Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/socinov/index
Relationship between education and psychological
well-being in the interpretation of foreign scientists
Madina KHUDOYOROVA
1
Institute
“
Family and Women
”
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received September 2022
Received in revised form
25 October 2022
Accepted 20 November 2022
Available online
25 December 2022
In this article, the influence of psychological and subjective
well-being processes on the process of education, formation and
upbringing of adolescents is considered, and experiments
conducted by foreign scientists are also analyzed and given as
examples.
2181-
1415/©
2022 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-1415-vol3-iss11/S-pp126-131
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)
Keywords:
Adolescents,
psychological well-being,
subjective well-being,
expression,
personal growth,
education,
positive relationships,
environment,
need,
personality,
maturity,
mental health.
Ta’lim
-
tarbiya va psixologik farovonlikning oʻzaro
aloqadorligi xorij olimlari talqinida
ANNOTATSIYA
Калит сўзлар:
o‘spirinlar,
psixologik farovonlik,
sub’yektiv farovonlik,
eksprement,
shaxsiy o‘sish,
ta’lim
-tarbiya,
ijobiy munosabatlar,
muhit,
ehtiyoj,
shaxs,
yetuklik,
ruhiy salomatlik.
Ushbu maqolada ta’lim
-
tarbiya jarayoniga, o‘smirlar
shakllanishiga,
tarbiyasiga psixologik farovonlik, sub’yektiv
farovonlik jaroyonlarining ta’siri ko‘rib chiqilgan bo‘lib, xorij
olimlari tomonidan o‘tkazilgan tajribalar misol qilib keltirilgan
va tahlil qilingan.
1
PhD student, Scientific Research Institute
“
Family and Women
”
under the State Committee for Family and Women
of the Republic of Uzbekistan.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
11 (2022) / ISSN 2181-1415
127
Соотношение
образования
и
психологического
благополучия в
интерпретации зарубежных ученых
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
Подростки,
психологическое
благополучие,
субъективное
благополучие,
самовыражение,
личностный рост,
образование,
позитивные отношения,
окружение,
потребность,
личность,
зрелость,
психическое здоровье.
В данной статье рассмотрено влияние процессов
психологического и субъективного благополучия на
процесс
обучения,
формирования
и
воспитания
подростков, а также приведены в качестве примеров и
проанализированы
эксперименты,
проведенные
зарубежными учеными.
KIRISH
Bugungi kunga kelib
insonning “psixologik farovonligi” muammosi faol
o‘rganilmoqda.
Chet ellik va mahalliy tadqiqotchilar orasida ushbu konsepsiyaning
ta’rifiga ko‘plab yondashuvlar mavjud. Amerikalik psixolog N.
Bredbern “psixologik
farovonlik”ni subэ
yektiv baxt hissi va hayotdan umumiy qoniqish deb biladi. Bredbern
ijobiy va salbiy affektlarning o‘zaro ta’siri natijasida erishilgan muvozanatdan iborat
bo‘lgan “psixologik farovonlik” turini yaratdi. Ijobiy ta’
s
irga ko‘ra muallif inson
hayotidagi quvonch keltiradigan voqealarni tushunadi.
Shunday qilib, Bredbernning fikriga ko‘ra, odamning “psixologik farovonligi” darajasi
yuqorida tavsiflangan affektlardagi farq bilan tavsiflanadi [1]. O‘z navbatida, psixolog
Kerol D.
Riff “psixologik farovonlik”ni “shaxs borligining yaxlitlig
i va mazmunliligini
sub’yektiv ravishda anglash” deb tushunadi. Riff quyidagi tarkibiy qismlarni o‘z ichiga olgan
psixologik farovonlikning ko‘p o‘lchovli modelini ishlab chiqdi [2]:
1. Boshqalar bilan ijobiy munosabatlar;
2. muxtoriyat;
3. atrof-muhitni boshqarish;
4. shaxsiy o‘sish;
5. hayotdagi maqsad;
6. o‘z
-
o‘zini qabul qilish.
Tadqiqotchilar T.D. Shevelenkov va P.P.
Fesenko “psixologik farovonlik” [2]
tushunchasining ikkita tarkibiy qismini ajratib ko‘rsatadi:
a) haqiqiy psixologik farovonlik
–
“insonning o‘z fikriga ko‘ra, shaxsning ijobiy
faoliyatining asosiy tarkibiy qismlarini individual ravishda anglash darajasini, qoniqish
darajasini aks ettiradigan narsaga bo‘lgan munosabatini tavsiflovchi tajriba”;
b) ideal psixologik farovonlik
–
“shaxs faoliyatining potentsial jihatlari, ijobiy
faoliyat tarkibiy qismlarini amalga oshirishga yo‘naltirilganlik darajasi”.
