SYNAPSES:
Insights Across the Disciplines
ISSN: 3060-4737 Volume 2, Issue 8 IF(Impact Factor) 10.92 / 2024
4
Synapses:
Insights Across the Disciplines
YOSHLAR ORASIDA IJTIMOIY TARMOQLARGA QARAMLIK:
OQIBATLARI VA SABABLARI
Baxodirova Mahliyo Ilxomovna
ANNOTATSIYA:
Ushbu maqolada yoshlar orasida ijtimoiy tarmoqlarga qaramlikning
asosiy sabablari va oqibatlari tahlil qilinadi. Zamonaviy texnologiyalar rivojlanishi va
internetning ommalashuvi natijasida yoshlarning ko‘pchiligi ijtimoiy tarmoqlarda ko‘p
vaqt o‘tkazmoqda. Bu holat nafaqat ularning ruhiy salomatligiga, balki ta’lim sifati,
ijtimoiy munosabatlar va shaxsiy rivojlanishiga ham ta’sir qilmoqda. Tadqiqot natijalari
shuni ko‘rsatadiki, nazorat qilinmagan ijtimoiy tarmoqdan foydalanish yoshlar o‘rtasida
ruhiy tushkunlik, o‘ziga past baho berish, o‘qishga qiziqishning pasayishi va real
hayotdagi muloqot ko‘nikmalarining sustlashishiga olib keladi.
KALIT SO’ZLAR:
ijtimoiy tarmoqlar, yoshlar, qaramlik, ruhiy salomatlik, ta’lim
sifati.
So‘nggi yillarda ijtimoiy tarmoqlar yoshlar hayotining ajralmas qismiga aylangan.
Facebook, Instagram, TikTok, Telegram, X (Twitter) va boshqa platformalar orqali ular
do‘stlari bilan muloqot qiladi, axborot oladi va bo‘sh vaqtini o‘tkazadi. Ammo bu
jarayon nazoratsiz bo‘lsa, yoshlar orasida ijtimoiy tarmoqlarga qaramlik shakllanadi.
Ijtimoiy tarmoqlarga qaramlikning sabablari:
1. Doimiy axborot oqimi va tezkorlik – Ijtimoiy tarmoqlar orqali foydalanuvchilar
doimiy yangiliklardan xabardor bo‘lishadi. Yoshlar aynan shu tezkorlikka o‘rganib
qolganligi sababli ularni tez-tez tekshirib turish odatga aylanadi [1]. Bu oqimning
doimiy bop’lib bqolishining sabablari:Algoritmik lentlar: Platformalar siz yoqtiradigan
kontentni oldinga chiqarib, yana ko‘proq qolishga undaydi (infinite scroll).
• Push-bildirishnomalar: Layk, izoh, “mention”, trend, “reminder” — bularning
barchasi tez-tez qaytib tekshirishga majbur qiladi.
• Jonli formatlar: Live efir, “stories”, real‑time chat va trendlar “hozir ko‘rmasam
o‘tkazib yuboraman” degan hissiyot (FOMO)ni kuchaytiradi.
• Ijtimoiy tasdiq: Layk va izohlar darhol kelishi — kichik, tez-tez takrorlanuvchi
mukofotlar tizimini hosil qiladi.
SYNAPSES:
Insights Across the Disciplines
ISSN: 3060-4737 Volume 2, Issue 8 IF(Impact Factor) 10.92 / 2024
5
Synapses:
Insights Across the Disciplines
Psixologik mexanizmlar
• O‘zgaruvchan mukofot (variable rewards): Har safar lentalarni yangilaganda natija
oldindan noma’lum — ba’zan juda qiziq narsa chiqadi. Bu beqaror, ammo kuchli
rag‘batlantiruvchi mexanizm.
• FOMO (fear of missing out): Hech narsani o‘tkazib yubormaslik istagi tekshirish
siklini tezlashtiradi.
• Yangilikka sezgirlik: Miya yangi, kutilmagan axborotni kuchliroq qayd etadi; shu bois
lentani yana “tortib ko‘rish” osonlashadi.
