THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
51
ҲАВО ТРАНСПОРТИ ОБЪЕКТЛАРИДА ҲУҚУҚБУЗАРЛИКЛАРНИ
БАРТАРАФ ЭТИШДА ЗАМОНАВИЙ ЁНДАШУВЛАР
Мавлонов Авазхон Усубхужаевич
Ўзбекистон Республикаси Жамоат хавфсизлиги
университети мустақил изланувчиси
https://doi.org/10.5281/zenodo.15599444
Аннотация:
Мазкур мақолада Осиё мамлакатлари, жумладан
Ўзбекистонда ҳаво транспорти объектларида жиноятларга қарши
курашишда тезкор-қидирув фаолиятининг ҳуқуқий ва амалий асослари
атрофлича таҳлил қилинади. Муаллиф ҳаво транспортида содир
этиладиган
жиноятлар
хусусиятларини,
уларни
аниқлашдаги
муаммоларни ва халқаро тажриба асосида самарадорликни ошириш
йўлларини кўрсатиб беради. Қонунчиликни такомиллаштириш бўйича
таклифлар берилган.
Калит сўзлар:
ҳаво транспорти, тезкор-қидирув фаолияти,
жиноятчиликка қарши кураш, Осиё тажрибаси, ҳуқуқий асослар,
хавфсизлик, қонунчилик ислоҳоти.
Аннотация:
В статье проводится комплексный анализ правовых и
практических основ оперативно-розыскной деятельности на объектах
воздушного транспорта в странах Азии, включая Узбекистан. Особое
внимание уделено характеристике преступлений в сфере авиации,
проблемам их выявления, а также путям повышения эффективности
деятельности с учётом международного опыта. Даны предложения по
совершенствованию законодательства.
Ключевые слова:
воздушный транспорт, оперативно-розыскная
деятельность, борьба с преступностью, опыт Азии, правовые основы,
безопасность, законодательные реформы.
Abstract:
This article presents a comprehensive analysis of the legal and
practical foundations of operational-search activities at air transport facilities in
Asian countries, including Uzbekistan. Special emphasis is placed on the nature
of aviation-related crimes, challenges in detection, and strategies for enhancing
effectiveness based on international experience. Proposals for legal
improvements are also provided.
Keywords:
air transport, operational-search activities, crime prevention,
Asian experience, legal framework, security, legislative reform.
Сўнгги йилларда Ўзбекистонда тезкор-қидирув фаолиятига доир
қонунчилик
замон
талабларига
мувофиқ
равишда
такомиллаштирилмоқда. Жумладан, 2021 йил 21 апрелда қонунга
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
52
киритилган ўзгартишларга биноан, тезкор тадбирларнинг қамрови
кенгайтирилди ва уларни киберҳудудда, яъни ахборот-коммуникация
технологияларидан фойдаланган ҳолда амалга ошириш имконияти
қонунан мустаҳкамланди[1]. 2024 йил март ойида эса Президент
томонидан махсус қабул қилинган қонун орқали маъмурий қамоқни ўташ
муассасаларида ҳам тезкор-қидирув фаолиятини олиб боришга рухсат
берилди. Бунда асосий мақсад – маъмурий жазони ўтаётган шахслар
орасида жиноятчиликка мойил бўлганларни ўз вақтида аниқлаш ва
потенциал жиноятларни олдини олишдан иборат экани таъкидланди.
Шунга қарамай, парламент муҳокамасида айрим депутатлар бундай
чоранинг зарурлиги ва халқаро амалиётда ўхшаш тажрибанинг
мавжудлиги хусусида саволлар кўтарди. Мазкур баҳсдан кўринишича,
тезкор-қидирув ваколатларини кенгайтириш масаласида қонун чиқарувчи
ва жамоатчилик ўртасида мувозанатли ёндашувни топиш муҳимдир – бир
томондан, жиноят ва терроризм каби таҳдидларга қарши курашда ҳуқуқ-
тартибот органларига етарли ваколат бериш, иккинчи томондан эса бу
ваколатларнинг суиистеъмол қилинишига ва фуқароларнинг асоссиз
назорат қилинишига йўл қўймаслик зарур.
Амалиётда тезкор-қидирув тадбирлари орқали эришилган ютуқлар ва
мавжуд муаммоларга назар ташласак, бир қатор мисолларни келтириш
мумкин.
