Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/socinov/index
From the History of Interethnic Relations in Uzbekistan
Khabibullo KHUSANOV
1
Andijan State Institute of Foreign Languages
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received February 2025
Received in revised form
15 February 2025
Accepted 15 March 2025
Available online
25 April 2025
This article examines the content of the concepts of national
interest and international relations in public life in the context
of globalization and the relationship between them from a
scientific and historical point of view. It is noted that the basis
of any international relations is national interests, their content
and socio-political role.
2181-
1415/©
2025 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-1415-vol6-iss2-pp49-53
This is an open access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)
Keywords:
globalization,
nation,
national interest,
international relations,
national harmony,
national development,
national conflict,
genocide.
Oʻzbekiston millatlararo munosabatlari tarixidan
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
globalizatsiya,
millat,
milliy manfaat,
xalqaro munosabat,
milliy totuvlik,
milliy rivojlanish,
milliy mojaro,
genotsid.
Ushbu maqolada globalizatsiya sharoitida jamoat hayotida
milliy manfaat va xalqaro munosabatlar tushunchalari mazmuni
hamda ular oʻrtasidagi bogʻliqlik ilmiy
-tarixiy nuqtayi nazardan
tadqiq etiladi. Har qanday xalqaro munosabatlarning negizini
milliy manfaatlar, ularning mazmuni va ijtimoiy-siyosiy roli
tashkil etishi qayd etiladi.
Из истории межэтнических отношений в Узбекистане
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
глобализация,
нация,
национальный интерес,
В данной статье рассматривается содержание понятий
национального интереса и межэтнические отношений в
общественной жизни в условиях глобализации и
1
Doctor of Philosophy (PhD) in Historical Sciences, Senior Lecturer, Andijan State Institute of Foreign Languages.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Issue
–
6
№
2 (2025) / ISSN 2181-1415
50
межэтнические
отношения,
национальное согласие,
национальное развитие,
национальный конфликт,
геноцид.
соотношение между ними с научно
-
исторической точки
зрения. Отмечается, что в основе любых международных
отношений лежат национальные интересы, их содержание
и социально
-
политическая роль.
KIRISH
Siyosat maydonida butun dunyoda kechayotgan voqealarga e
’
tibor qaratgan sayin,
ularning O
‘
zbekistonning ijtimoiy-siyosiy hayotiga hamda natijada yuzaga keluvchi
ijtimoiy-siyosiy oqibatlarga ta
’
sirini chuqur tahlil qilish zaruriyati yuzaga keladi. Mazkur
maqolada tadqiqot predmetiga aylangan masala shundagi, insoniyat tarixidagi misli
ko
‘
rilmagan mojarolar, vayronagarchiliklar va millionlab begunoh odamlarning o
‘
limiga
sabab bo
‘
lgan asosiy omil milliy manfaatlar va xalqlar o
‘
rtasidagi munosabatlardir.
Mavzuning dolzarbligi shundaki, bu muammo nafaqat bitta davlat ichidagi, balki
davlatlararo siyosiy munosabatlar bilan ham zich bog
‘
liqdir. Shu sababli milliy
manfaatlar va millatlararo munosabatlar insoniyat tarixida har doim markaziy mavqega
ega bo‘lib kelgan. Ushbu maqolada mazkur ijtimoiy hodisa haqida so‘z yuritish lozimligi
ta’kidlandi. Shuningdek, tadqiqot mavzusi har bir davlat, jumladan, O‘zbekistonning
ijtimoiy-siyosiy hayotiga bevosita aloqadorligi aniqlandi.
TADQIQOT USULLARI
Mazkur maqolani yozish jarayonida qiyosiy tahlil, muammo-xronologik,
ob’ektivlik, tuzilmaviy
-
tizimli tahlil hamda og‘zaki tarix kabi usullardan foydalanildi.