Rus psixologi A.V.
Voronina “psixologik farovonlik” ostida “hayotning mazmunliligi
va qiymatini boshdan kechirishda sub’yektda o‘zini namoyon qiladigan funksiyalarning
psixofiziologik xavfsizligi asosida hayot jarayonida olingan kishining tizimli sifatini
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
11 (2022) / ISSN 2181-1415
128
anglatadi. Ichki, ijtimoiy yo‘naltirilgan maqsadlarga erishish vositasi va uning potentsial
imkoniyatlari va qobiliyatlarini ama
lga oshirish shartidir”. Muallif quyidagi darajalarni
o‘z ichiga olgan psixosomatik salomatlik, ijtimoiy moslashuv, ruhiy salomatlik, psixologik
salomatlik
kabi “psixologik farovonlik” modelini ishlab chiqqan [3]. L.V.
Kulikov o‘z
navbatida psixologik faro
vonlikni “aqliy jarayonlar va funksiyalarning uyg‘unligi, yaxlitlik
hissi, ichki muvozanat” deb hisoblaydi [4]. E.B.
Bahor, O.S. Shiryaeva psixologik
farovonlikni “ob’yekt
-
muhiti” tizimida shaxsning sub’yektiv va ob’yektiv muvaffaqiyatini
ta’minlaydigan shaxsiy resurslar to‘plami sifatida ko‘rib chiqadi [5]. Mualliflar hayotning
o‘ta tabiiy va iqlim sharoitida psixologik farovonlik to‘g‘risida emperik tadqiqotlar
o‘tkazdi. Tadqiqot natijasida ular mavjud psixologik farovonlikning beshta tarkibiy
qismini aniqladi: affektiv (ijobiy his-
tuyg‘ularning ustunligi, hayotning barcha sohalarida
xavotirning kuchayishi); g‘oyaviy (hayotning yuqori mazmunliligi, hayotga mazmun
beradigan maqsadlar, e’tiqodlar mavjudligini anglash); meta
-
ehtiyoj (o‘z
-
o‘zini
anglashdan qon
iqish, shaxsiy o‘sish hissi, o‘z his
-
tuyg‘ularini aks ettirish, o‘z qadriyatlari
va e’tiqodlarini ichki qo‘llab
-quvvatlash); intra-
reflektiv (o‘zini kuchli shaxs sifatida
anglash, o‘z
-
o‘zini hurmat qilishning yuqori darajasi, ichki nazorat, o‘z
-
o‘zini hurm
at
qilishning past darajasi, o‘zini o‘zi qabul qilish va tashqi qiyofasini yuqori baholash);
interrefleksiv (o‘z hayotini boshqarishni his qilish, boshqalar bilan muomala qilish
qobiliyati). Shuningdek, uning tadqiqotlari natijasida E.B. Bahor va O.S. Shiryaeva
hayotning o‘ta og‘ir sharoitlarida odam psixologik farovonlikning ikkita modelidan
foydalanishi mumkin degan xulosaga keldi: assimetrik (yashash sharoitlarining
ekstremalligini ob’yektiv va sub’yektiv baholash bir xil) va nosimmetrik (atrof
-muhit
tom
onidan qabul qilinmaydi) potensial ravishda uning ehtiyojlaridan mahrum bo‘lgan
shaxs). Vanihoyat, mualliflarning ta’kidlashicha, ekstremal sharoitlar insoniyat uchun
rivojlanish manbai bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Asimmetrik modelda bu “sharoitga
qaramay
” sodir bo‘ladi. O.A.
Idobaeva o‘z ishida [6] psixologik farovonlikni “funksional va
dinamik ta’lim” deb biladi, uni tushunish psixofiziologik, individual psixologik va qiymat
-
semantik jihatlarni hisobga olishni o‘z ichiga oladi. Muallif “shaxsning individ
ual
psixologik xususiyatlari, yoshiga mos keladigan psixologik neoplazmalar va faoliyatning
yetakchi turi, psixologik mudofaa mexanizmlari, rivojlanishning ijtimoiy holatiga
kiritilgan adaptiv resurs va ushbu komponentlarning o‘zaro munosabatlarining turli
xil
variantlariga qarab o‘zlarini psixologik farovonlik yoki bezovtalik sifatida namoyon
qiladi”
[6]. Idobayevaning psixologik farovonligini emperik tadqiqotlar quyidagi
natijalarni ko‘rsatdi [7]. O‘smirlik davrida sub’yektlarning psixologik farovonligi u
chun
eng muhim narsa ota-
ona va bola munosabatlarining o‘ziga xos xususiyatlari,
munosabatlardagi xayrixohlik va izchillikdir. Oilaning iqtisodiy farovonligi o‘smirlarning
psixo-
emotsional holatiga ta’sir qilmaydi. O‘smirlik davrida, tadqiqotlar ko‘rsatgan
idek,
psixologik farovonlik ko‘rsatkichi
–
bu o‘z
-
o‘zini anglash jarayoni (qadriyatlarni
shakllantirish, rejalar, maqsadlar, o‘z individualligini qabul qilish va boshqalar) kiradi.
