226
подтверждают участие в структурообразовании кварца аморфно. Установлено,
микронаполнителя золы-уноса за счет прироста образование низко основных продуктов
гидратации обеспечит прочность, следовательно, улучшит строительно-технические и
эксплуатационные характеристики легкого бетона [1].
ЛИТЕРАТУРА
1.
Хасанов Б.Б. Особенности технологии и свойств легкого бетона на пористом
заполнителе из отходов угледобычи для ограждающих конструкций. Диссертация (PhD),
Ташкент-2021 год.
2.
Khasanov B.B. // Cube and prismatic strength characteristic lightweight concrete on
porous aggregates. European science review № 11-12 2018 November-December Volume 1
Vienna, Austria, 2018.
3.
Shakirov Т.Т., Yusupov U.T., Khasanov B.B. Physical and Chemical Research
Methods of Lightweight Concrete. ISSN: 1475-7192.International Journal of Psychosocial
Rehabilitation, Буюк Британия, Скопус. International Journal of Psychosocial Rehabilitation,
Vol. 24, Issue 05, 2020.
4.
Hasanov B.B., S.Saydaliyev. O’zbekiston sharoitida ko'pikbeton bloklarning uzoqqa
chidamlilik xossalarini oshirish. Research and Education. Scientific Journal Impact Factor
2022: Vol. 1, Issue 8, 26-31 pages, November, 2022.
5.
Hasanov B.B., S.Saydaliyev. Gazobeton bloklarining uzoqqa chidamliligi,
mustahkamligi, o’rtacha zichligi va sovuqqa chidamliligi. Research and Education. Scientific
Journal Impact Factor 2022: Vol. 1, Issue 8, 4-9 pages, November, 2022.
6.
Хасанов Б.Б. Прочность, плотность, морозостойкость и долговечность
газобетонных блоков. Research and Education. Scientific Journal Impact Factor 2022: Vol.
1, Issue 7, 68-73 pages, October, 2022.
UDK 624.012.8
QORAQALPOG`ISTON MAHALLIY XOM ASHYOSI VA QISHLOQ XO‘JALIGI
CHIQINDISI ASOSIDAGI DEVORBOP MATERIALDA FAZA HOSIL BO‘LISH
JARAYONI VA STRUKTURASINING SHAKLLANISHI
PhD, prof. Z.M.Sattorov, tayanch doktorant Q.Q.Embergenov
Toshkent arxitektura-qurilish universiteti
Annotatsiya: Tadqiqot natijalarining ilmiy ahamiyati mahalliy xomashyolar va qishloq
xo‘jaligi chiqindilarini keramik devorbop materialdagi faza hosil bo‘lish jarayoni va
strukturasining shakllanishiga, shu bilan birga kuydirish sharoitida uning fizik-mexanik
xossalari va sifat ko‘rsatkichlariga ta'sirini aniqlash bilan izohlanadi.
Kalit so‘zlar: devorbop g‘isht, energiya tejamkor, Keramika massa, kimyoviy tarkibi,
tarkibiy qismlari, fazaviy tarkibi, argillit, reologik tadqiqotlar, loy, xom ashyo, xossa,
qizilmiya ildizi kukuni.
Annotatsiya: Nauchnaya znachimost rezultatov issledovaniy ob’yasnyayetsya
opredeleniyem vliyaniya mestnogo srya i otxodov selskogo xozyaystva na protsess
fazoobrazovaniya i strukturoobrazovaniya v keramicheskom stenovom materiale, a takje na
Yego fiziko-mexanicheskiye svoystva i pokazateli kachestva v usloviyax objiga.
Klyuchevye slova: stenovoy kirpich, energoeffektivnost, keramicheskaya massa,
ximicheskiy sostav, komponent, fazovy sostav, argillit, reologicheskiye issledovaniya, glina,
sre, svoystva, poroshok kornya solodki.