• Mikro‑uzilishlar odati: Qisqa, lekin tez-tez bo‘ladigan tekshiruvlar (mikro‑task
switching) diqqatni bo‘lib yuboradi va odatga aylanadi.
2. O‘zini ko‘rsatish va tasdiqlash ehtiyoji – Yoshlar o‘z hayotidagi voqealarni
boshqalarga ko‘rsatish va ijobiy izohlar olish orqali psixologik qoniqish hosil
qiladilar.Ijtimoiy tarmoqlar bu jarayon uchun ideal maydon yaratadi, chunki:
• Profil va kontentni boshqarish mumkin: Foydalanuvchi o‘zi istagan rasmlar, statuslar
va voqealarni tanlab joylaydi.
• Oson va tez tasdiqlash imkoniyati: Layk, izoh, repost, kuzatuvchilar soni kabi
ko‘rsatkichlar ijtimoiy maqom va tasdiqlashni bildiradi.
• Darhol “javob” keladi: Joylangan postga bir necha soniyada “layk”lar tushishi, miyada
mukofot gormonlari (dopamin)ni faollashtiradi.
Yaxshi ko’rinish uchun filtrlardan foydalangan holda eng yaxshi lahzalarni baham
ko‘radi. Bu orqali ular “men ham boshqalar kabi muvaffaqiyatliman yoki qiziqarli hayot
kechiraman” degan signalni beradi.
Tasdiqlash (validation)ga qaramlik
• “Layyking” va izohlar odamning qadriyat hissini oshiradi.
• Layklar kam bo‘lsa, bu tushkunlikka olib kelishi mumkin.
• Yoshlar o‘zini baholashda ko‘pincha shu ko‘rsatkichlarga tayanib qoladi.
FOMO (Fear of Missing Out)-Agar do‘stlari yangi surat yoki voqealarni joylagan bo‘lsa,
yoshlar ham o‘zini “ko‘rsatish”ni kechiktirmaslikka harakat qiladi. Shu sababli
tarmoqqa tez-tez kirish odati shakllanadi.
SYNAPSES:
Insights Across the Disciplines
ISSN: 3060-4737 Volume 2, Issue 8 IF(Impact Factor) 10.92 / 2024
6
Synapses:
Insights Across the Disciplines
Ijtimoiy solishtirish (social comparison)-tarmoqlarda boshqalarning “ideal”
hayoti bilan solishtirish o‘ziga past baho berishga olib keladi. Shu jarayonda yana
ko‘proq e’tibor olishga intilish kuchayadi.
Yoshlar orasidagi ta’siri.
1. O‘z-o‘zini baholashning noaniqligi: Tarmoqdagi fikr-mulohazalarga bog‘lanib qolish
ruhiy beqarorlikka olib kelishi mumkin.
2. Kreativlikni kamaytirishi: Yoshlar ko‘pincha “boshqalarga yoqadigan” kontentni
yaratishga urinib, o‘z haqiqiy qiziqishlarini chetga surib qo‘yadi. 3. Real hayotga ta’siri:
Ijtimoiy tasdiqlashga haddan tashqari intilish, o‘qish, oila yoki do‘stlar bilan jonli
muloqotni e’tiborsiz qoldirishga sabab bo‘ladi. [2].
3. Bo‘sh vaqtni to‘ldirish va ko‘ngilxushlik – Ko‘plab yoshlar ijtimoiy tarmoqlarni
asosiy hordiq vositasi sifatida ko‘radi. Bu holat asta-sekin qaramlikka olib keladi [3].
4. Peer pressure (tengdoshlardan bosim) – Guruhda ajralib qolmaslik uchun yoshlar
doimiy ravishda onlayn bo‘lishga majbur bo‘ladilar.
5. Platformalarning algoritmik xususiyatlari – Ijtimoiy tarmoqlar foydalanuvchini iloji
boricha uzoqroq ushlab qolishga qaratilgan algoritmlar bilan ishlaydi [4].
