.
Kórkem obraz dóretiw kórkem shıǵarmanıń tiykarǵı wazıypalarınan biri esaplanadı.
Ózbek ilimpazı T.Boboev kórsetkenindey, obraz shıǵarma waqıyalarınıń orayında turıp,
syujetti háreketke keltiredi, jazıwshı sóz etpekshi bolǵan tiykarǵı ideyanı ashıp beriw xızmetin
atqaradı.
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
121
Házirgi waqıtta da psixologiyalıq súwretlewler qaharman obrazın jaratıwdıń bir shárti
bolıp, onıń birneshe usılları hám formaları bar. Biraq psixologiyalıq súwretlew usıllarınıń
barlıǵı hárbir kórkem shıǵarmada ushırasa bermewi múmkin. Kórkem psixologiyalıq
súwretlewlerdi qollanıw hárbir jazıwshınıń dóretiwshiligindegi stillik izlenisleri, jazıwshılıq
tájiriybesi menen baylanıslı bolıp keledi.
Bunı qaraqalpaq ádebiyatında A.Turekeeva hám N.Jańabaeva dóretiwshiligi mısalında
kóriwge boladı. A.Turekeevanıń “Taǵdir sınaǵı” (2017), “Áke hám qız” (2023), N.Jańabaevanıń
“Sálem, muǵallim” (1993), “Qırq bes minut” (1996) atlı gúrriń hám povestler toplamı kórkem
psixologiyalıq súwretlew usıllarınıń hár túrliligi, avtorlardıń bul usıllardı qollanıwdaǵı bir-
birinen ózgeshelikleri hám jazıwshılardıń mol tájiriybege iye ekenligin kórsetedi. Rus
ádebiyatshısı A.B.Esinniń pikirinshe, “úshinshi betten bayanlaw kórkem psixologiyalıq
súwretlewdiń hár qıylı formaların kirgiziwde úlken múmkinshilikler beredi. Bunday
bayanlawlarǵa ishki monologlar, kúndeliklerden úzindiler, xatlar, túsler hám taǵı basqalar
ańsat hám erkin enisip ketedi. Al, birinshi betten sóylep beriw yamasa xat formasındaǵı
roman… sıyaqlı kompoziciyalıq bayanlaw forması psixologiyalıq súwretlewlerdi túrlendiriwge,
onı ele de tereńirek hám hár tárepleme qamtıp beriwge bir qansha az múmkinshlikler beredi”.
1
A.Turekeevanıń “Órtengen úsh jay”, “Áke hám qız”, “Hár zamanǵa bir zaman, “Ǵarrı hám
qar”, “Sońǵı pushayman”, “Adasqan kelinshektiń nalası” atlı gúrrińlerindegi qaharman
obrazları III betten súwretlenedi. Usı gúrrińlerde biz psixologiyalıq súwretlew usıllarınıń
birneshe túrlerin, atap aytqanda, kórkem detal, portret, peyzaj, eske túsiriw hám taǵı
basqalardı kóremiz. Bunnan jazıwshınıń jazıw sheberligi hám jeke talantın kóriwge boladı.
Kórkem shıǵarma personajları bir-birinen oylaǵan oyları, sóylegen sózi, minez-qulqı, is-
háreketi menen parıqlanadı. Usınday ózgesheliklerdi beretuǵın tiykarǵı komponentlerden biri
- shıǵarma qaharmanlarınıń óz ara sóylesiwleri, yaǵnıy dialogları bolıp esaplanadı. Sonlıqtan,
jazıwshılar personajlardıń individuallıǵın beriwde olardıń sóylegen sózlerine úlken dıqqat
qaratadı. Sonıń menen birge, dialoglar kórkem shıǵarma tiliniń tartımlılıǵın támiyinleytuǵın,
jazıwshınıń sheberligin kórsetetuǵın kórkem súwretlew quralı esaplanadı.
