Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/socinov/index
The Symmetric and Asymmetric Study of Lexemes
Expressing the Sense of Smell in English and Uzbek
Sherali SHOKIROV
1
Andijan State University
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received December 2024
Received in revised form
15 December 2024
Accepted 20 January 2025
Available online
15 February 2025
This article investigates the symmetrical and asymmetrical
study of lexical units denoting the sense of smell in English and
Uzbek languages. The paper explores lexical items related to the
sense of smell in both languages and analyzes their cultural,
linguistic, and psycholinguistic aspects. The similarities and
differences between English and Uzbek terms and phrases
related to olfactory perception are studied, helping to
understand semantic variations in the linguistic systems of both
languages. This research highlights both the common and
distinctive features in the lexical structures of these languages.
2181-
1415/©
2025 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-1415-vol6-iss1/S-pp
This is an open access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)
Keywords:
sense of smell,
semantics,
lexicon,
symmetrical,
asymmetrical,
English,
Uzbek,
Russian,
linguistics,
culture,
lexical study.
Ingliz va o‘zbek tillarida hid bilish qobiliyatini ifodalovchi
leksemalarning simmetrik va asimmetrik tadqiqi
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
hid bilish,
semantika,
leksika,
simmetrik,
asimmetrik,
ingliz tili,
o‘zbek tili,
rus tili,
lingvistika,
madaniyat,
leksik tadqiqot.
Ushbu maqola ingliz va o‘zbek tillarida "hid bilish"
qobiliyatini
ifodalovchi
leksemalarning
simmetrik
va
asimmetrik tadqiqotini amalga oshiradi. Maqolada, har ikki tilda
mavjud bo‘lgan leksik birliklar o‘rganiladi va ularning madaniy,
lingvistik va psixolingvistik jihatlari tahlil qilinadi. Ingliz va
o‘zbek tillaridagi hid bilish qobiliyatiga oid so‘zlar va iboralar
o‘rtasidagi o‘xshashliklar va farqlar o‘rganilib, til tizimidagi
semantik farqlarni tushunishga yordam beradi. Bu tadqiqot, ikki
tilning leksik strukturasidagi umumiy va o‘ziga xos
xususiyatlarni ko‘rsatib beradi
.
1
Professor, Andijan State University. E-mail: Sheralis790@gmail.com
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
01 (2025) / ISSN 2181-1415
446
Симметричное и асимметричное исследование лексем,
выражающих восприятие запаха на английском и
узбекском языках
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
обоняние,
семантика,
лексика,
симметричный,
асимметричный,
английский язык,
узбекский язык,
русский язык,
лингвистика,
культура,
лексическое исследование
.
Данная
статья
посвящена
симметричному
и
асимметричному исследованию лексем, выражающих
обонятельные способности в английском и узбекском
языках. В статье анализируются лексические единицы,
связанные с восприятием запахов, а также их культурные,
лингвистические
и
психолингвистические
аспекты.
Исследуются сходства и различия между терминами и
выражениями, относящимися к обонянию в английском и
узбекском
языках,
что
помогает
лучше
понять
семантические различия в языковых системах этих языков.
Это исследование выявляет как общие, так и уникальные
черты в лексической структуре этих языков.
Sezgi organlari ichida hid bilish qobiliyatini ifodalovchi leksemalarning eng muhim
vazifa
–
hidni idrok eti shvaunga baho berish vazifasini bajaradi. U insonga atrof-muhitni
xis qilish, tashqi olamni tuyish va
unda о‘z о‘rnini topib yurish imkonini beradi. Izohli
lug‘atlar ustida о‘tkazilgan tahlillarda hid bilish qobiliyatini ifodalovchi leksemalar:
ingliz
tilida:
Smell, scent, odor, aroma, stench, fragrance, odorlessness, bouquet, flavor, perfume,
stink, trace
, whiff, emanation, essence, incense, redolence, savor, spice, tang, trail; о‘zbek
tilida
:
hid, is, dud, ishora, sharpa,hidli, hidlanmoq, hidlamoq, hidlantirmoq, hidsiz
shunga
о‘xshash qiyoslanayotgan tillarda polisemantik xususiyatga ega ekanligi va alohi
da
olinganda ham, sо‘z birikmalari yoki frazeologik birikmalar tarkibida kelganda ham, turli
-
tuman ma’nolarni kasb etishi mumkinligini kо‘rsatadi.Bu hol qiyoslanayotgan tillarda hid
bilish qobiliyatini ifodalovchi leksemalari bilan bog‘liq qator ma’nolarni
ng qay biri
invariant, umumiy ma’no bо‘la olishini aniqlashda qiyinchiliklar tug‘diradi. Shuni
inobatga olgan holda lug‘atlardagi hid bilish qobiliyatini ifodalovchi leksemalar va u bilan
bog‘liq morfologik hamda sintaktik tuzilishga ega birliklarni ma’no
nuqtai nazaridan
tahlil etishni lozim deb topdik. N.Websterning “Webster’s Third New International
Dictionary”,Rundell M. “MacMillan English Dictionary for Advanced Learners” vaHornby
A.S. Oxford Advanced Learner’s Dictionary of Current English lug‘atlari
da berilgan
ta’riflarida:
Smell, scent, odor, aroma, stench, fragrance, odorlessness, bouquet, perfume,
stink, trace, whiff, flavor, emanation, essence, incense, redolence, savor, spice, tang, trail
kabi hid bilish qobiliyatini ifodalovchi leksemalari barc
ha ma’nolarini kо‘rib chiqdik.