Qaramlikning oqibatlari:
1. Ruhiy salomatlikka salbiy ta’sir – Tadqiqotlar ko‘rsatadiki, ijtimoiy tarmoqlarni
haddan tashqari ishlatish yoshlar orasida tushkunlik, xavotir va yolg‘izlikni kuchaytiradi
.Uning ta’sirlari:Depressiya va tushkunlik
• Ijtimoiy tarmoqlarda boshqalarning “ideal hayoti”ni ko‘rgan yoshlar o‘zini pastroq his
qiladi.
• O‘z hayoti bilan taqqoslash o‘ziga past baho berish va tushkunlikni kuchaytiradi.
• Tadqiqotlar (Twenge, 2018) ko‘rsatishicha, 3 soatdan ortiq vaqt ijtimoiy tarmoqlarda
o‘tkazadigan yoshlar depressiya belgilari bo‘yicha yuqoriroq ko‘rsatkichlarga ega.
Xavotir (Anxiety) va “doimiy onlayn bo‘lish” bosimi
• Bildirishnomalarni tekshirmaslik yoki javob qaytarmaslik FOMO (Fear of Missing
Out – “nimanidir o‘tkazib yuborish qo‘rquvi”)ni kuchaytiradi.
• Har doim “javob berish kerak” degan hissiyot ichki zo‘riqishni oshiradi.
• O‘qish yoki dam olish paytida ham bu bosim doimiy stress holatini keltirib chiqaradi.
SYNAPSES:
Insights Across the Disciplines
ISSN: 3060-4737 Volume 2, Issue 8 IF(Impact Factor) 10.92 / 2024
7
Synapses:
Insights Across the Disciplines
Uyqu buzilishi
• Kechqurun ekranga uzoq qarash melatonin (uyqu gormoni) ishlab chiqarilishini
kamaytiradi.
• Tunda ijtimoiy tarmoqlarni ko‘rish uyqu siklini kechiktiradi, natijada kayfiyat buziladi
va charchoq ortadi.
O‘ziga past baho berish (Low self-esteem)
• Yoshlar ko‘pincha o‘z qiyofasini boshqalarnikidan pastroq deb o‘ylaydi.
• Layk va izohlar soni bilan o‘z qiymatini o‘lchash odati shakllanadi. Bu hissiy
beqarorlikni keltirib chiqaradi.
Real hayotdan uzilish va yolg‘izlik hissi
• Virtual muloqot real ijtimoiy ko‘nikmalarni zaiflashtiradi.
• Do‘stlar bilan jonli uchrashuvlar kamaygan sari yolg‘izlik hissi ortadi.
• Bu esa ruhiy tushkunlikni kuchaytirishi mumkin.[1].
2.
O‘qishga va ishga bo‘lgan e’tiborning pasayishi – Yoshlar ko‘proq onlayn vaqt
o‘tkazgani sababli darslarga diqqatini qaratolmaydi, bu esa bilim darajasining
pasayishiga olib keladi [5].Bundan tashqari quyidagilarni ham o’z ichiga oladi.
3.
Doimiy chalg’ituvchi bildirishnomalar
• Ijtimoiy tarmoqlar doimiy “push-bildirishnomalar” bilan foydalanuvchini tez-tez
qurilmani tekshirishga majbur qiladi.
• Har bir chalg‘ituvchi signal diqqatni ajratadi va qayta ishlashga vaqt talab etadi.
Tadqiqotlar diqqatni qayta tiklashga o‘rtacha 10–15 daqiqa ketishini ko‘rsatadi.
“Mikro-fazo”lar va multitasking odati
• Yoshlar dars yoki ish paytida ham tarmoqqa tez-tez kirib chiqishga odatlanadi.
• Multitasking (bir vaqtda bir nechta ishni qilishga urinish) diqqatni bo‘lib yuboradi,
natijada vazifani to‘liq anglash qiyinlashadi.
