Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/socinov/index
Methods for creating an ideographic dictionary in English
and Uzbek
Sevinch SADIKOVA
1
Uzbekistan State World Languages University
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received October 2024
Received in revised form
15 November 2024
Accepted 15 December 2024
Available online
25 January 2025
This article examines methodologies for developing an
ideographic dictionary encompassing both English and Uzbek.
An ideographic dictionary emphasizes the meanings of words
and concepts rather than their phonetic or grammatical
features, offering a detailed understanding of cultural and
contextual nuances. The study outlines various approaches to
compiling such a dictionary, including comparative analysis of
lexical items, semantic mapping, and integrating cultural
references. It highlights the importance of interdisciplinary
collaboration among linguists, cultural experts, and educators
to ensure accurate and relevant entries. Additionally, the paper
addresses challenges in bridging linguistic gaps and proposes
solutions to enhance cross-linguistic understanding. The
resulting ideographic dictionary aims to be a valuable resource
for language learners, translators, and researchers interested in
the interplay between English and Uzbek languages.
2181-
1415/©
2024 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-1415-vol5-
This is an open access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)
Keywords:
ideographic dictionary,
lexical items,
semantic mapping,
cultural nuance,
comparative analysis,
interdisciplinary
collaboration,
language learning,
translation studies.
Ingliz va
o‘
zbek tillarida ideografik lu
g‘
at yaratish usullari
ANNOTATSIYA
Kalit s
o‘
zlar:
ideografik lu
g‘
at,
leksik buyumlar,
semantik xaritalash,
madaniy nyuanslar,
qiyosiy tahlil,
fanlararo hamkorlik,
til
o‘
rganish,
tarjimashunoslik.
Ushbu maqolada ingliz va
o‘
zbek tillarini
o‘
z ichiga olgan
ideografik lu
g‘
at yaratish metodikasi k
o‘
rib chiqilgan. Ideografik
lu
g‘
at s
o‘
zlar va tushunchalarning fonetik yoki grammatik
jihatlariga emas, balki ma
’
nolariga e
’
tibor qaratib, madaniy va
kontekstual
nyuanslarni
har
tomonlama
tushunishni
ta
’
minlaydi. Tadqiqotda bunday lu
g‘
atni tuzishda turli xil
yondashuvlar, shu jumladan leksik buyumlarni qiyosiy tahlil
qilish, semantik xaritalash va madaniy ma
’
lumotnomalarni
1
PhD, Associate Professor, Uzbekistan State World Languages University. E-mail: sodiqovasevinch957@gmail.com
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Issue
–
5
№
6 (2024) / ISSN 2181-1415
176
kiritish k
o‘
rsatilgan. Bu yozuvlarning aniqligi va dolzarbligini
ta
’
minlash uchun tilshunoslar, madaniyat mutaxassislari va
o‘
qituvchilar
o‘
rtasidagi fanlararo hamkorlikning muhimligini
ta
’
kidlaydi. Maqolada, shuningdek, lingvistik b
o‘
shliqlarni
bartaraf etishda duch keladigan muammolar muhokama
qilinadi va tillararo tushunishni kuchaytirish uchun yechimlar
taklif etiladi. Olingan ideografik lu
g‘
at ingliz va
o‘
zbek tillarining
o‘
zaro ta
’
siriga qiziqqan til
o‘
rganuvchilar, tarjimonlar va
tadqiqotchilar uchun qimmatli manba b
o‘
lib xizmat qiladi.
Способы создания идеографического словаря на
английском и узбекском языках
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
идеографический словарь,
лексические единицы,
семантическое
картирование,
культурные нюансы,
сравнительный анализ,
междисциплинарное
сотрудничество,
изучение языка,
переводоведение.
В данной статье рассматриваются методики создания
идеографического словаря, охватывающего английский и
узбекский языки. Такой словарь акцентирует внимание на
значениях слов и понятий, а не на их фонетических или
грамматических аспектах, что способствует глубокому
пониманию культурных и контекстуальных нюансов.