Annotation: The scientific significance of the research results is explained by the
determination of the influence of local raw materials and agricultural waste on the phase
formation process and structure formation in ceramic wall material, as well as on its physical
and mechanical properties and quality indicators under firing conditions.
227
Keywords: wall brick, energy efficient, Ceramic mass, chemical composition,
components, phase composition, argillite, rheological research, clay, raw material, properties,
licorice root powder.
Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati mahalliy xomashyolar asosida sifatli, import
o‘rnini bosadigan va raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishni ta'minlaydigan keramik
serg‘ovak devorbop g‘ishtning yangi effektiv tarkiblarini va energiya tejamkor texnologiya
asosida olish texnologiyasini ishlab chiqishga xizmat qilishidan iboratdir [1, 2, 3, 4].
Keramika massalarining strukturaviy va reologik parametrlari Tolstoy qurilmasida
strukturaning
shakllanishining
kritik
kontsentratsiyasida
aniqlangan.
Keramika
massalarining qizilmiya o`simligi ildizi kukuni asosida qotib qolish mexanizmini o'rnatish
uchun reologik tadqiqotlar bilan bir qatorda qizilmiya chiqindilarini kapillyar emdirish usuli
yordamida suv bilan namlash kinetikasini, shuningdek, xom polimineral aralashmalarning
mavjudligida shishishini o'rgandik.
Loy xomashyosining kimyoviy tarkibi Bestobe koni qumloqlarida Al
2
O
3
ning etarli
emasligini ko'rsatadi, bu esa qoliplash massalarining past elastikligini keltirib chiqaradi.
Beltaw konining maydalangan argillitlarini kiritish keramik massadagi Al
2
O
3
miqdorini
oshiradi, ularning qoliplash xususiyatlariga tuzatuvchi ta'sir ko'rsatadi [5].
Oldingi laboratoriya tadqiqotlari natijalarini hisobga olgan holda (jadval),
shuningdek, xom aralashmalarning tarkibiy qismlarini taqqoslash va oqilona nisbatini
tanlash uchun 6 ta namuna tayyorlandi.
Jadval
Keramika massalarining laboratoriya tadqiqotlari natijalari
№
Ko'rsatkichlar
O'lchov
birligi
Argillitlar tarkibi, %
100
70
50
30
0
1
Qoplama namligi
%
18,4
19,4
20,1
20,9
21,6
2
Havoning chiziqli qisqarishi
%
2,0
2,3
3,1
4,3
5,0
3
Mexanik kuch
MPa
A) siqilishda
-
10,1
14,1
15,9
19,8
20,2
B) egilish
-
4,35
5,48
6,29
6,65
8,43
4
Suvni singdirish
%
12,2
11,5
12,8
13,5
14,7
5
Umumiy chiziqli qisqarish
%
2,5
2,7
3,7
5,0
5,6
Olingan eksperimental ma'lumotlarga ko'ra, dastlab g‘isht namunalari quyidagi tarkib
bo‘yicha tayyorlandi: Qoraqalpog‘iston Respublikasi tuprog‘i - 9000 gr, qizilmiya o‘simligi
ildizi chiqindisi - 1800 gr, suv - 3840 gr, Jizzax viloyati tuprog‘i - 11250 gr, qizilmiya o‘simligi
ildizi chiqindisi - 2250 gr, suv - 4800 gr. G‘isht namunalarini pishirish harorati 900-1100 ºC
bo‘lib, bu jarayon 3-4 sutka davom etadi. G‘ishtlar yuklash, qizdirish, pishirish, sovitish va
xumdondan chiqarib olish bosqichlari natijasida pishirib olinadi [6, 7, 8].