Масалан,
яқинда
республикада
алкоголь
ва
тамаки
маҳсулотларининг ноқонуний савдоси билан шуғулланган катта тармоқ
фош этилди – Бош прокуратура ҳузуридаги Департамент томонидан
ўтказилган тезкор тадбирлар натижасида ҳужжатсиз ва қалбаки акциз
маркали товарларни яширин тарзда сотиш ҳолатлари аниқланиб, қиймати
150 миллион сўмдан зиёд маҳсулотлар мусодара қилинди[2]. Шу асосда
жиноят ишлари қўзғатилди. Бошқа бир ҳолатда, Навоий вилоятида олтин
маҳсулотларини ўғирлашга оид жиноятнинг олди олинди – Давлат
хавфсизлик хизмати ва Ички ишлар вазирлиги ходимларининг ўз
вақтидаги тезкор аралашуви натижасида фабрикадан қиймати 2
миллиард сўмдан ортиқ олтин ўғирламасдан туриб, вентиляция тизимида
яширилган ҳолда қўлга олинди. Бу каби мисоллар тезкор-қидирув
тадбирлари ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларга катта имконият
бериши, жиноятларни фош этишда самарали натижа бераётганини
кўрсатади. Шулар билан бирга, айрим ҳолатларда тезкор тадбирларни
ўтказишда муаммолар ҳам учрайди: масалан, кадрлар тажрибасининг
етишмаслиги ёки моддий-техника воситаларнинг замонавий талаблардан
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
53
ортда қолаётгани айрим операцияларни бажаришда қийинчилик
туғдириши мумкин. Қонунчиликда назарда тутилганидек, тезкор
тадбирларда жиноятга алоқаси бўлмаган шахслар ҳақида олинган
маълумотлар уларнинг ҳуқуқларини чеклаш учун фойдаланилиши
тақиқланади. Шу боис амалиётда ортиқча ёки асоссиз кузатув олиб
бормаслик, фуқароларнинг шахсий ҳаёти дахлсизлигини таъминлаш талаб
этилади.
Ҳозирги глобал шароитда контрабанда ва бошқа турдаги жиноятлар
кўпинча қонуний фаолият ниқоби остида амалга оширилади. Бундай
ҳолатларни фош этишда техник воситалар ҳал қилувчи роль ўйнайди.
Охирги йилларда Ўзбекистонда ва хориждаги халқаро аэропортларда
хавфсизлик тизими сезиларли даражада модернизация қилинди.
Жумладан, юқори аниқликдаги видеокузатув камералари, багажни
текшириш учун рентген-сканерлар, металлодетекторлар ва портловчи
моддаларни аниқлаш ускуналари кенг жорий этилмоқда.
Масалан, 2018–2019 йилларда Қозоғистоннинг Остона (ҳозирги Нур-
Султон) аэропортида багаж юклаш ва тушириш зонаси видеокузатувдан
холи бўлган ягона нуқта эди. Бугунги кунда бундай «қоронғи зоналар»
бутунлай бартараф этилмоқда: қўшимча камералар орқали хизмат
йўлаклари, юк-карго шохобчалари ва перронлар тўлиқ назорат остига
олинмоқда. Айнан шундай кузатув тизими Тошкент аэропортидаги ходим
томонидан амалга оширилган ўғирликни аниқлашда ҳал қилувчи омил
бўлган эди.
Бундан
ташқари,
технологик
зоналарга
рухсат
назорати
кучайтирилмоқда. Терминалларда хизмат қилаётган ички ишлар
бўлимлари ходимлари махсус рухсатномалар асосида багажни қайта
ишлаш жараёнларини фуқаро кийимида кузатишга жалб этилмоқда.
Масалан, Нур-Султонда янги терминал фаолият бошлаши арафасида
ходимлар айни шундай усулда яширин назоратни амалга оширган, ва
бундай механизм ўғирликларнинг олдини олишда самарали эканини
кўрсатган.
Шу билан бирга, технологик воситалар орасида
интроскоплар
– яъни
багаж ва юкларни рентген текширувидан ўтказувчи стационар
комплекслар муҳим аҳамият касб этмоқда. Улар икки томонлама ёпиқ
жойларни, органик моддалар (масалан, гиёҳванд моддалар) ва бошқа
яширин объектларни аниқлаш имконини беради. Айрим сканерлар
сунъий интеллект элементлари билан жиҳозланган бўлиб, тасвир
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
54
таҳлилини автоматик амалга оширади ва операторга шубҳали нарсаларни
кўрсатади.