В исследовании
описываются различные подходы к
составлению словаря, включая сравнительный анализ
лексических единиц, семантическое картирование и
интеграцию культурных отсылок. Особое внимание
уделяется
необходимости
междисциплинарного
взаимодействия между лингвистами, культурологами и
педагогами для обеспечения точности и актуальности
содержания.
Также
рассматриваются
проблемы,
возникающие при устранении лингвистических пробелов,
и предлагаются решения для повышения межъязыкового
понимания. Созданный идеографический словарь станет
ценным ресурсом для изучающих английский язык,
переводчиков
и
исследователей,
интересующихся
взаимодействием английского и узбекского языков.
KIRISH
Ingliz va o‘zbek tillarini bir
-
biriga bog‘laydigan ideografik lug‘atni ishlab chiqish
tilshunoslik va madaniyatlararo aloqa sohasida muhim ahamiyatga ega. Asosan fonetika
va grammatikaga qaratilgan an’anaviy lug‘atlardan farqli o‘laroq, ideografik lug‘at so‘zlar
bilan bog‘liq ma’nolar, tushunchalar va madaniy kontekstlarni ta’kidlaydi. Ushb
u
yondashuv nafaqat tilni tushunishni yaxshilaydi, balki muloqotni shakllantiradigan
madaniy nyuanslarni chuqurroq tushunishga yordam beradi.
Bugungi kunda tobora o‘zaro bog‘liq bo‘lgan dunyoda tillar va madaniyatlar
o‘rtasida harakat qilish qobiliyati jud
a muhimdir. Ingliz tili global lingua franca sifatida,
o‘zbek tili esa tarix va madaniy merosga boy til bo‘lib, o‘quvchilar va tarjimonlar uchun
o‘ziga xos qiyinchilik va imkoniyatlarni taqdim etadi. Semantik farqlar, idiomatik iboralar
va madaniy ma’lumot
larning murakkabligi shunchaki tarjimalardan tashqariga
chiqadigan keng qamrovli manbani talab qiladi.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Issue
–
5
№
6 (2024) / ISSN 2181-1415
177
Ushbu hujjatda ikkala tilning mohiyatini samarali aks ettiruvchi ideografik lug‘at
yaratish metodologiyasi bayon etilgan. U leksik buyumlarni qiyosiy tahlil qilish, semantik
xaritalash va madaniy tushunchalarni birlashtirish kabi turli xil texnikalarni o‘rganadi.
Tilshunoslar, madaniyat mutaxassislari va o‘qituvchilar bilan hamkorlik qilib, ushbu
loyiha nafaqat lingvistik vosita, balki madaniyatlararo tush
unish uchun ko‘prik bo‘lib
xizmat qiladigan lug‘at yaratishga qaratilgan.
Keyingi bo‘limlarda biz ushbu ishda qo‘llaniladigan aniq usullarni ko‘rib chiqamiz,
fanlararo hamkorlikning ahamiyati va lingvistik bo‘shliqlarni hal qilishda duch keladigan
muammola
rni ta’kidlaymiz. Oxir oqibat, ushbu ideografik lug‘at til o‘rganuvchilar,
tarjimonlar va tadqiqotchilar uchun bebaho manba bo‘lib, ingliz va o‘zbek tillarini yanada
qadrlash va o‘zlashtirishga yordam beradi.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
Ingliz va o
‘zbek tillarini birlashtiradigan ideografik lug‘at yaratish tilshunoslik,
semantika va madaniyatlararo muloqotning nazariy asoslarini o‘z ichiga oladi. Quyida
ba’zi bir asosiy nazariy tushunchalar va metodologiyalar, shuningdek tegishli olimlar va
ularning nazariyalariga havolalar keltirilgan.
1. Leksik Semantika
Nazariya: leksik semantika so‘zlarning ma’nosiga va ularning til ichidagi
munosabatlariga qaratilgan. Bu so‘zlarning ma’nolarni qanday etkazishini va bu
ma’nolarning tillarda qanday farq qilishi mumkinligini o‘rganadi.
J.R.