Namuna materialini fazaviy tahlil qilish usuli. Xom ashyo va tayyor namunalarning
mineralogik tarkibini aniqlash uchun eng ko‘p qirrali bo‘lgan va kristall panjaraning atom
tuzilishi va tekisliklararo masofalar o‘rtasidagi bog‘liqlikka asoslangan kukunli moddalarni
differensial termik tahlil usuli (DTT) qo‘llanildi. Kristallarning o‘ziga xos xususiyatlari. Sifatli
fazali tahlil diffraksiya maksimallarining o‘rni va jadalligini aniq aniqlashga asoslanadi.
O‘rganilayotgan namunaning fazaviy tarkibi tekisliklararo masofalarning ma'lum to‘plamidan
va ularga mos keladigan jadalliklardan aniqlanishi mumkin. Namunaning kimyoviy tarkibi
ma'lum bo‘lganda, tajriba-sinov ravishda aniqlangan tekisliklararo masofalar va jadalliklarni
jadval ma'lumotlari bilan solishtirish yetarli bo‘ldi. Minerallarning tekisliklararo masofalarini
o‘lchash DRON-3 markali rentgen difraktometrida amalga oshirildi. Differensial termik tahlil
usuli xom ashyoning quyish xususiyatlarini yaxshilash imkoniyatini bashorat qilish uchun
ishlatiladi [9, 10].
Qumloqlar asosidagi keramika massalarida deformatsiya jarayonlarining rivojlanishi ɛ
1
0
tez elastik deformatsiyalarining ustun rivojlanishi bilan tavsiflanadi, bu tashqi stresslar ta'sirida
228
yoriqlar va yoriqlar paydo bo'lishi bilan paydo bo'ladigan koagulyatsion tuzilmalarning mo'rt
sinishini taxmin qilish imkonini beradi.
Bundan farqli o'laroq, tarkibida Besto’be va Beltaw konining loy toshlarini o'z
ichiga olgan keramik massalar 1-konstruktiv-mexanik tipga tegishli bo'lib, tez elastik
deformatsiyalarning sezilarli darajada past ulushi bilan sekin elastik deformatsiyalarnin g
ustun rivojlanishi bilan tavsiflanadi. Bu loy nurining uzluksizligini buzmasdan, hosil
bo'lish jarayonida yuzaga keladigan qisqa muddatli kuchlanishlarni qoplash hisobiga
nuqsonsiz mahsulotlar hosil qilish tendentsiyasiga ega bo'lgan keramika massasining
yaxshi shakllanuvchanligini ko'rsatadi. Shu bilan birga, Qoraqalpog’iston argillitlaridan
foydalanilgan keramik massalar nisbatan ancha past deformatsiya qobiliyatiga ega, bu
molekulalararo o'zaro ta'sir kuchlarining biroz rivojlanganligini ko'rsatadi. As osiy loy xom
ashyosiga argillitlarning optimal qo'shimchalari ta'sirining tuzatuvchi yo'nalishi,
shuningdek, sekin elastik deformatsiyalar ulushining ortishi, deformatsiya quvvati
sharoitlarining pasayishi bilan namoyon bo'ladi, bu esa o'z navbatida energi yani
kamaytirishga yordam beradi. shakllantirish va tayyor mahsulot birligiga energiya
xarajatlarini kamaytirish. Shartli statistik rentabellik kuchi Pk1 ning pasayishi bilan
ifodalangan kuch va yopishqoqlik parametrlarining sezilarli pasayishi bilan massa lar eng
yuqori plastik yopishqoqlikka ega ƞ
1
va haqiqiy bo'shashishning optimal davri θ
1
[9, 10].
Yuqoridagi tarkibiy reologik tadqiqotlar natijalariga ko'ra, Qoraqalpog’istonning
Besto’be va Beltaw konining loy toshlari devor keramika mahsulotlarini ishlab chiqarish
uchun loy xom ashyosining shakllanish xususiyatlarini sezilarli darajada yaxshilaydigan
intensiv tuzatuvchi qo'shimchalar sifatida xizmat qilishi mumkinligini ta'kidlash mumkin.