NATIJALAR VA MUHOKAMALAR
O‘zbekistonda, hatto bugungi kunda ham radikal demokratik islohotlar sharoitida,
milliy manfaatlar va millatlararo munosabatlar davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan
biri sifatida qaralmoqda [1, p. 34]. Davlatimiz rahbari
ta’kidlaganidek, “Men uchun asosiy
vazifa mamlakatimizda, u yerda yashaydigan millat va elatlar orasida totuvlik, o‘zaro hurmat
va mehr-muruvvat muhitini saqlab qolish va mustahkamlashdir. Mamlakatimizda 130 dan
ziyod millat va elat vakillari tinch-totuv y
ashab kelmoqda” [2, p. 54].
Milliy manfaatlar
–
bu “xalq tushunchasi, ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va madaniy
munosabatlar tizimi, milliy ehtiyojlarga, milliy ong, fikr va an’analarni asrashga oid
intilishlar tizimi”dir [3, p. 32]. Har bir xalq o‘z manfaat
larini anglaganida, avvalo moddiy
va ma’naviy qadriyatlarga ega bo‘ladi. Milliy manfaatlarga, birinchi navbatda, har bir
xalqning taqdiri, hayoti va farovonligi bilan bog‘liq omillar kiradi. Bu omillar qatoriga,
avvalo, xalqning o‘z
-
o‘zini belgilash huquqi
, milliy davlat qurish huquqi, iqtisodiy
farovonlik imkoniyatlari, milliy, madaniy, milliy tilni to‘la ifoda etish huquqi, diniy
erkinlik [4, p. 65] hamda milliy qadriyatlarning saqlanishi kiradi. Hozirgi vaqtda
193 suveren davlatning birinchi va eng ustuvor xususiyati
–
milliy suverenlik
hisoblanadi. Xalqaro munosabatlarda o‘zaro manfaatli hamkorlik yuqorida qayd etilgan
omillarga tayanadi. Aks holda millatlararo munosabatlar butunlay boshqacha tus oladi.
2017-yil
7-fevraldagi
“O‘zbekiston
Respublikasini
2017
–
2021-yillarda
rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”
gi Prezident Farmonining
5-
bandida shunday deyilgan: “Xavfsizlikni, millatlararo totuvlik va dinlararo
bag‘rikenglikni ta’minlash; davlatimiz mustaqilligi va suverenitetini mus
tahkamlashga
qaratilgan siyosatni olib borish, O‘zbekiston Respublikasida xavfsizlik, barqarorlik va
qo‘shnichilik muhitini yaratish, xalqaro obro‘
-
e’tiborni mustahkamlash” [2] –
mazkur
band milliy manfaatlarimizning mohiyatini ifodalaydi.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Issue
–
6
№
2 (2025) / ISSN 2181-1415
51
Ma’lumki, deyarl
i barcha davlatlarda aholi milliy tarkib jihatidan bir yoki bir
nechta millatlardan iborat bo‘ladi. O‘zbekistonda 130 dan ortiq millat va elatlar tinch
-
totuv yashamoqda. Bir davlatda turli millatlar orasida totuvlik va bag‘rikenglik hukm
surishi ijtimoiy-siyosiy barqarorlik va farovonlikning muhim omilidir. Axir milliy
manfaatlarning nomuvofiqligi o‘z navbatida milliy mojarolar, to‘qnashuv va nizo, hatto
qonli urushlarga olib keladi. Bunday vaziyatlarda milliy boyliklar vayron bo‘ladi, istirohat
va mahviyat
ko‘payadi. Tarixdan bunday misollarni ko‘p keltirish mumkin [5, p. 21].
So‘nggi yillarda Afg‘onistonda davom etayotgan etnik mojarolar (taxminan 40 marta),
Ozarbayjon va Armaniston o‘rtasidagi Qorabog‘ jangi (XX asr 90
-
yillari), Qirg‘izistonda
o‘zbeklar va qirg‘izlar o‘rtasidagi qonli to‘qnashuvlar (XX asr 90
-yillari va 2010-yil),
1989-
yilda qirg‘izlar va meshketiy turklar o‘rtasidagi mojaro bu hodisalarning yaqqol
misolidir. Ushbu hodisalar bugungi kunda ham dunyoning turli burchaklarida
–
Afrika,
Osiyo, Yevropa va Amerikada davom etmoqda [6].