Voyaga yetganida psixologik farovonlik belgisi o‘zini o‘zi anglash, ehtiyoj
larni qondirish,
maqsadlarga erishishdagi faollikdir. Bir qator mualliflar ta’lim muhitidagi psixologik
farovonlik bo‘yicha tadqiqotlar o‘tkazdilar. Shunday qilib, S.A.
Vodyaxa psixologik
farovonlikni “ijobiy hissiyotlarning ustunligi, yaqin munosabatlarni
ng mavjudligi,
hayotdagi sub’yektiv ishtiroki, hayotning mazmunliligi va ijobiy o‘z
-
o‘zini
rag‘batlantirishdan iborat barqaror aqliy xususiyat” deb ta’riflaydi [8, 73]. Muallif o‘quv
muhitida psixologik farovonlik va uni bashorat qiluvchilarni emperik tadqiqotlar olib
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
11 (2022) / ISSN 2181-1415
129
borgan. Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, psixologik farovonlik talabalar boshdan
kechirgan stress miqdoriga juda bog‘liq. Stress qancha kam bo‘lsa, psixologik farovonlik
darajasi shunchalik yuqori bo‘ladi. O‘z
-
o‘zini ma’qullash va mushaklarning gevşemesi,
kurash strategiyalari psixologik farovonlik bilan ijobiy munosabatda bo‘ladi. Psixotrop
moddalarni, tamaki va alkogol ichimliklarni, shuningdek, giyohvand moddalarni iste’mol
qilish, aksincha, o‘quvchilarning psixologik farovonligiga salbiy ta’sir qiladi. Stressli
vaziyatlardan qochish istagi va mavjud muammolarni sezmaslik istagi ham psixologik
farovonlik darajasini pasaytiradi. Ijtimoiy chekinish va qiyin vaziyatlarda nafaqaga
chiqish istagi ham sub’yektlarning psixologik farovonligi darajasiga salbiy ta’sir qiladi.
O‘rganilgan nochorlik va giperrefleksivlik ham psixologik farovonlik darajasining
oshishiga yordam bermaydi [8]. Ovcharovaning psixologik farovonligi “o‘quvchi
shaxsiyatining ruhiy va ijtimoiy salomatligini va uning hukmron ijobiy hissiy holatlarini
o‘z ichiga olgan ajralmas xarakteristika”dan iborat [9,
15]. U o‘quvchilarning psixologik
farovonligining bunday belgilarini o‘rganishga qiziqish, uning natijalaridan qoniqish,
farovonlik, hissiy xotirjamlik, ijobiy his-
tuyg‘ular k
abi aniqlaydi. S.A.
Miniyurova ta’lim
muhiti sharoitida ko‘rib chiqadi.O‘qituvchilar uning fikriga ko‘ra, “mamnuniyat tajribasi
ijobiy faoliyat natijasida o‘z hayoti, shaxsiy o‘zini rivojlantirish orqali erishilgan”[10,96].
Muallif o‘qituvchining psixologik farovonligini “uning natijasi” deb biladi kasb va hayotda
ijobiy faoliyatni shaxsiy tanlash, shaxsiy fazilatlarning o‘z
-
o‘zini rivojlantirish orqali
erishiladi, ulardan ba’zilari odamni yanada takomillashtirishga undash, uning psixologik
farovonligi dara
jasini saqlab qolish”ga xizmat qiladi
[11, 97]. O‘qituvchining psixologik
farovonligini belgilovchi omillarini o‘rganish natijasida, u yoki bu darajada o‘qituvchining
psixologik farovonligiga ta’sir qiladigan o‘zgaruvchilarning ikki guruhi aniqlandi.
