THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
51
XAYRIDDIN SULTONOV ASARLARIDAGI EMOTSIONAL-
EKSPRESSIV LEKSIKANING IFODA SIFATIDAGI ROLI
Abdullayeva Yulduz
Navoiy davlat universiteti O‘zbek tili va adabiyoti
yo‘nalishi 3-bosqich talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15406511
Annotatsiya.
Ushbayriddin Sultonov ijodida emotsional-ekspressiv leksik
maqolada emosional-ekspressiv leksik mahsulotning qo'llanish xususiyatlari,
hujjat matndagi ifodaviy yuklamasi, obrazlar ishtirokidagi ahamiyati, o'quvchiga
ta'sirchanlik nazoratidagi o'rni tahlili.
Kalit so'zlar
: emotsional leksika, ekspressivlik, stilistik vosita, badiiy ifoda,
Sultonov, obrazlilik.
Ada matnning ta'sirchanligi, o'quvchiga etkazib beriladigan g'oya va
hissiyot kuchi, asosan, til orqali ifodalanadi. Bunda emotsional va ekspressiv
leksika muhim rol o'ynaydi. Xayriddin Sultonovning adabiyot-publitsistik va
ilmiy asarlarida bu leksik mahsulotlarning o'rni katta kasb ahamiyatiga ega
bo'ladi. U o'zining teran tafakkuri, til sezgirligi orqali emotsional-mazmuniy
kuchga ega bo'lgan birliklar orqali o'quvchini fikrga, hisga undaydi.
O‘zbekistonning jo‘shqin gobelenlaridan bo‘lgan adabiy maestro Xayriddin
Sultonov o‘zining teran mushohadalari va hissiy teranligi bilan kitobxonlarni
maftun etadi. Boy madaniy merosga boy zaminda tug‘ilgan Sultonovning hayotiy
tajribasi va tarbiyasi uning adabiy ijodiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Sultonov qalami
sahifalar bo‘ylab raqsga tushadi, insoniyat kechinmalariga mos keladigan
ertaklarni to‘qiydi. Uning asarlari borliqning murakkabliklarini o'rganadi, sevgi,
yo'qotish va hayotimizga rang beradigan son-sanoqsiz his-tuyg'ularni o'rganadi.
Sultonov o‘z asari orqali inson qalbining yorqin portretini chizib, o‘quvchilarni
o‘z his-tuyg‘ulari chuqurligi haqida mulohaza yuritishga chorlaydi.
Emotsional leksika his-tuyg'uni ifodalovchi, sub'ektiv baho bildiruvchi
so'zlardir. Ekspressiv leksika esa tilning obrazlilik, ifoda kuchli, ta'sirchanlik
suyuqlik kuchaytiruvchi majmuasidir. Ular ko'pincha sifatli ma'no yukini saqlab
xizmat qiladi: metafora, epitet, ba'zan ijtimoiy-lingvistik birliklar, kinoya,
qarama-qarshi obrazlar, aforizmlar va tashqi ko'rinish.
Adabiyotdagi
emotsional-ekspressiv leksika deganda o‘quvchilarda kuchli his-tuyg‘ularni
uyg‘otuvchi so‘z va tillardan foydalanish tushuniladi. Ushbu lingvistik vosita
muallifning qarashi va o‘quvchi qalbi o‘rtasida ko‘prik vazifasini o‘taydi va
hikoyani chuqurroq bog‘lash va tushunish imkonini beradi. So'zlarni sinchkovlik
bilan tanlash orqali mualliflar o'quvchilarni hikoyaning markaziga olib
boradigan his-tuyg'ularning gobelenini yaratishlari mumkin. Shekspir
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
52
tragediyalarining yurakni larzaga soladigan nasridan Rumiy she’riyatining o‘tkir
misralarigacha tuyg‘u tili adabiyotda qudratli kuchdir. “Sog‘inish”, “azob”,
“ekstaz” kabi so‘zlar kitobxonlarda son-sanoqsiz his-tuyg‘ularni uyg‘otish, ularni
muallif yaratgan dunyoga singdirish qudratiga ega. Xayriddin Sultonovning
asarlarida vaziyatni yangilash ega emotsional-ekspressiv birliklar keng qo'l
harakati:
Baholovchi birliklar:
“vahshiyona, qudratli, ulug', buzg'unchi, asl, najotkor,
muqaddas, jaholatli” kabi so'zlar orqali muallif voqelikni baholaydi, o'quvchining
hissiy reaktsiyasini uyg'otadi.
Hissiy dialoglar va ichki monologlar:
“Nechun shunchalar jim edik biz?!”
kabi ritorik savollar bilan to'la jumlalar orqali o'quvchining dard bilan
bo'lishishiga erishiladi.
Metafora va iboraviylik:
“So'z – yurakning nidosi”, “Til – ma'naviyat
ko'zgusi”, “Adabiyot – xalq ruhining in'ikosidir” kabi birikmalar muallifning
ekspressiv til uslubini ko'rinishi.
Sultonov milliylik va ma'naviyat yozganda, o'zbek xalqining qadriyatlari
haqida emotsional yuklama orttirgan so'zlardan qarab:
ona tilim, yurt, vijdon, or-
sharaf, halollik, o'zlik, jasorat, sadoqat, farzandlik burchi.