Yuqoridagi sо‘zlarni ichida “smell”sо‘zi barcha xid xissini ifodalovchi sо‘zlarning yadrosi
bо‘lib, uning ma’nolari: 1. “to have a particular smell –
(muayyan hidga yega
bо‘lish)”.Masalan: What does the perfume smell like?
2.
to notice or recognize a particular the room (hamma uchun tanish bо‘lgan xid).
Masalan:He said he could smell gas when he entered the room.
3. to put your nose near sth and breathe in so that you can discover or identify its
smell (burun teshigi yaqiniga
qо‘yish va uning hidini aniqlash yoki aniqlash uchun qattik
nafas olish). masalan: Smell this and tell me what you think it is.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
01 (2025) / ISSN 2181-1415
447
4. to have an unpleasant smell (yoqimsiz xid). Masalan: the drains smell, it smells in
here.
5. to be able to smell (nafas olish
ga imkoni bо‘lmoq). I can smell trouble.
О‘zbek tilshunosligida hid bilish qobiliyatini ifodalovchi leksemalari bilan bog‘liq
bо‘lgan ilmiy tadqiqot ishlari olib borilgan bо‘lsa ham, na xususiy, na qiyosiy tilshunoslik
yо‘nalishida simmetriya va asimmetriya bilan bog‘liq birorta alohida monografik ilmiy
tadqiqot ishlari mavjud emas. Biz mana shu jihatlarni inobatga olgan holda, albatta,
yuqoridagi til nazariyalari va materiallariga suyanib, о‘zbek tilidagi ham hid bilish
qobiliyatini ifodalovchi leksemalari struktural-semantik, funksional-sintaktik va stilistik
jihatlarini simmetrik va asimmetrik munosabatlarini yoritib berishga harakat
qilamiz.Quyida biz 2020 yilda chop etilgan A.Madvaliyevning “О‘zbek tilining izohli
lug‘ati”da berilgan va 1981 yilda chop
etilgan Z.M.Ma’rufovning “О‘zbek tilining izohli
lug‘ati”da berilgan hid bilish qobiliyatini ifodalovchi leksemalardan
hid, is, bо‘y, dud,
ishora, sharpa, hidli, hidlanmoq, hidlamoq, hidlantirmoq, hidsiz
ma’nolarini kо‘rib chiqdik.
О‘zbek tilida yuqoridagi sо‘zlar ichida hid, is sо‘zlari barcha xid xissini yadrosi hisoblanar
ekan. Shunday ekan endilikla о‘sha sо‘zlarning izohini berishga, misollar orqali ifoda
etishga va semantik ma’no xususiyatlarini ochib berishga harakat qilamiz:
1. Har bir narsa va mod
daning kishilarning is bilish sezgilariga ta’sir etadigan
hossasi: Yoqimli hid. Yoqimsiz hid.
2.
kо‘chma
Biror narsa, hodisa yoki holatning belgisi, sharpasi Masalan:
Buning har
bir varog‘idan shaxsiy g‘araz hidi keladi(A.Qahhor, “Sarob”).
3.
Narsaning sezgi a’zosi (burun)ga ta’sir etish xususiyati va shu ta’sir
natijasida
yuzaga keluvchi hid: Masalan: Qimirlatishdan rayhonlarning о‘tkir isi о‘qtin
-
о‘qtin dimoqqa
kelib urinar edi
(A.Qodiriy).
4. Darak beruvchi belgi, ishora: Masalan: Nizomilmulk muhim bir narsaning isini
payqaganday, atrofga aylanib, indamasdan uning orqasidan yurdi (Oybek, “Navoiy”).