Loy va loy toshlarining eng maqbul nisbati 70:30 nisbatidir, bu massa sifatining
strukturaviy va mexanik mezonlariga to'liq javob beradi, shu jumladan: egiluvchanlik,
egiluvchanlik, haqiqiy yengillik davri va boshqalar. O'tkazilgan tadqiqotlar natijalari l oy va
loy toshlariga asoslangan keramika massasini 70:30 nisbatda maydalangan paxta poyalarini
kiritish uchun matritsa sifatida tavsiya etishga asos beradi.
Keramika g'ishtlarini 200 °C gacha qizdirish davri eng xavfli hisoblanadi, chunki
bu davrda qoldiq namlik bug'lanadi. 180 °C gacha bo'lgan keramika massasi erkin va
adsorbsiyalangan suvni yo'qotadi va 250-300 °C harorat oralig'ida kuchli bog'langan suvni
olib tashlash boshlanadi. Xlorit minerallarida suvsizlanish allaqachon 150 °C da
boshlanadi, 300 °C da trikotaj suv bilan qattiq qaytish asosan gidro-suyuq minerallarga
xosdir. Bu vaqtda material vaqtincha zaiflashadi va 300 °C gacha sezilarli "kolloid"
qisqarish sodir bo'ladi.
350-400 °C harorat oralig'ida keramika massasiga bosilgan yoqilg'ining yonishi
paytida xom ashyoning o'zi bu sirt va olovsiz yonish reaktsiyasining katalizatoridir.
XULOSA:
1. Beltaw konining ezilgan argillitlarini Besto’be konining qumloqlariga qo'shilishi
keramika massasini noldan 1-konstruktiv-mexanik turga o'tkazadi, bu bir vaqtning o'zida bir
birlik uchun energiya sarfini kamaytirish bilan uning shakllanish qobiliyatinin g sezilarli
yaxshilanishini ko'rsatadi.
2. Keramika massasini hosil qilish uchun qumloqlar va argillitlarning optimal nisbati
70:30 bo'lib, bu o'z navbatida yangi turdagi qo'shimchalarni tanlashda samarali matritsa
bo'lib xizmat qilishi mumkin.
3. Maydalangan qizil miya ildizi kukunining matritsasiga 10 % qo‘shilishi eng
samarali hisoblanadi va o‘simlik zarralari yuzasida erkin bog‘langan namlikning
yutilishining sezilarli darajada kuchayishiga yordam beradi. Bu loy zarralarini zarralararo
tortishish kuchlari ta'siridan tashqarida chiqarishni oldini oladi va atmosfera havosi ta'sirida
massaning plastik mustahkamligini tez sur'atda oshiradi, bu 1-2 kun ichida tugaydi.
4. Qizilmiya ildizi kukunining kiritilishi tufayli keramika massasining plastik
mustahkamligining tez o'sishi ta'siri devor keramikasini ishlab chiqarish uchun
quritilmaydigan texnologiyaga kirish imkonini beradi.
229
5. Besto’be konining ezilgan argillitlarini Beltaw konining qumloqlariga qo'shilishi
keramik massaning kuyish xususiyatlarini sezilarli darajada yaxshilaydi.
6. Texnologik jarayon uchun 70:30 nisbatda tuproq va loy toshlarini o'z ichiga olgan
aralashma eng maqbul hisoblanadi, bu esa uni qizilmiya ildizi kukunini introduksiya qilish
uchun matritsa sifatida to'g'ri tanlashni tasdiqlaydi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.
Sattorov Z.M. Qurilish sohasini takomillashtirish va rivojlanish istiqbollari. // Ilmiy–
amaliy jurnal “Arxitektura Qurilish Dizayn”. // №1/2019, – Toshkent, 2019 y. – 45–50 b.
2.
Sattorov Z.M. Qurilish sohasini jadal rivojlantirish yo‘lida. // O‘zbekiston
Bunyodkori ijtimoiy-iqtisodiy gazeta. №31 (380). 28.04.2020 y.