Bu birliklar o'zbek
madaniy ongida kuchli semantik-assotsiativ manoga ega bo'lib, emotsional
ta'sirchanlikni kuchaytiradi.
Sultonov o'z maqola va asarlarida ekspressiv so'zlar yordamida kuchli
dramatik effekt hosil qiladi. U jamiyatdagi og'riqli masalalarni ta'sirchan,
hisyotlarga boy tilda ifodalaydi. Masalan, jamiyatdagi ma'naviy faoliyatni "so'zsiz
faryod", "savodsizlikdan balandroq tovushlar yo'q" kabi obrazli iboralar bilan
ta'riflaydi. Sultonov ijodida emotsional til ishq, yo‘qotish mavzularini, insoniy
munosabatlarning nozik tomonlarini o‘rganishda vosita vazifasini o‘taydi.
Sultonov so‘zlardan mohirona foydalanishi orqali inson ruhiyatining tub-tubiga
kirib boradi, qalbi va qalbi murakkab tomonlarini ochadi. Sultonov his-
tuyg‘ularni nafosat va teranlik bilan etkazish uchun turli adabiy usullardan
foydalanadi. Sultonov ijodi jonli obrazlardan tortib lirik nasrgacha bo‘lgan tuyg‘u
simfoniyasi bo‘lib, o‘quvchilarni his-tuyg‘ular hukmron bo‘lgan, insoniy
kechinmalarni ochib beradigan dunyoga tortadi. Sultonov ijodida muhabbat va
yo‘qotish o‘zaro bog‘lanib, o‘quvchilarning qalbini tortadigan tuyg‘ularning
jo‘shqin gobelenini yaratadi. Sultonov ushbu mavzularni o'rganish orqali
o'quvchilarni insonlar o'rtasidagi munosabatlarning go'zalligi va og'rig'i haqida
fikr yuritishga taklif qiladi, sevgining mo'rt, ammo bardoshli tabiatini yoritadi.
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
53
Garchi Sultonov ko'pincha ilmiy-publitsistik yo'sinda yozgan bo'lsa-da,
uning matnli hissiyotga boy obrazli til hissiyotlarida. Bu uning uslubining o'ziga
xosligini namoyon etadi. U ilmiy fikrni sof quruqlikda emas, balki badiiy-estetik
kayfiyatda yetkazadi: “Ma’naviyatsiz jamiyat yangi ildizsiz daraxtday – mayin
shamolda ham yiqiladi.” Bu kabi jumlalar ekspressivlik orqali fikrning kuchini
qayta va o'quvchini mulohaga undaydi.
Sultonov asarlarining emotsional
manzarasida konflikt va yechim jonli detallar bilan namoyon bo‘ladi. Sultonov
so‘z qudrati bilan insoniy tuyg‘ularning to‘lqinli suvlarida kezib, o‘quvchilarni
hayot yo‘lining pastu past cho‘qqilarida yetaklaydi. Sultonov yozgan gobelenda
konflikt o‘z o‘rnini yechimga bo‘shatib, musibat qarshisida umid va najot
ko‘rinishini taqdim etadi. Sultonov o‘zining emotsional so‘z gobelenini
to‘qiganda, kitobxonlar yurakni ezuvchi qayg‘udan tortib, eyforik quvonchgacha
bo‘lgan hissiyotlar rolikiga tushib qoladilar. Bu xuddi bir quti shokolad
uzatilgandek; Siz bundan keyin qanday his-tuyg'ularga ega bo'lishingizni hech
qachon bilmaysiz, lekin o'zingizga berilib ketishdan boshqa ilojingiz
yo'q. O‘quvchilar Sultonovning so‘zlarini shunchaki o‘qimaydi; ularni his
qiladilar. Uning hissiy leksikon shunchaki sahifada o'tirmaydi; u sakrab chiqib
yuragingizni quchoqlaydi. O‘quvchilar bila turib bosh irg‘ab, ko‘z yoshlari
oqayotgani yoki Sultonovning hissiyot olamiga sho‘ng‘iganidan keyin yangi umid
bilan to‘lib-toshganini ko‘radi.
Xayriddin Sultonov ijodi emotsional-ekspressiv leksikaning badiiy
matndagi kuchli vosita sifatida. Uning asarlarida bunday birliklar orqali oddiy
obrazlar, balki o'quvchida hissiy rezonans, ichki mulohaza uyg'otiladi.
Emotsional til – Sultonov uslubining ajralmas qismi bo'lib, bu jihat uni o'zbek
adabiyot tilining taraqqiyotidagi o'ziga xos siymo sifatida namoyon bo'ladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Sultonov X. So'z sehri . – Toshkent: Fan, 1984.
2.
Sultonov X. O'zlik iztirobi . – Toshkent: Ma’naviyat, 2006.
3.
Jo'rayev M. Stilistikning material matndagi roli . – Toshkent, 2019 yil.
4.
Karimov B. Emotsional va ekspressiv birliklar lug'ati . – Toshkent:
O‘zbekiston, 2021.
5.
Ziyokorov M. Adabiy til va uslub masalalari . – Toshkent, 2020.