Ayırım jaǵdaylarda jazıwshınıń óz stiline, shıǵarmadaǵı qaharmannıń xarakterine hám
insandaǵı individual qásiyetlerdi keńirek ashıp beriw maqsetinde dialoglarǵa ayrıqsha áhmiyet
beriledi. A.Turekeevanıń “Hayal jazıwshı” povesti de kishi dialoglarǵa qurılǵan. Waqıyalar III
betten bayanlanǵanlıqtan onda qaharmanlardıń monologlarına qaraǵanda dilog jiyi ushırasadı.
Bul arqalı avtor sol dáwir haqıyqatlıǵın real súwretlew menen birge qaharmanlardıń da óz ara
sáwbetleri arqalı olardıń psixologiyasın, obrazın beriwge umtılǵan.
A.Turekeevanıń “Hayal jazıwshı” povestinde de avtor bas qaharman hám soǵan qatnaslı
bolǵan basqa da personajlardıń obrazın beriw, jáne de zaman qıyınshılıǵın kórsetiw
maqsetinde qaharmanlar tilinde dialoglardan azı kem paydalanǵan. Mısalı, tómende berilgen
qaharmanlardıń óz ara sóylesiklerinen sol dáwirdiń qıyınshılıǵın kóremiz.
-Aynanayın janım-aw, qızım. Ne kúnlerge qaldıń? Qulınım – dep emirengen hayalına “olay
ete berseń, emirenseń qızıń ábden qıynaladı”-degendey Esemurat oqırayıp bir qaradı. Eldegi
bul jaǵdaydı ol da jaqsı túsinip tur. Ári oylanıp, beri oylanıp tezirek eki aqlıǵına óz atın bermese
olardıń kelesheginiń ulıwma jaqsı bolmasına kózi jetip otır...
2
1
Есин А.Б. Психологизм русской литературы. –Москва.;Просвещение, 1988, сс 37-38
2
Турекеева А. Әке ӽәм қыз. Нөкис, «Билим». 2023. 5-бет
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
122
Sonıń menen birge, povestte bas qaharmannıń basınan keshirgen azaplı kúnleri de III
betten dialog hám monolog formasında bayanlanadı.
Tiykarınan alǵanda bul povestte avtordıń bayanlawları kóp ushırasadı. Onda anıq sáneler,
jer atamaları, gazeta-jurnal atamaları anıq berilgen bolıp, tiykarǵı dıqqat qaharmanlardıń is-
háreketlerine qaratılǵan bolsa da povestte qatnasıwshılardıń sózleri, óz ara dialogları az
ushırasadı, onıń ornına avtor povesttiń basım kópshilik bólegin óz sózleri, túsindirmeler menen
bayıtqan, kórkem tili publicistikalıq stilge jaqınlasıp ketedi. Ulıwma alǵanda, bul keltirilgen
povestte qaharmanlardıń xarakterin anıq ashıp beretuǵın jaǵdaylar dialoglar arqalı emes,
joqarıda aytqanımızday avtor sózleri arqalı berilgen.
Jazıwshı A.Turekeevanıń shıǵarmalarınıń syujeti kópshilik waqıtta xronikalıq túrde
beriledi. Bunda waqıyalar bayanlawshı tilinen túsindiriledi, ayırım jaǵdaylarda qaharmannıń
óz tilinen berip barıladı. Gúrriń hám povestlerde bul sıyaqlı elementler syujet waqıyalarınan
bólek alıp qaralmay, súwretlenip atırǵan waqıyalardıń ajıralmas bólegine aynaladı.
N.Jańabaevanıń “Keleshegiń aldında” povestinde qaharmanlardıń xarakterin ele de ashıw
ushın dialoglar ónimli qollanılǵan. Mısalı, Úmittiń jumıs ornındaǵı baslıǵı, Ruslannıń anası
Sulıwxan apa menen sóylesiwlerinen Sulıwxan apanıń aq kókirek, miyirban hayal ekenin
kóremiz:
- Apań qalay qızım, qapa bolmadıńız ba?
- Yaq, jaqsı,-dedi Úmit albıraqlap qalıp.