Firth: so‘zlarning kontekstda ishlatilishi orqali ahamiyat kasb etishini taklif
qilib, ma’noning kontekstual tabiatini ta’kidladi.
Leonard talmi: uning kognitiv semantika bo‘yicha ishi tilning inson bilimi va
madaniy tajribalarin
i qanday aks ettirishini ta’kidlaydi, bu tushunchalarning tillar
o‘rtasida qanday tarjima qilinishini tushunish uchun juda muhimdir.
Ilova: ideografik lug‘at yaratishda ikkala tildagi so‘zlarning semantik maydonlarini
tahlil qilish, sinonimlarni, antonimlarni va tegishli tushunchalarni aniqlab, ularning
ma’nolarini yanada yaxlitroq olish mumkin.
2. Kognitiv Tilshunoslik
Nazariya: kognitiv tilshunoslik til insonning fikrlash jarayonlarining aksi ekanligini
ta’kidlaydi. Bu tildan foydalanishni shakllantirishd
a aqliy tuzilmalarning rolini
ta’kidlaydi.
Jorj Lakoff: uning kontseptual metafora haqidagi nazariyalari mavhum
tushunchalarni madaniyatlar o‘rtasida sezilarli darajada farq qilishi mumkin bo‘lgan
aniqroq atamalar orqali qanday tushunilishini tasvirlaydi.
Ronald Langacker: “kognitiv grammatika” tushunchasini kiritdi, bu tilni
tushunishda ma’no va kontseptualizatsiya muhimligini ta’kidlaydi.
Ilova: kognitiv tilshunoslikdan foydalangan holda lug‘atda ingliz va o‘zbek tillarida
keng tarqalgan metaforik xarital
ar va kontseptual asoslar mavjud bo‘lib,
foydalanuvchilarga turli madaniyatlar o‘xshash g‘oyalarni qanday kontseptsiyalashi
haqida tushuncha beradi.
3. Madaniyatlararo Aloqa
Nazariya: ushbu soha madaniy me’yorlar va qadriyatlarning tildan foydalanishga
ta’sirini ta’kidlab, turli xil madaniy kelib chiqishi bo‘lgan odamlarning qanday muloqot
qilishini o‘rganadi.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Issue
–
5
№
6 (2024) / ISSN 2181-1415
178
Edvard T.
Xoll: axborot qanday etkazilishi va tushunilishiga ta’sir qiluvchi yuqori
kontekstli va past kontekstli madaniyatlar haqidagi nazariyalari bilan tanilgan.
Geert Xofstede: uning madaniy o‘lchovlar nazariyasi madaniy qadriyatlarning
aloqa uslublariga qanday ta’sir qilishini tushunish uchun asos yaratadi.
Ilova: ideografik lug‘atda idiomatik iboralar, maqollar va madaniy jihatdan o‘ziga
xos ma’lumotnomalarni tushuntiruvchi madaniy eslatmalar mavjud bo‘lib,
foydalanuvchilar so‘zlar ortidagi kontekstni tushunishini ta’minlaydi.
4. Kontrastli Tilshunoslik
Nazariya: tilshunoslikning ushbu sohasi tillarni o‘xshashliklari va farqlarini
aniqlash uchun taqqoslaydi, bu esa til tuzilishi va ishlatilishi haqida chuqurroq
tushunchalarni ochib beradi.
Robert Lado: uning ishi kontrastli tahlilga asos solib, tillar o‘rtasidagi farqlar
o‘rganish va tarjima qilishda qiyinchiliklarga olib kelishi mumkinligini ta’ki
dladi.
Andrey A.
Kibrik: tillarni qiyosiy o‘rganishga e’tibor qaratib, tuzilish ma’noga
qanday ta’sir qilishini ta’kidladi.
Ilova: kontrastli tahlil yordamida lug‘at ingliz va o‘zbek tillari o‘rtasidagi leksik
elementlarni muntazam ravishda taqqoslashi, o‘quvchilar duch kelishi mumkin bo‘lgan
soxta qarindoshlar va boshqa lingvistik tuzoqlarni aniqlashi mumkin.