Ingliz va о‘zbek tillaridagi hid bilish qobiliyatini ifodalovchi leksemalari simmetrik
va asimmetrik munosabatini о‘rganish maqsadida ularni quyid
agi asosiy guruhlarga
bо‘lib chiqdik.
1. Eng kuchli xid:
stink (bisotda saqlanadigan)
; 2. Kuchli hid: funk (ta’sir darajasi
yuqori), reek (tez ta’sir qiladigan), stench (zuhir etish), whiff (shiddatli); 3. kuchsiz hid:
be malodorous (zaif), smell to high heaven (zuhur etish darajasi past)
Yuqoridagilarni hisobga olgan holda ingliz va о‘zbek tillarida hid bilish qobiliyatini
ifodalovchi leksemalari quyidagi xususiyatlarini ham ta’kidlash lozimdek kо‘rinadi:
•
xushbо‘y hid xissi:
ingliz tilida: aura, balm, fragrance, incense, odor, perfume,
redolence, savor, scent, smell, spice; о‘zbek tilida: xushbо‘y hid, tutatqi, hid, atir,
lazzatlanish, shirin hid, mushk hid, ziravor
•
toza havo (yengil shirin shaboda):
ingliz tilida: aroma, faint breeze, flatus,
flutter, gust, odor, puff, sigh, smell, vapor, waft, whiff, zephyr; о‘zbek tilida: tebranish,
tebratish, mayinlik, xira shabada, chayqalish, shamollatish, nafas.
•
hid ta’siri: ingliz tilida:
exhalation, exhaust, odor, smell, vapor; о‘zbek tilida: hidi
kel
moq,
aynimoq,
aynigan,
о‘tkir
hid,
kislota,
о‘ngmoq,
eskirmoq,
sof,
yaroqsiz,yomonlashmoq,buzildmoq, о‘zgarmaq.
•
suniy xidlar (insonlar tomonidan ishlab chiqilgan):
ingliz tilida: aroma, aura,
balm, bouquet, incense, perfume, redolence, scent, smell, spic
e; о‘zbek tilida: aroma, balzam,
parfume,aura, tutatqi, atir, ziravor, uksus.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
01 (2025) / ISSN 2181-1415
448
Hid bilish qobiliyatini ifodalovchi bunday leksemalar insonga tashqi olamni
tо‘laqonli tarzda bilib olishi, idrok qilish, tuyishida о‘ziga xos vazifasini bajaradi.
Shuningdek, hid bilish qobiliyatini ifodalovchiquyidagi xususiyatlarini ham
ta’kidlash lozimdek kо‘rinadi:
1. Ayblov maqsadida:
Masalan ingliz tilida:
allegation, arraignment, attribution,
beef, blast, bum rap, censure, citation, complaint, denunciation, dido, exposé, g
ripe,
impeachment, imputation, incrimination, indictment, insinuation, recrimination, roar,
rumble, slur. squawk, stink; о‘zbek tilida:ayblov, yomon, yomonotliq, yomonlashmoq,
sifatsiz, buzuq, og‘riq, xatarli, gunoh, behalovat, yoqimsiz, havfli, xatarli,
falokat, bexosiyat,
hunuk, nosog‘lom, lanjtanbeh, shikoyat, qoralash, shama, tuhmat.
2. Shikoyat, norozilik bayonotida:
ingliz tilida: accusation, annoyance, beef, cavil, CC,
charge, clamor, criticism, dissatisfaction, expostulation, fault-finding, grievance, gripe,
grouse, grumble, guff, jeremiad, kick, lament, moan, objection, plaint, protest, protestation,
rap, remonstrance, remonstration, representation, reproach, rumble, squawk, stink, trouble,
wail, whine; о‘zbek tilada: arz, talab, shikoyatbozlik, q
arshi, ranjimoq, ayblash, alam, cavil,
shikoyat, tanqid, norozilik, hukm, e’tiroz, qichqiriq, muammo, yig‘lash
3. Bezovtalik munosabatida: ingliz
tilida: agitation, annoyance, big scene, big stink,
bother, brawl,brouhaha, clamor, confusion, convulsion, derangement, disarrangement,
disorder, disruption, distraction, eruption, explosion, ferment, fisticuffs, flap, fracas, fray,
fuss, hindrance, hubbub, hullabaloo, insurrectioninterruption, intrusion, molestation,
perturbation, quake, quarrel, racket, rampage, restlessness, riot, ruckus, rumble, shock,
spasm, stink, stir, storm, to-do, tremor, tumult, turmoil, upheaval, uprising, uproar, violence;
о‘zbek tilida: xafa: alam, qо‘lansa, bezovta, janjal, shovqin
-suron, tartibsizlik, siqilish,
tartibsizlik, chalg‘itish, achish, hovliqish, tо‘siq, tо‘polon, hujum, zо‘ravonlik, bezovtalik,
g‘azab, g‘alayon, shovqin, zarba, tо‘polon, qо‘zg‘olon, zо‘ravonlik.