Asosiy muammo shundaki, mintaqaning yoki davlatning ichkarisida etnik va
millatlararo kelishmovchiliklarni oldini olish, milliy masalalarda xatolarga yo‘l qo‘ymaslik
zarurdir [7].
Afsuski, turli xalqlar va millatlar
o‘rtasidagi manfaatlar va munosabatlar insoniyat
tarixida, shuningdek, hozirgi kunda ham ba’zi davlatlar tomonidan turli yo‘l bilan buzilib
kelinmoqda. Genotsid siyosati (yunoncha genus
–
iroda, caedere
–
qatl etish, yo‘q qilish)
buning eng vahshiy namunasidir. Masalan, XX asr boshlarida Turkiyada Usmonli
imperiyasi tomonidan armanlarga qarshi amalga oshirilgan genotsid natijasida bir
milliondan ziyod arman halok bo‘lgan. Ikkinchi jahon urushi yillarida nemis fashizmi
siyosati natijasida yahudiylar, ruslar,
fransuzlar, polyaklar va hattoki nemislarning o‘zi
ham qatl etilib, jami 65 milliondan ortiq inson qurbon bo‘lgan. 1975–
1979-yillarda
Kambodjada Pol Pot va Ieng Sari hukumronligi davrida qariyb 3 million kishi o‘ldirilgan.
Hatto sobiq totalitar sovet davrida ham turli xalqlar va millatlarga qarshi genotsid
siyosati olib borilib, millionlab begonoh insonlar hayotdan mahrum etilgan. Hozirgi
kunda ba’zi davlatlarda ayrim xalq va millatlarni yo‘q qilishga qaratilgan genotsid
harakatlari davom etmoqda [8, p. 87].
Dunyoning turli burchaklarida davlatlararo va millatlararo nizolarning kuchayishi
insoniyatni jiddiy tahdiddan ogohlantirmoqda. Yaqin Sharqda, Suriyada, Iroqda,
Yamanda, Janubiy Sudanda, Somali, Afg‘onistonda va boshqa mamlakatlarda 2017
-yilda
urush tufayli yuz minglab odamlarning hayoti xavf ostiga tushdi, shahar va qishloqlar
vayronaga aylandi. Dunyo bo‘ylab qochqinlar sonining ortishi shu haqda og‘ir misol bo‘la
oladi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining ma’lumotlariga ko‘ra, dunyo bo‘ylab qochqinlar
soni hozirda 66 milliondan oshgan. Ularning aksariyati Afg‘oniston, Suriya, Iroq, Janubiy
Sudan va Myanmardan kelayotganlar hisoblanadi. Myanmadan qariyb yarim milliondan
ziyod kishi Bangladeshga qochib o‘tgan [9].
2017-yil 19-sentabrda Nyu-York shahrida b
o‘lib o‘tgan BMT Bosh Assambleyasining
72-sessiyasida Prezident Shavkat Mirziyoyev tinchlik va xavfsizlikni, rivojlanishni, inson
huquqlarini, xususan, yoshlarning huquqlarini, ularning ma’naviy taraqqiyotdagi o‘rni va roli
kabi muhim masalalarni muhokama qilib, ularni hal etishga oid taklif va tavsiyalarni ilgari
surdi.
Prezident Shavkat Mirziyoyev Markaziy Osiyo davlatlarini xavfsizlikni
mustahkamlash va mintaqada hamkorlikni rivojlantirishdagi sa’y
-
harakatlarini qo‘llab
-
quvvatlash bo‘yicha BMT Bosh Assam
bleyasi tomonidan maxsus rezolyutsiya qabul
qilishni taklif qildi.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Issue
–
6
№
2 (2025) / ISSN 2181-1415
52
2017-yil 10
–
11-noyabr kunlari Birlashgan Millatlar Tashkiloti homiyligida
Samarqandda o‘tkazilgan “Markaziy Osiyo: umumiy tarix va umumiy kelajak, barqaror
rivojlanish va taraqqiyot” mavzus
idagi yuqori darajadagi xalqaro konferensiyada mazkur
strategik masalalar yaqindan muhokama qilindi.