5. Korpus Tilshunosligi
Nazariya: korpus tilshunosligi katta ma’lumotlar bazalaridan til ma’lumotlarini
tahlil qilishni o‘z ichiga oladi
(korpuslar) Real foydalanish usullarini kuzatish.
Asosiy Olimlar:
Jon Sinkler: tilni kontekstda tushunish uchun korpuslardan foydalanishni qo‘llab
-
quvvatladi, kollokatsiya va foydalanish naqshlarini ta’kidladi.
Toni Makeneri va Endryu Xardi: ularning lingvistik tadqiqotlar uchun
korpuslardan foydalanish bo‘yicha ishlari til dinamikasini tushunishda empirik
ma’lumotlarning ahamiyatini ta’kidladi.
Ilova: ingliz va o‘zbek tillaridan korpuslarni tahlil qilib, lug‘at zamonaviy
foydalanish tendentsiyalarini aks e
ttirishi mumkin, bu uning ma’nosini ifodalashda
dolzarb va aniq bo‘lishini ta’minlaydi.
NATIJA VA MUHOKAMALAR
Ingliz va o‘zbek tillari uchun ideografik lug‘at yaratish leksik semantika, kognitiv
tilshunoslik, madaniyatlararo muloqot, kontrastli tilshunoslik va korpus tilshunosligi
tushunchalarini birlashtirgan multidisipliner yondashuvni taqozo etadi. Ushbu nufuzli
olimlarning nazariyalariga asoslanib, loyiha nafaqat so‘zlarni tarjima qiladigan, balki har
bir tilni belgilaydigan boy ma’nolar va madaniy kont
ekstlarni yoritadigan keng qamrovli
manbani ishlab chiqishi mumkin. Ushbu lug‘at oxir
-
oqibat ingliz va o‘zbek aloqalarining
murakkabliklarini o‘rganishga intilayotgan o‘quvchilar, tarjimonlar va tadqiqotchilar
uchun qimmatli vosita bo‘lib xizmat qiladi.
In
gliz va o‘zbek tillarini samarali birlashtiradigan ideografik lug‘at yaratish har
tomonlama, aniq va madaniy ahamiyatga ega yozuvlarni ta’minlash uchun bir necha
usullarni o‘z ichiga oladi. Bu erda kutilgan natijalar bilan bir qatorda ba’zi asosiy usullar
mavjud:
1.
Ta’rif Usuli
Usul: bu ikkala tilda har bir yozuv uchun aniq, aniq ta’riflarni taqdim etishni o‘z
ichiga oladi. Ta’riflar so‘zning mohiyatini, shu jumladan uning turli ma’nolari va
ishlatilishini qamrab olishi kerak.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Issue
–
5
№
6 (2024) / ISSN 2181-1415
179
Kutilayotgan Natijalar:
Tushu
nish oson bo‘lgan standartlashtirilgan ta’riflar to‘plami.
Kontekst asosida so‘zning turli ma’nolarini farqlashda aniqlik.
Ikkala tilni o‘rganuvchilar uchun kengaytirilgan tushuncha.
2. Semantik Maydon Tahlili
Usul: so‘zlarni semantik maydonlar yoki toifalar bo‘yicha guruhlash (masalan,
hissiyotlar, tabiat, madaniyat) har bir tilda turli xil tushunchalar qanday bog‘liqligini
ko‘rsatish uchun.
Kutilayotgan Natijalar:
Tushunchalarning ingliz va o‘zbek tillarida turlicha tasniflanishini vizuallashtirish.
Bir tilda boshqasida etishmaydigan so‘zlar bo‘lishi mumkin bo‘lgan so‘z
birikmalaridagi bo‘shliqlarni aniqlash.
Muayyan atamalar bilan bog‘liq madaniy nuanslarni yaxshiroq tushunish.
3. Madaniy Kontekstualizatsiya
Usul: kontekstni ta’minlash uchun har bir
yozuv bilan bog‘liq madaniy eslatmalar,
misollar, idiomatik iboralar va maqollarni o‘z ichiga oladi.