Жанубий Корея тажрибасида интеллектуал видеокузатув тизимлари
ва шубҳали йўловчиларнинг маълумотлар базаси билан интеграция
орқали хавфсизлик кучайтирилган. Ўзбекистон ҳам шу йўналишда
ривожланмоқда:
божхонадаги хатарлар таҳлили
тизими орқали «қизил»
ва «яшил» коридорлар назорат қилинади, ва хавфли рейслар учун тўлиқ
текширув амалиёти қўлланилади.
Техник чора-тадбирлар қаторида
кинологик хизматлар
фаолияти
алоҳида ўрин тутади. ГТК ва ИИВ қошидаги махсус кинологик марказлар
(Тошкент, Термиз, Фарғона) даги тайёрланган итлар наркотаъминот,
портловчи моддалар ва валюта юритмаларини аниқлашда юқори самара
кўрсатмоқда. Бу услуб илк бор 1979 йилда Японияда жорий этилган бўлиб,
бугунги кунда самарали хавфсизлик хизмати ушбу воситаларсиз тўлиқ
тасаввур қилиб бўлмайди.
Шу билан бирга,
таҳлилий ёндашув
ҳам муҳим: Жануби-Шарқий
Осиёдан келаётган йўловчилар, яъни юқори хавфли рейслар учун махсус
назорат ўрнатилган. Япониядаги мисолда бўлганидек, иқтисодий омиллар
(масалан, фоизлар фарқи) контрабанданинг кескин ўсишига олиб келиши
мумкин. Бундай таҳдидларга қарши туришнинг самарали йўли – хавф
профилларини шакллантириш ва махсус техник воситалар ёрдамида фош
этишдан иборат.
Кадрлар масаласи ҳам юқори аҳамиятга эга. Тезкор-қидирув
бўлинмаларида хизмат қилувчи ходимлар нафақат ҳуқуқий билимли,
балки жиноятчи психологиясини яхши тушунадиган, тезкор вазиятларда
тўғри қарор қабул қила оладиган малакали мутахассислар бўлиши шарт.
Хусусан, яширин операцияларда қатнашувчи ходимлар узоқ муддат
давомида оғир шароитларда ишлашга руҳий ва жисмоний тайёрланиши
зарур. Халқаро тажрибадан маълумки, кўп давлатларда яширин кузатув ва
тезкор кириш бўйича мутахассисларни тайёрлашга алоҳида эътибор
қаратилади. Масалан, БМТнинг уюшган жиноятчиликка қарши кураш
бўйича махсус тузилмаси маълумотларига кўра, яширин тезкор
тадбирларни олиб борадиган ходимларга оид бир қанча талаблар
қўйилади: улар ўз вазифасини бажараётиб қонун бузилишига йўл
қўймаслиги
(масалан,
провокация
ёки
таваккалчи
ҳаракатлар
қилмаслиги), шунингдек жиддий хатарлар олдини олиш учун етарли
тайёргарликка эга бўлиши кераклиги таъкидланади[3]. Амалиётда эса
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
55
кўпинча ёш ва тажрибасиз ходимлар ёппасига яширин ишларга жалб
этилади, бу эса кутилмаган хатарларга олиб келиши мумкинлиги
тадқиқотларда қайд этилган. Масалан, Нью-Йорк шаҳри полициясида икки
нафар яширин детектив ҳалок бўлгани ва жиҳозларнинг эскиргани ҳақида
шикоятлар тушганидан кейин 200 га яқин ёппа-ёзувчи ходимлар хавфли
вазифалардан олиб ташлангани мисол тариқасида келтирилади. Бу ҳолат
яширин операцияларда ходимларнинг ҳимояси ва техника билан
таъминланиши қандай аҳамиятга эга эканини яққол кўрсатади. Шу
сабабли, Ўзбекистонда ҳам тезкор-қидирув соҳаси ходимларини тайёрлаш
тизимини такомиллаштириш муҳимдир: улар учун махсус ўқув курслари,
стажировкалар, психологик тайёргарлик машғулотлари йўлга қўйилиши
лозим. Айни пайтда, тезкор ходимларни рағбатлантириш, уларнинг
хизмати хавфли ва масъулиятли эканини инобатга олган ҳолда, муносиб
моддий ва ижтимоий таъминотни кафолатлаш масалалари ҳам
долзарбдир. Малакали ва ҳалол кадрлар орқали тезкор-қидирув
тадбирларининг самараси ва қонунийликка риоя қилиниш даражаси
ошади.