Kо‘rinib turibdiki, hid bilish qobiliyatini ifodalovchi leksemalari simmetrik va
asimmetrik munosabati sifatida о‘zining asosiy vazifasi, ya’ni hid taratish jarayonini
amalga oshirishda bu vazifani qay darajada amalga oshirayotgani ingliz tilida
good, bad,
weak, strong
sifatlari yordamida amalga oshiriladi.
Good
sifati hid bilish qobiliyati
vazifasini yaxshi bajarayotgani, ya’ni yaxshi idrok etayotganidandan ya’ni simmetrik
munosabatdan
dalolat bersa, bad, weak
,sifatlari bilan birikkanda uning faoliyati
normadan past darajada ekaniga ya’ni asimmetrik munosabatda
ekanidan ishora qiladi.
Ushbu misollarga tayangan holda aytish mumkinki, ingliz va о‘zbek tillarida hid
bilish qobiliyatini ifodalovchi leksemalariga ega bо‘lgan sо‘zlar insonning ichki va tashqi
dunyosi о‘rtasidagi о‘ziga xos chegara rolini bajaryapti.
Hid bilish qobiliyatini ifodalovchi leksemalari ikki xil (dualistik) xarakteri kishi
diqqatini о‘ziga tortadi. Birinchisi, inson dunyoni hid orqali bilib, nomlab, uni zarur
komponent sifatida ularda “predmetlik” va “muqim (о‘zgarmas)lik” xususiyati namoyon
bо‘lsa, belgi (kо‘rsatkich) sifatida “о‘zgaruvchanlik” va “ifodalilik” xususiyatlari namoyon
bо‘ladi.
Bundan
tashqari,
ingliz
tilida
hid
bilish
qobiliyatini
ifodalovchi
leksemalarimetaforik modeli ham keng qо‘llanadi. Yoqimli hid insonning ijobiy hislari
ni
ifodalasa, yoqimsiz hid yovuzlik singari salbiy tuyg‘ularni ifodalaydi. Hid bilish
qobiliyatini ifodalovchi leksemalari
aura, balm, fragrance, incense, odor, perfume,
redolence, savor, scent, smellfe
’
llari bilan baxt, mamnuniyat, muhabbat kabi simmetrik
tuyg‘ularini ifodalasa,
exhalation, exhaust, odor, smell, vapor
fe’llari bilan asimmetrik
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
01 (2025) / ISSN 2181-1415
449
munosabatgi о‘tadi. For example: 1
) A classic perfume that is still popular today. It has a
refined bouquet with a steely power; 2) He typically rendered the light of early dawn and
late afternoon in pastel hues and airbrush smoothness to create surreal auras.
О‘zbek tilida ham buruqsa, chang, tutun, quyuq kabi leksemalar muloqot
jarayonida asimmetrik ma’noda kelsa, musoffo, toza, sof, beg‘ubor, pokkabi leksemalar
muloqotning simmetrik munosabatga kirishishga hizmat qiladi. Masalan:
1) Yaqinginada
shivirlab о‘tgan yomg‘irdan kegin havo musaffo (S.Anorboyev, “Oqsoy”); 2) Toshkent
qadimdan serquyosh, musaffo havoli, sersuv, unimdor tuproqli shahar sifaptida shuhrat
qozon
gan (“Saodat”).
Metaforik modellar bilan bir qatorda ingliz va о‘zbek tillarida hid bilish qobiliyatini
ifodalovchi leksemalari tipidagi metonimik modellar ham qо‘llanadi. M.: Ingl.:
Williams
pushes the right buttons with the buttery, caramelized sweetness of praline over the
crunchy savor of the wings; о‘zbek tilida: Ufqlarga otash qalab, Tong otadi sof nafis
(E.Vohidov).