O‘z
-
o‘zini hurmat qilish, ochiqlik, o‘zini o‘zi boshqarish, o‘z qadr
-qimmati, avtosempatiya
va kasb intuitivligi kabi o‘zgaruvchilar o‘qituvchini ijobiy ishlashga va psixologik
farovonlikka erishishga undaydi. O‘zgaruvchanlarning yana bir guruhi (o‘ziga bo‘lga
n
ishonch, aks etgan o‘ziga xos munosabat, ichki ziddiyat, o‘zini ayblash, o‘zini qadrlash,
o‘zini tanqid qilish, chidamlilik, ishtirok etish, nazorat qilish, tavakkal qilish, xizmat
ko‘rsatish, martaba barqarorligi, shaxslararo munosabatlardagi rol pozitsiyasi) “kattalar”
o‘qituvchining psixologik farovonligini barqarorlashtirishdan iborat. Muallif shuningdek,
o‘zgaruvchilarning birinchi guruhi psixologik farovonlik darajasiga bog‘liq emasligini,
ikkinchisi, aksincha, uning ta’siriga moyilligini ta’kidlayd
i. Tadqiqot asosida Miniyurova
o‘qituvchilarning uchta guruhini aniqladi: soxta
-tajovuzkor (yuqori darajadagi psixologik
farovonligi va boshqalarni o‘zgartirishga yo‘naltirilgan o‘qituvchilar), farovon (o‘rtacha
psixologik farovonlik ko‘rsatkichiga ega o‘qituvchilar va o‘zlarini va boshqalarni
o‘zgartirishga e’tiborning muvozanati), psixologik farovonlik ko‘rsatkichi past
o‘qituvchilar, sizning zaif tomonlaringizga e’tiboringizni qarating.
I.V.
Zausenko o‘qituvchilarning psixologik farovonligi masalasida shaxsning o‘zini
o‘zi rivojlantirish faktining muhimligini qayd etadi [12]. Muallif eksperiment o‘tkazdi, u
o‘qituvchining psixologik farovonligi va uning ijobiy ishlashi uchun psixolog va
psixoterapevtlar bilan hamkorlikda o‘zini va hayot sharoitlarini o‘zgartirishga e’tibor
qaratish zarurligini ko‘rsatdi [12].
O‘z navbatida, T.R.
Absatarova o‘qituvchilarning psixologik farovonligi nuqtai
nazaridan ularning emotsional tuyg‘usi mavzusini ko‘taradi [13]. T.R.
Absatarova
o‘qituvchilarning psixologik salomatligini o‘rganish bo‘yicha tadqiqotlar o‘tkazdi, natijada
hissiy charchash psixologik farovonlikning asosiy tarkibiy qismi bo‘lib, u befarqlik va
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
11 (2022) / ISSN 2181-1415
130
emotsional fonning pasayishi bilan ajralib turadi. Muallif shuningdek, o‘zlarini bolalarga
beradigan o‘jar, xavotirli, vijdonli, haddan tashqari talabchan o‘qituvchilar hissiy
charchashga moyil bo‘lishlarini ta’kidlaydi.
O‘z navbatida, A.I.
Podolskiy, O.A. Karabanova, O.A. Idobaeva, P. Heymans bunday
tushunchani “psixo
-
emotsional” deb hisoblab, farovonlik mavzusidagi o‘spirin davrini
tadqiq qiladi. [14]. Amalga oshirilgan emperik tadqiqotlar mualliflarga o‘spirinlarda
psixo-
emotsional farovonlik darajasi bilan bog‘liq uchta asosiy ijtimoiy va psixologik
o‘zgaruvchilar guruhini aniqlashga imkon berdi: makrosotsial o‘zgaruvchilar (oilalarning
ijtimoiy-
iqtisodiy farovonligi), mezosotsial o‘zgaruvchilar (bola
-ota-ona munosabatlari)
o‘spirinlarning psixologik farovonligi, turli xil hayotiy voqealarning ahamiyati) va o‘spirin
individual psixologik xususiyatlari (o‘spirin shaxsiy xususiyatlari, ularning o‘ziga xosligi
va qadriyat yo‘nalishlarini rivojlantirish) bilan bog‘liq o‘zgaruvchilar.
Tadqiqotda o‘spirinning psixo
-
emotsional tashvishi bilan bog‘liq
asosiy fikrlar,
ya’ni o‘spirinlarning o‘ziga, ota
-
onasiga va o‘q
ituvchilariga tegishli xususiyatlar
ko‘rsatilgan. Mualliflar psixo
-emotsional farovonlik darajasini oshirish uchun nafaqat
o‘spirin shaxsini, balki bola va uning ijtimoiy muhiti o‘rtasidagi munosabatlar tizimini
ham tuzatish zarur degan xulosaga kelishdi [14].