Kutilayotgan Natijalar:
Madaniy amaliyot va qadriyatlar haqida tushuncha beradigan, shunchaki
tarjimadan tashqariga chiqadigan boy yozuvlar.
Til madaniy o
‘ziga xoslikni qanday aks ettirishi haqida xabardorlikni oshirish.
Tilni Real hayot kontekstlari bilan bog‘lash orqali foydalanuvchilar uchun
kengaytirilgan o‘rganish tajribasi.
Yuqorida keltirilgan usullar ingliz va o‘zbek tillari uchun ideografik lug‘at
yaratishga tizimli yondashuvni ta’minlaydi. Aniqlik, madaniy dolzarblik, empirik
ma’lumotlar va foydalanuvchilarni jalb qilishga e’tibor qaratib, olingan lug‘at o‘quvchilar,
tarjimonlar va ushbu ikki til o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirni tushun
ishga qiziqqan har bir kishi
uchun qimmatli vosita bo‘lib xizmat qiladi. Nazariy asoslarning amaliy qo‘llanmalar bilan
uyg‘unligi lug‘at nafaqat ma’lumotli, balki foydalanuvchilar uchun ham qiziqarli va foydali
bo‘lishini ta’minlaydi.
XULOSA
Xulosa qilib a
ytganda, ingliz va o‘zbek tillarini qamrab olgan ideografik lug‘atni
ishlab chiqish aniqlik, madaniy ahamiyatlilik va foydalanuvchilarning faolligini birinchi
o‘ringa qo‘yadigan ko‘p qirrali yondashuvni talab qiladi. Aniq aniqlik, semantik maydon
tahlili, madaniy kontekstualizatsiya, illyustrativ misollar, kontrastli tahlil, korpusga
asoslangan tadqiqotlar, foydalanuvchilarning fikr-mulohazalari va fanlararo hamkorlik
kabi usullarni qo‘llash orqali biz o‘quvchilar va ma’ruzachilarning ehtiyojlariga samarali
xizmat qiladigan keng qamrovli resurs yaratishimiz mumkin.ikkala til.
Ushbu usullar lug‘atning shunchaki so‘zlarni tarjima qilishdan tashqariga
chiqishini ta’minlaydi, tilning madaniy nyuanslari va kontekstli qo‘llanmalari haqida
tushuncha beradi. Ushbu y
axlit yondashuv nafaqat o‘quv tajribasini boyitibgina qolmay,
balki ingliz va o‘zbek tillarining nozik tomonlarini chuqurroq baholashga yordam beradi.
Oxir oqibat, yaxshi ishlab chiqilgan ideografik lug‘at foydalanuvchilarga tilning
murakkabliklarini ishonch va tushunish bilan boshqarishga imkon beradi, bu esa ingliz va
o‘zbek tilida so‘zlashuvchilar o‘rtasida yaxshi muloqot va madaniy almashinuvni
osonlashtiradi.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Issue
–
5
№
6 (2024) / ISSN 2181-1415
180
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Baker, M. (1992). "In Other Words: A Coursebook on Translation." Routledge.
2.
Crystal, D. (2008). "A Dictionary of Linguistics and Phonetics." Blackwell
Publishing.
3.
Khan, M. A. (2015). "Lexicography: An Introduction." Oxford University Press.
4.
Nida, E. A. (1964). "Toward a Science of Translating." Brill.
5.
Benson, M., Benson, E., Ilson, R. (1986). "The BBI Combinatory Dictionary of
English." John Benjamins Publishing Company.
6.
Stern, H. H. (1983). "Fundamentals of Language Teaching." Oxford University
Press.
7.
Mansurov, M. (2010). "O‘zbek tilining lug‘atshunosligi." O‘zbekiston Fanlar
Akademiyasi.
8.
Hanks, P. (2000). "Lexical Analysis: Norms and Exploitations." MIT Press.
9.
Shah, S. (2018). "Cultural Context in Translation: A Study of the Uzbek
Language." Journal of Language and Translation Studies.
10.
Khalilova, N. (2019). "Ideographic Dictionary of the Uzbek Language:
Challenges and Perspectives." Tashkent State University Press.