Yuqoridagi mulohazalardan kelib chiqib, hid bilish qobiliyatini ifodalovchi
leksemalarning asosiy holatini ifodalovchi til omillari kognitiv jarayoni bosqichlarini
chizma asosida ifodalashga harakat qilamiz:
Yuqorida zikr qilingan mulohzalarga tayangan holda ta’kidlash mumkinki, hid
bilish qobiliyatini ifodalovchi leksemalarning yadrosi til egalari uchun faol simmetrik
assotsiatsiya hosil qi
ladi, kamroq ahamiyatga ega bо‘lganlari esa periferiyadan joy oladi
va markazdan uzoqlashgan sari ular (assotsiatsiya)ning ma’nosi ham susayib ya’ni
asimmetrik munosabatga о‘tib boradi. Hid bilish qobiliyatini ifodalovchi leksemalarning
yadrosi sifatida sо‘zlovchi ongida hosil bо‘lgan asosiy tushuncha (tasavvur) tan olinadi.
Uning periferiyasini esa yadroning kognitiv xususiyatini baholaydigan va izohlab, talqin
qilib bera oladigan maydon hosil qiladi.
Zikr qilingan mulohazalarga tayangan holda ta’kidlash m
umkinki, hid bilish
qobiliyatini ifodalovchi leksemalarning insonning kognitiv idrokigina emas, balki о‘z
intanatsion, tovlanishi, past-
balat shakli, toni hamda о‘z о‘rniga ega bо‘lgan obyekt
sifatida u kishining holati va his-
tuyg‘ularini ifodalovchi muhi
m omillaridan biri sifatida
lisoniy tadqiqot uchun obyekt sifatida xizmat qiladi.
hid bilish
qobiliyatini
ifodalovchi
leksemalarning
yadro-pereferiya
chizmasi
BO’Y
dominant
Dud (pereferiya)
Ishora
(pereferiya)
Is (pereferiya)
Sharpa
(pereferiya)
HID
(yadro)
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
01 (2025) / ISSN 2181-1415
450
Xulosa qilib aytganda, hid bilish qobiliyatini ifodalovchi leksemalarning pragmatik
aspekt jihatlari, turli kommunikativ va informativlarning о‘ziga xos simmetrik va
asimmetrik tomonlari tahlil qilindi. Hid bilish qobiliyatini ifodalovchi leksemalarning
alohida semantik guruhlarida qо‘llanilishi muayyan simmetrik va asimmetrik
kommunikativ jihatdan farqlanishiga aniqlik kiritildi va nafaqat kommunikativ nuqtai-
nazardan, balki
pragmatik nuqtai nazardan simmetriya va asimmetriyada о‘ziga xos
ekanligi asoslab berildi. Tadqiqotimizda hid bilish qobiliyatini ifodalovchi leksemalarning
simmetrik va asimmetrik munosabatini struktural-semantik va kommunikativ-pragmatik
jihatlariga aloh
ida e’tibor qaratildi.
Shuningdek, tadqiqotimizda hid bilish qobiliyatini ifodalovchi leksemalarning
asosiy holatini ifodalovchi til omillari kognitiv jarayoni bosqichlarini chizma asosida
ifodalashga harakat qilindi. Unga kо‘ra “hid bilish qobilyatini” ko
nseptual holati,
hid, is,
bо‘y, dud, ishora
, sharpa, omillari bilan uzviy bog‘liqligi isbotlab berildi. Mazkur chizma,
birinchidan, simmetrik idrok rolini ma’lumot yoki bilimni qabul qilishga, ikkinchidan,
inson imkoniyatidan kelib chiqqan holda muayyan harakat obyektida
“hid bilish idroki”
(inson) diqqatni bir joyga jamlash, imkon darajasida ularni simmetrik yoki asimmetrik
munosabatlarini aqlan nazorat qilish va tahlil qilishga asoslanganligi izohlab berildi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
:
1.
Mamatov, A. (2010). O‘zbek tilida frazeologik birliklarning tizim xususiyatlari.
Toshkent: Fan.
2.
G‘ulomov, A. (2005). O‘zbek tilida ko‘rish sezgisi bilan bog‘liq iboralar va
ularning semantik xususiyatlari. Toshkent: O‘zMU.
3.
Qosimov, N. (2012). O‘zbek tilining frazeologik lug‘ati. Toshkent: O‘zbekiston.
4.
Jo‘rayev, Sh. (2018). Tilshunoslik va frazeologiya masalalari. Toshkent: Fan va
texnologiya.
5. Cowie, A. P. (1998). Phraseology: Theory, Analysis, and Applications. Oxford:
Oxford University Press.
6. Moon, R. (1998). Fixed Expressions and Idioms in English: A Corpus-Based
Approach. Oxford: Clarendon Press.
7.
Кунин, А. В. (1996). Англо
-
русский фразеологический словарь. Москва:
Русский язык
8.
Шанский, Н. М. (1985). Фразеология современного русского языка. Москва:
Просвещение.