Ushbu xalqaro konferensiyaning siyosiy ahamiyati shundaki, Markaziy Osiyoning
besh mustaqil davlati va mintaqada yashovchi 60 milliondan ziyod odamlarning
o‘tgan
hayoti, taqdiri va kelajagi bir-
biriga chuqur bog‘liq. Shu bois ular o‘zaro totuvlikni
ta’minlash uchun barcha zarur chora
-tadbirlarni amalga oshirishi muhim. Boshqa
tomondan, qo‘shni davlatlar bilan do‘stona va o‘zaro manfaatli munosabatlarni yo‘l
ga
qo‘yish ularning rivoji va farovonligi uchun muhim omil bo‘lib xizmat qiladi.
Yuqorida keltirilgan fikrlarni umumlashtiradigan quyidagi xulosalarga kelish
mumkin:
1. Har qanday millatlararo munosabatlar muayyan milliy manfaatlarga tayangan
holda rivojlanadi.
2. Tenglik tamoyiliga asoslangan millatlararo munosabatlar milliy manfaatlarning
amalga oshishiga zamin yaratadi.
3.
Mamlakatimizda
hozirgi
kunda
amalga
oshirilayotgan
“Harakatlar
strategiyasi”ga asoslangan ichki va tashqi siyosat Markaziy Osiyoda xa
vfsizlik va
barqarorlikni ta’minlash, qo‘shni davlatlar bilan siyosiy ishonchni mustahkamlash hamda
mintaqada millatlararo munosabatlarning yanada rivojlanishiga hissa qo‘shadi.
Bugungi kunda mustaqil jamiyat qurish yo‘lida “mustahkam davlatdan yanada
kuch
liroq jamiyat sari” tamoyili asosida inson huquqlari va manfaatlariga to‘liq rioya
qilgan holda erkin va farovon hayotni ta’minlash borasida ishlar davom etmoqda. Shu
ma’noda demokratik islohotlarni chuqurlashtirish va mamlakatni modernizatsiya qilish,
avvalo davlat va jamiyat qurilishida aholi manfaatlarini yaxshilashga qaratilgan. Davlat
boshqaruv tizimini isloh qilishda ijro hokimiyatining roli yanada oshirilgani bejiz emas.
Jamoat boshqaruvi tizimida mavjud bo‘lgan kamchiliklar jamoatchilikning ortib
bo
rayotgan talablariga, mahalliy darajada yuzaga kelayotgan muammolarga o‘z vaqtida
javob bera olmaslik, iqtisodiyot rivojini sekinlashtirishi, natijada odamlarning hayotida
yuzaga kelayotgan ijobiy o‘zgarishlarni ta’minlashda qiyinchiliklar krestdanaj. Shu
bois Ili
Islohotlarni muvaffaqiyatli amalga oshirish, demokratik jarayonlarni tartibga solish,
ochiq jamiyat tamoyillarini mustahkamlash maqsadida O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2017-yil 8-
sentabrdagi “O‘zbekiston Respublikasida
ma’muriy islohotlar konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi PF–
5185-sonli Farmoni qabul
qilindi [10, p. 3].
Natijada davlat hokimiyati organlarini barcha sohalarda modernizatsiya qilish,
jamoat hayotining barcha jabhalarini liberallashtirish maqsad qilingan. Jamoat boshqaruvi
tizimidagi mavjud kamchiliklar jamoatchilikning o‘sib borayotgan ehtiyojlariga yetarli
darajada javob bera olmasligi, mahalliy darajadagi muammolarni hal etishda kechikishlar,
iqtisodiyotning rivojini sekinlashtirish va natijada ahol
i hayotida ijobiy o‘zgarishlarni
ta’minlashda to‘siqlarni keltirib chiqaryapti. Shu bois, “Ma’muriy islohotlar konsepsiyasi”ni
muvaffaqiyatli amalga oshirish evaziga jamoat boshqaruvi yangi konsepsiyasini
shakllantirish, asosiy yo‘nalishlarni aniqlash imkoniyati paydo bo‘ldi.