Ички ишлар органларининг жиноятчиликка қарши курашдаги ўрнини
мустаҳкамлаш, тезкор-розыск фаолиятининг самарадорлигини ошириш ва
унинг
илмий-назарий
асосларини
такомиллаштириш
мақсадида
Е.С.Дубоносов ўз тадқиқотларида қуйидаги асосий йўналишдаги таклиф ва
тавсияларни илгари суради:
Интеграцияланган ёндашувларни ишлаб чиқиш зарурати. Тезкор-
қидирув
хизматлар
ва
тергов
органлари
ўртасида
аниқ
мувофиқлаштирилган, ўзаро боғлиқ ва интеграцияланган ҳамкорлик
стратегияларини шакллантириш талаб этилади. Бу каби ёндашув
жиноятларни аниқлаш, ҳужжатлаштириш ва уларга нисбатан юридик баҳо
бериш
жараёнида
органлар
фаолиятининг
яхлитлиги
ва
натижадорлигини таъминлайди.
Назарий асосларга суянган ҳолда фаолиятни ташкил этиш. Тезкор-
қидирув тадқиқотларида назарий билимларни кенг жалб қилиш,
амалиётда қўлланилаётган усуллар ва ёндашувларнинг илмий
асосланганлигини таъминлаш мақсадида муҳим ҳисобланади. Бу ҳолда,
ҳар бир тадбирнинг натижавийлиги назарий моделлар билан
мустаҳкамланади.
Билим ва малака даражасини мунтазам янгилаб бориш. Замонавий
жиноятчилик муҳити тез ўзгариб бораётганини ҳисобга олган ҳолда,
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
56
тезкор хизматлар ходимлари жиноятчиликнинг янги шакллари ва
технологияларидан хабардор бўлишлари лозим. Шу боис, уларнинг
малакасини ошириш ва касбий билимларини мунтазам янгилаш
институционал даражада йўлга қўйилиши зарур.
Ўзбекистон Республикасида ҳаво транспорти объектларида содир
этиладиган жиноятларга қарши курашишда амалга ошириладиган тезкор-
қидирув чора-тадбирлари қонуний асосда фаолият юритади. Бу фаолият
“Тезкор-қидирув фаолияти тўғрисида”ги Қонун (2009 йил), Жиноят
кодекси,
Жиноят-процессуал
кодекси,
“Транспорт
хавфсизлиги
тўғрисида”ги Қонун ва қатор идоравий меъёрий ҳужжатлар билан
тартибга солинади. Аммо амалиётдаги таҳлиллар ва янги таҳдидлар
таҳлили шундан далолат берадики, мазкур соҳадаги ҳуқуқий асослар
замонавий хавфлар, трансчегаравий жиноятчилик ва технологик
ўзгаришларга мос равишда янада ривожлантирилиши лозим.
1. Мавжуд ҳуқуқий базадаги муаммолар
Биринчи навбатда, Ўзбекистон қонунчилигида ҳаво транспорти
объектлари учун тезкор-қидирув фаолияти алоҳида йўналиш сифатида
назарда тутилмаган. Аниқроғи, жиноятларнинг ушбу соҳага хос шакллари,
уларнинг содир этиш механизмлари ва ишлатиладиган технологиялар
етарлича инобатга олинмаган. Жумладан:
“Тезкор-қидирув
фаолияти
тўғрисида”ги
Қонунда
авиация
объектлари, ҳаво транспортидаги жиноятларни фош этиш учун хос восита
ва усуллар алоҳида ёритилмаган;
Жиноят кодексида ҳаво транспорти билан боғлиқ жиноятлар фақат
айрим нормаларда (моддий хатар, техник носозлик, талофот етказиш)
кўрсатилган, бироқ ташкилотланган жиноятчилик, коррупция, ички
ходимлар иштирокидаги жиноятлар учун оғирлаштирувчи асослар акс
этмаган;
Суд амалиётида ҳаво транспортида содир этилган жиноятларни
квалификация қилишда меъёрий бўшлиқлар ва бир хилда қўлланмаслик
ҳолатлари кузатилади.
2. Қонунчиликни такомиллаштириш зарурати
Жаҳон амалиётида (Европа Иттифоқи, ИМА, Япония, Россия, Туркия ва
бошқаларда) ҳаво транспорти хавфсизлиги ва у билан боғлиқ
жиноятчиликка қарши курашиш бўйича махсус қонунлар ва кодлар жорий
этилган. Масалан, Германияда “Luftsicherheitsgesetz”, Францияда “Code de
la sécurité intérieure”, Россияда “О транспортной безопасности”
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
57
тўғрисидаги қонунлар мавжуд бўлиб, уларда авиация объектлари
хавфсизлиги учун алоҳида ваколатлар, жавобгарлик чоралари ва тезкор
чора-тадбирлар белгиланган[4].