- Hámmesi de jaqsı bolıp ketedi, janım ele. Úyrenisip, bawır basıp ketesiz. Esitiwimshe,
jaman hayal emes. Juwas kórinedi. Jıllıraq qatnasta bola berińler, aynalayınlar. Aǵań da bir
jónge túsip keter, qashanǵı ishe berer deyseń...
- Aytpaqshı, Úmitjan, úyge aǵań keshe kartoshka túsirgen edi. Marat keshke kelip alıp kete
qoysın, Ruslan bir jaqqa ketip edi....
3
Sonday-aq, tómendegi dialoglarǵa da dıqqat awdarsaq,
-
Qızım,-dedi bir waqıtta Palzada krovatta únsiz ǵana tómen qarap otırǵan
Úmittiń janına jaqınlap, -sen meniń kelgenime qapa kórineseń....
-Solay, qızım. Men kelgeli qabaǵıńdı bir ashpadıń. Ne qılayın, meniń de mańlayım bir
ashılmadı,-dep onıń kewli bosasıp ketti. – Perzent súygim keledi. Tuwmasam da tuwǵannan
kem kórmeyin deymen.
-Yaǵaw, apajan, men, men basqa nársege. Úmit artıq shıday almadı. Anasınıń kóksine
basın qoyıp eńirep jiberdi.
-Ne boldı, janım? – Palzada bir nárseden seziklengendey shorshınayın dedi. – Jasırma, ayta
ber, qulınım, ne bolıp qaldı?....
4
Bul dialoglar arqalı Palzada Úmittiń ógey anası bolıwına qaramastan, onıń haq niyetli,
sırlas, jetim balalardı óz perzentindey kóriwdi qálegen miyrimli ana tımsalın kóremiz. Bunnan
keyingi kelgen dialoglardıń kópshilik orınlarda da Palzada menen Úmit ortasında ana hám
perzent, mehribanlıq qatnaslar ayqın kórinedi.
Jáne bir dıqqatqa alatuǵın nárse, N.Jańabaeva óz shıǵarmalarında qaharmanlardıń is-
háreket, qıymıl-qozǵalısların júdá sheber beredi. Olardı oqıwshı kóz aldına anıq, tınıq
elesletedi. Bul da avtordıń jazıwshılıq sheberliginen derek beredi.
3
Жаңабаева Н. Келешегиң алдында. «Әмиўдәрья». 1985. 6-сан, 38-бет.
4
Жаңабаева Н. Келешегиң алдында. «Әмиўдәрья». 1985. 6-сан, 40-бет.
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
123
Juwmaqlap aytqanda, jazıwshılar A.Turekeeva hám N.Jańabaeva gúrriń hám
povestlerindegi dialoglardan paydalanıw ózgesheligine toqtalatuǵın bolsaq, A.Turekeeva
gúrrińlerinde qaharman obrazın ele de ashıw maqsetinde dialoglardan kóbirek paydalanǵanın
kóriwge boladı, bayanlawshı obrazı anıq kózge taslanbaydı. Ayırım povestlerinde qaharman
obrazın ashıw ushın dialoglar azlıq etedi hám bul orındı kóbirek avtor sózleri, túsindirmeleri
iyelegen jaǵdayların kóremiz. Al, N.Jańabaeva shıǵarmalarında bul xızmetti bayanlawshı
atqaradı, dialoglar kóp qollanıla bermeydi, tek belgili bir situaciyalarda ǵana qaharmannıń hal-
jaǵdayın beriw maqsetinde dialoglar isletiledi. Qalǵan orınlarda qaharmanlar obrazı
qaharmannıń óziniń ishki monologları hám bayanlawshı tilinen beriledi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Бобоев Т. Адабиётшунослик асослари. Тошкент. 2002.
2.
Есин А.Б. Психологизм русской литературы. –Москва.; Просвещение, 1988.
3.
Турекеева А. Әке ӽәм қыз. Нөкис, «Билим». 2023.
4.
Жаңабаева Н. Келешегиң алдында. «Әмиўдәрья». 1985. 6-сан.