3.
Sattorov Z.M., Abdullaev A.J., Ibroximov B.R. Yangi O‘zbekistonda qurilish
materiallari ishlab chiqarish sanoatining rivojlanish tendensiyalari. // Ilmiy–amaliy jurnal
“Arxitektura Qurilish Dizayn”. // №3/2021, – Toshkent, 2021 y. – 129–135 b.
4.
Sattorov Z.M., Murodov B.Z. Yangi O‘zbekistonda qurilish materiallari ishlab
chiqarish sanoatining rivojlanish yo‘nalishlari va istiqbollari. // Ilmiy–texnik jurnal “Milliy
Standart”. // №2/2022, – Toshkent, 2022 y. – 10–17 b.
5.
Сатторов З.М., Ембергенов Қ.Қ., Бекбаулиев Р.И. Пути увеличения
производства эффективных стеновых керамических материалов из сырьевых ресурсов
Каракалпакстана. // Научно–практический журнал “Архитектура Строителство Дизайн”.
// №4/2021, – Ташкент, 2021 г. – 86 – 90 с.
6.
Sattorov Z.M., Usarov B.R., Murodov B.Z. Mahalliy mineral xom ashyo resurslari
asosida energiya va resurs tejamkor zamonaviy devorbop materiallar va ularni foydalanishdagi
samaradorligi. // Bino va inshootlar zilzilabardoshligining dolzarb muammolari. Respublika
ilmiy-amaliy anjuman materiallar to‘plami. // O‘zR Qurilish vazirligi. – Toshkent, TAQI, 18-
19 mart 2020 y. – 116–125 b.
7.
Сатторов
З.М,
Аскаров
М.С.,
Муродов
Б.З.
Классификация
энергоэффективных стеновых и теплоизоляционных легких бетонов. // Научно-
технический журнал ФерПИ. // 2020. Том 24. №4, – Фергана, 2020 г. – 48–54 с.
8.
Sattorov Z.M., Maxamadjonov J.A. Chiqindilarni boshqarishni tartibga solish va
undagi muammolar. // Ekologiyaning hozirgi zamon muammolari va ularning yechimi.
Respublika ilmiy-amaliy anjuman materiallari. // – Farg‘ona, FerDU, 3 aprel' 2017 y. – 40–42
b.
9.
Илясов А.Т. О производстве эффективных стеновых керамических материалов
в Узбекистане: / Илясов А.Т., Кумаков Ж.Х.//Вестник ТашИИТ, Ташкент-2016. - №2/3 -
С. 59-62.
10. Ilyasov A.T. O‘zbekistonda sholi poxolidan rasional foydalanish muammolari.
//Il'yasov A.T., Adilxodjaev A.I./Arxitektura. Qurilish. Dizayn. Toshkent. -2016. TAQI,.-
№.3-4. - 81-86 b.
ИССЛЕДОВАНИЕ ВЛИЯНИЯ НАПРЯЖЕННО-ДЕФОРМИРОВАННОГО
СОСТОЯНИЯ ДВУХСЛОЙНЫХ ОСЕСИММЕТРИЧНЫХ ЦИЛИНДРИЧЕСКИХ
ОБОЛОЧЕК НА ИХ ФИЗИКО-МЕХАНИЧЕСКИЕ ХАРАКТЕРИСТИКИ С
УЧЁТОМ МЕЖДУСЛОЕВЫХ СДВИГОВ
Старший преподаватель А.Т.Зияев
Студент группы 30-23 КХМ Жамолиддинов Фаёзбек Абдувохид угли
Ферганский политехнический институт, Узбекистан,
Аннотация: Ушбу изланишда осесимметрик цилиндрсимон бир биридан физико-
механик хоссалари ва қалинликлари бўйича фарқ қилувчи композит материаллардан