Doimiy yangilik oqimi
• Lenta va kontentni doim yangilash foydalanuvchini ma’lum bir vazifaga diqqatni
jamlashdan chalg‘itadi.
SYNAPSES:
Insights Across the Disciplines
ISSN: 3060-4737 Volume 2, Issue 8 IF(Impact Factor) 10.92 / 2024
8
Synapses:
Insights Across the Disciplines
• Bu jarayon miyani qisqa muddatli, tezkor rag‘batlarga o‘rgatib qo‘yadi, chuqur
o‘rganish va fikrlash qiyinlashadi.
Uyqu yetishmovchiligi
• Tarmoqda kechqurun vaqt o‘tkazish uyqu rejimini buzadi.
• Yetarli uyqu olmagan yoshlar ertasi kuni dars yoki ishga diqqatni jamlay olmaydi.
3. Ta’siri
1. O‘qishdagi natijalar pasayadi: Diqqatning tez-tez bo‘linishi materialni tushunish va
eslab qolishni qiyinlashtiradi.
2. Ish unumdorligi kamayadi: Ishchilar topshiriqlarni kechiktirib bajarishadi, bu esa
mehnat samaradorligiga salbiy ta’sir qiladi.
3. Motivatsiya tushadi: Qisqa muddatli zavq beruvchi tarmoq kontenti uzoq muddatli
vazifalarga qiziqishni pasaytiradi.
4. Vaqtni to‘g‘ri taqsimlay olmaslik: Ijtimoiy tarmoqlarga ortiqcha vaqt ketadi va asosiy
faoliyatga yetarli vaqt ajratilmaydi.
3. Real hayotdagi muloqotning kamayishi – Virtual aloqa ko‘paygani sari yoshlar
yuzma-yuz suhbatdan uzoqlashadi, natijada ijtimoiy ko‘nikmalari sustlashadi [2].
4. Uyqu rejimining buzilishi – Kechqurun ijtimoiy tarmoqlardan foydalanish uyqu
vaqtini kechiktiradi va yoshlarning umumiy sog‘lig‘iga salbiy ta’sir ko‘rsatadi [3].
5. Ma’lumotlar xavfsizligi muammolari – Yoshlar shaxsiy ma’lumotlarini himoya
qilishga yetarli e’tibor bermaganliklari sababli ularni yo‘qotish yoki firibgarlikka
uchrash ehtimoli ortadi.
Xulosa:Ijtimoiy tarmoqlarga qaramlik yoshlarning ruhiy va jismoniy salomatligiga,
shuningdek, ta’lim sifati va real ijtimoiy hayotiga katta ta’sir ko‘rsatmoqda. Shu sababli
ota-onalar, o‘qituvchilar va jamiyat birgalikda yoshlarni onlayn dunyodan to‘g‘ri
foydalanishga o‘rgatishlari zarur. Texnologiyani foydali maqsadlarda ishlatish va vaqtni
to‘g‘ri boshqarish qaramlikni kamaytirishning eng muhim omillaridan biridir.
REFERENCES
1. Andreassen, C. S., et al. (2017). “The relationship between addictive use of social
media, narcissism, and self-esteem.” Addictive Behaviors, 64, 287-293.
SYNAPSES:
Insights Across the Disciplines
ISSN: 3060-4737 Volume 2, Issue 8 IF(Impact Factor) 10.92 / 2024
9
Synapses:
Insights Across the Disciplines
2. Kuss, D. J., & Griffiths, M. D. (2015). “Social networking sites and addiction:
Ten lessons learned.” International Journal of Environmental Research and Public
Health, 12(3), 1284-1306.
3. Twenge, J. M. (2018). “Why Today’s Super-Connected Kids Are Growing Up Less
Rebellious, More Tolerant, Less Happy.” iGen.
4. Alter, A. (2017). Irresistible: The Rise of Addictive Technology and the Business of
Keeping Us Hooked. Penguin Press.
5. Khan, A. (2020). “The impact of social media addiction on academic performance of
students.” Journal of Education and Practice, 11(2), 20-29.