Шу жиҳатдан, Ўзбекистон қонунчилигида қуйидаги ривожлантириш
йўналишлари тавсия этилади:
3. Тақдим этилаётган ҳуқуқий таклифлар
а) “Авиатранспорт хавфсизлиги тўғрисида”ги алоҳида Қонун қабул
қилиш
Бу Қонунда қуйидаги нормалар белгиланиши зарур:
ҳаво транспорти объектларининг ҳуқуқий мақоми;
махсус ҳимояга олинадиган ҳудудлар ва уларда тезкор тадбирлар
ўтказиш тартиби;
алоҳида хавфли жиноят турлари (масалан, контрабанда, ускуналарга
зарар етказиш, ички ходимлар билан боғлиқ жиноятлар);
ваколатли органлар ўртасидаги ҳамкорлик механизми;
тезкор маълумотларнинг сақланиши, қонунийлиги ва судда
қўлланилиши.
б) Жиноят кодексига ўзгартиришлар киритиш
“Ҳаво транспорти объектларида содир этилган жиноятлар” учун
алоҳида модда киритиш;
209-модда (ҳужжат қалбакилаштириш), 184-модда (контрабанда),
243-модда (жиноий даромадларни легаллаштириш)ларга ҳаво транспорти
орқали содир этилиши оғирлаштирувчи ҳолат сифатида киритилиши;
229-моддани (транспорт хавфсизлиги қоидаларини бузиш) қайта
ишлаб чиқиш.
в) Жиноят-процессуал кодексига қўшимчалар
суд санкцияси талаб этиладиган тадбирлар (тишланиш, тинглаш,
кузатиш)ни ҳаво транспорти объектларида амалга ошириш учун махсус
тартиб жорий этиш;
авиация ходимлари ва ташувчилар билан ҳамкорлик тартибини
тартибга солиш.
г) Идоравий норматив ҳужжатларни қайта кўриб чиқиш
ИИВ, ДХХ, Прокуратура, “Ўзбекистон аэропортлари” АЖ, Божхона ва
Миллий гвардия ўртасида алоҳида “Транспорт хавфсизлиги бўйича
мувофиқлаштирувчи йўриқнома” қабул қилиниши зарур. Унда:
маълумот алмашинуви тартиби;
қўшма текширув ва кузатув режалари;
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
58
ҳодимларнинг ўзаро ваколатлари ва жавобгарлиги белгиланиши
лозим.
Ҳаво транспорти объектларида жиноятчиликка қарши самарали
курашиш учун ҳуқуқий асослар фақат мавжуд қонунларнинг умумий
нормалари билан чекланмаслиги лозим. Замонавий хавфлар, жиноят
механизмлари ва глобал трансчегаравий таҳдидлар шароитида
махсуслаштирилган, соҳавий ҳуқуқий база шакллантириш талаб этилади.
Тавсиялар:
“Авиатранспорт хавфсизлиги тўғрисида”ги Қонун концепциясини
ишлаб чиқиш;
Жиноят кодекси ва ЖПКда ҳаво транспортига оид нормаларни
алоҳида бўлим сифатида ажратиш;
Идоравий қоидаларни бирлаштирган ва суд амалиёти билан
уйғунлаштирилган меъёрий асос яратиш;
ICAO ва IATA стандартларига мослаштирилган қонунчилик
муҳитини шакллантириш.
Фақат шундагина ҳаво транспортидаги жиноятларга қарши тезкор-
қидирув чора-тадбирлари самарали, қонуний ва инсон ҳуқуқлари билан
мутаносиб тарзда амалга оширилиши мумкин бўлади.
Юқоридаги таклифларни амалга ошириш орқали Ўзбекистонда
тезкор-қидирув фаолияти соҳасини халқаро илғор тажриба ва миллий
қадриятларга мос равишда такомиллаштириш мумкин. Бу, ўз навбатида,
давлатнинг жиноятчиликка қарши кураш қобилиятини кучайтириш
билан бирга, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини кафолатли ҳимоя
қилишга хизмат қилади.
Фойдаланилган адабиётлар:
1.
vzglyad.uz
2.
yuz.uz
3.
unodc.org
4.
Германия: Luftsicherheitsgesetz, 2005. Франция: Code de la sécurité
intérieure, 2012. Россия: ФЗ №16 "О транспортной безопасности", 2007