Shunday qilib, tadqiqotchilar “psixologik farovonlik”ni “ijobiy faoliyatning asosiy
tarkibiy qismlarini (shaxsiy o‘sish, o‘zini o‘zi qabul qilish, atrof
-muhitni nazorat qilish,
avtonomiya, hayotdagi maqsadlar, ijobiy boshqalar bilan munosabatlar), shuningdek,
sub’yektiv ravishda baxt, o‘zidan va o‘z hayotidan qoniqish hissi bilan ifodalangan ushbu
yo‘nalishni amalga oshirish darajasi”
[2] deb bilishadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Myers D.G., Diener E. Who is happy? / D.G. Myers, E. Diener // Psychological
Science.
–
1995.
–
Vol. 6.
–
№ 1. –
PP. 10
–
19.
2.
Ященко
Е.Ф. Самоактуализация и субъективное благополучие как социально
-
психологические
проблемы
профессионального
образования:
студенты
и
преподаватели университета / Е.Ф.
Ященко // Вестник ЮУрГУ. –
2012.
–
№ 31. –
С. 56–
63.
3.
Идобаева
О.А. К построению модели исследования психологического
благополучия личности:
психолого
-
развитийный и психолого
-
педагогический
аспекты / О.А.
Идобаева // Вестн. Томского гос. ун
-
та. –
2011.
–
№
351.
–
С. 128–
134.
4.
Подольский
А.И.,
Карабанова
О.А.,
Идобаева
О.А.,
Хейманс
П.
Психоэмоциональное благополучие современных подростков:
опыт
международного
исследования / А.И.
Подольский, О.А.
Карабанова, О.А.
Идобаева, П.
Хейманс // Вестн.
Моск. ун
-
та. –
2011.
–
Сер. 14. –
№ 2. –
С.
9
–
20.
5.
Ефимова
О.В., Максимова
Е.А., Фомина
Т.Г. Саморегуляция как ресурс
субъективного
благополучия
младших
школьников
//
О.В.
Ефимова,
Е.А.
Максимова,
Т.Г.
Фомина
//
Личность,
интеллект,
метакогниции:
исследовательские подходы и образовательные практики: Материалы II
междунар. науч.
-
практ. конф. –
Калуга, 2017. –
С. 69–
75.
6.
Купрейченко
А.Б.,
Воробьева
А.Е.
Нравственное
самоопределение
молодежи / А.Б.
Купрейченко, А.Е.
Воробьева. –
М.: Ин
-
т психол. РАН, 2013. –
C. 480.
7.
Леонтьев
Д.А. Психология смысла: природа, строение и динамика
смысловой реальности / Д. А. Леонтьев. –
3-
е изд., доп. –
М.: Смысл, 2007. –
C. 511.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
11 (2022) / ISSN 2181-1415
131
8.
Заусенко
И.В. Психологическое благополучие педагога как результат
личностного саморазвития // Психологическое благополучие личности в
современном образовательном пространстве:
сб. науч. статей /
89
Составитель:
Ю.В.
Братчикова. –
Екатеринбург: Урал.гос.пед.ун
-
т., 2013.
–
С. 98–
102.
9.
Хвостов
А.А., Гаджимурадова
З.М. Грехи и пороки в моральном сознании
российской студенческой молодежи / А.А.
Хвостов, З.М.
Гаджимурадова //
Развитие личности. –
М.: Моск. пед. гос. ун
-
т. –
2016.
–
№ 1. –
С. 135–
155.
10.
Скрипкина
Т.П., Нехорошева
И.В. Отличия в основных показателях
субъективного качества жизни между людьми с разной нравственной
направленностью / Т.П.
Скрипкина, И.В.
Нехорошева // Социальная психология и
общество. –
2013.
–
№ 2. –
С. 96
.
11.
Скрипкина
Т.П., Нехорошева
И.В. Отличия в основных показателях
субъективного качества жизни между людьми с разной нравственной
направленностью / Т.П.
Скрипкина, И.В.
Нехорошева // Социальная психология и
общество. –
2013.
–
№ 2. –
С. 97
.
12.
Куликов
Л.В. Детерминанты удовлетворенности жизнью / Л.В.
Куликов //
Общество и политика. –
СПб.: Изд
-
во С.
-
Петербургского ун
-
та. –
2000.
–
С. 476–
510.
13.
Абсатарова
Т.Р. Психологическое благополучие педагога: показатели и
критерии оценивания // Психологическое благополучие личности в современном
образовательном пространстве:
сб. науч. статей /
Составитель: Ю.В.
Братчикова. –
Екатеринбург: Урал.гос.пед.ун
-
т., 2013. –
С. 102–
105.
14.
Щербатых
Ю.В. Семь смертных грехов, или Психология порока для
верующих и неверующих / Ю.В.
Щербатых. –
М.: Астрель: АСТ, 2010, –
C. 480.