Alohida e’tibor ijro va ma’muriy organlarning to‘g‘ridan
-
to‘g‘ri aralashuvini keskin
kamaytirish, ularning boshqaruv va nizomlashuv vakolatlarini o‘zgartirishga qaratildi.
Boshqacha qilib aytganda, bozor munosabatlari va bozor tamoyillariga mos vakolatlarni
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Issue
–
6
№
2 (2025) / ISSN 2181-1415
53
moslashtirish orqali davlatning iqtisodiy boshqaruvga aralashuvi cheklanishi ko‘zda
tutilgan. Natijada markazlashuvdan markazlashuvchilikka emas, balki mintaqaviy, tuman
va shahar darajalaridagi boshqaruv organlari hamda maha
lla fuqarolar yig‘inlariga
vakolatlarning delegatsiyasi amalga oshirildi [3, p. 9].
XULOSA
Bugungi kunda Prezident Shavkat Mirziyoyev tashabbuslari bo‘yicha O‘zbekiston
Respublikasi har bir viloyatida Respublika Prezidentining Xalq qabulxonalari faoliyat
yuritib, 33 million nafar fuqarolarning duch kelayotgan muammolari va masalalarini
o‘rganib, jiddiy muammolarni o‘z vaqtida hal etishga kirishgan. Shuningdek, “Elektron
muloqot” xizmati yo‘lga qo‘yilib, Prezident virtual qabulxonasi faoliyat boshlagan.
“Boshqaruv organlari xalq uchun, xalq boshqaruv organlari uchun xizmat qilishi lozim”
tamoyili asosida jamoat boshqaruvi samaradorligini oshirish, davlat xizmatlari sifatini
yaxshilash bo‘yicha chora
-
tadbirlar belgilangan va ma’muriy islohotlar davom
ettirilmoqda.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Mirziyoyev, Sh. (2016). “Biz jasur va ulug‘ xalqimiz bilan erkin, farovon,
demokratik O‘zbekistoni bunyod etamiz.” O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
inauguratsiyasiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalari qo‘shma majlisida so‘zlagan
ma’ruza. “Xalq so‘zi”, 2016
-yil 16-dekabr.
2.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasini yanada
rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi Farmoni. “Xalq so‘zi”, 2017
-yil
8-fevral.
3.
Ma’naviyat asoslari: Asosiy tushuncha va tamoyillar. Toshkent: G‘afur G‘ulom
nomidagi nashriyot. Toshkent 2010 y.
4.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga
Murojaati. Toshkent 2018-yil 28-dekabr.
5.
O‘zbekiston Respublikas
i Prezidentining PF-5185-
son Farmoni. “Xalq so‘zi”,
201-son (6874). https://lex.uz/uz/docs/-3331174
6.
Yunusov, A. Rahbar + huquq + ish uslubi + mas’uliyatlar: Zamonaviy
boshqaruvdagi muvaffaqiyat. Andijon 2013 y.
7.
O‘zbekiston Respublikasini 2017–
2021-yillarda rivojlantirishning beshta
ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini amalga oshirish davlat dasturini
o‘rganish uchun ilmiy
-
metodik qo‘llanma. “Aholi bilan muloqot va inson manfaatlari yili”,
Toshkent, 2017.
8.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentin
ing 2017-yil 7-fevraldagi PF-4947-son
Farmoni Qo‘shimcha 1. “Xalq so‘zi”, 2017
-yil 28-fevral, 28-son (6722).
9.
“Xalq so‘zi” gazetasi, 2017
-yil 12-fevral soni.
10.
“Xalq so‘zi” gazetasi, 2017
-yil 9-fevral soni.
