93
OVERBAL TILNI IDROK ETISHDA PRAGMATIK KOMPETENSIYA.
Muxammadov Doniyor Saydolim o‘g‘li
O‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti 1-kurs talabasi,
Imo-ishora, Mimika, Pantomimika,Exologik, ya‘ni aks sado, Signifikatsiya,
Daktilogik (barmoq nutqi). Inson er yuzasidan hayot va faoliyat ko
=
rsatish davrining
dastlabki pallasida asosiy nutq turi sifatida imo-ishora alohida ahamiyat kasb etgan.
SHuning uchun etnik stereotiplar asosida muayyan kechinmalarni, ma‘lum
axborotlarni shaxslararo munosabat jarayonida uzatish va qabul qilishda
ifodalanuvchi tovushsiz, lekin ma‘noli, mazmunli nutq turi imo-ishorali nutq
deyiladi. Masalan, o
=
zbeklarda fikrni tasdiqlash old tomonga bosh siltash
bilanifodalansa, xuddi shu ma‘noni bulg
=
orlarda boshni sarak-sarak qilish anglatib
keladi. Bir xalqda sanash boshmoldoqdan boshlansa, boshqasida jimjiloqdan, birisida
barmoqlar bukilsa, ikkinchisida unday qilinmaydi. Aksariyat hollarda imo-ishora his-
tuyg
=
usiz namoyon bo
=
ladi va shaxslararo munosabatning tub ma‘nodagi ham quroli,
ham vositasi funksiyasini bajarib kelgan. Lekin uni his-tuyg
=
usiz deb nomlash ham
ilmiy-amaliy qiymatini pasayishiga olib keladi, bu holat uning ijtimoiy funksiyani
o
=
zida aks ettiradi, shaxslararo munosabat mag
=
zini tashkil etib kelgan, ba‘zida
hozirgi zamonda ham undan keng ko
=
lamda foydalaniladi.
YUz harakatlari (fizionomiya) yordamida insonni inson tomonidan idrok qilish,
o
=
zgalar fikriga javob qaytarish, tana a‘zolari rangining o
=
zgarishi hisobiga
haxslararo munosabatga kirishishda namoyon bo
=
luvchi noverbal nutqturiga mimika
deyiladi.Tilshunoslikdapragmatik kompetensiya - bu kontekstga mos ravishda tildan
samarali foydalanish qobiliyatidir. Pragmatik kompetensiya ko'proq umumiy
kommunikativ kompetentsiyaning asosiy yo'nalishi hisoblanadi. Ushbu atama 1983
yilda sotsiolingvist Jenni Tomas tomonidan kiritilgan Amaliy tilshunoslikmaqola,
"Madaniyatlararo pragmatik muvaffaqiyatsizlik, unda u" ma'lum bir maqsadga
erishish va tilni kontekstda tushunish uchun tildan samarali foydalanish qobiliyati
"deb ta'riflagan. "Pragmatik kompetentsiya ... deganda ma'lum bir illyuziyalarni
amalga oshirish uchun ma'lum bir tilda mavjud bo'lgan lingvistik resurslarni bilish,
nutq harakatlarining ketma-ket jihatlarini bilish va nihoyat, ma'lum bir tilning
lingvistik resurslaridan tegishli kontekstli foydalanishni bilish tushuniladi. " "Amaliy
vakolat vakolatiga ko'ra, nutqning:"Nega bunday shovqin qilyapsiz?kimdir
to'xtashini so'raydi yoki qiziqish bilan chinakam savol beradi yoki ming'irlaydi sotto
voce izoh. "
"Tarkibini bilishning ahamiyati yo'q: 'Bu qutichani ko'tara olasizmi?agar siz
ma'ruzachi sizning qanchalik kuchli ekanligingizni (savol) yoki sizning
katakchangizni (so'rovingizni) ko'chirishingizni xohlash-qilmasligini hal qila
olmasangiz.
"Pragmatik kompetensiyasiz grammatik qobiliyatga ega bo'lish mumkin. Tom
Sharpening" Amp Stuff "romanidagi maktab o'quvchisi aytilganlarning barchasini
94
tom ma'noda oladi; yangi bargni topshirishni so'rashganda, u maktab direktorining
kameliyalarini qazib oladi. tildan foydalanish tilning o'zi bilganidan farq qiladi,
pragmatik
kompetentsiya
lingvistik
kompetentsiya
emas.Grammatik
kompetensiyaning tavsifi ma'ruzachi buni qanday bilishini tushuntiradi.Nega bunday
shovqin chiqaryapsan?bu mumkin bo'lgan inglizcha jumladir - Nega bunday shovqin
chiqaryapsan?emas
Mediata'limdan ko'zlangan asosiy maqsad mediasavodxonlikni shakllantirishdir.
Boisi savodxonlikning aynan shu turi insonga axboriy maydonda televideniye, radio,
video, kinematograf, matbuot, internet, mediamadaniyatning tilini tushunishga,
International scientific-practical conference on the topic of "Problems and
perspectives of modern technology in teaching foreign languages"
axborotlarni tahlil etish yo'li bilan qabul etishga, axborotlardan faol foydalanishga
yordam beradi. Mediasavodxon odam sotsiomadaniy, siyosiy konteksdagi medianing
faoliyatini tahlil etish, baho berish qobiliyatga ega bo'ladi.
Xo'sh, mediata'lim madaniyatlararo kommunikatsiya konteksida, xususan, fan, ta'lim
va madaniyatlararo kommunikatsiya jarayonlarida xavfsizlikni ta'minlashda qanday
o'rin tutadi?
Bugun insoniyat uning ma'naviyati, badiiy-estetik didi, ijtimoiy va intellektual
qadriyatlari va qiziqishlariga ta'sir etuvchi katta miqdordagi axboriy oqimga duch
kelmoqda. Mediadagi axborot har bir millat, madaniyatning o'ziga xos tafakkuri va
taraqqiyotini, dunyoni idrok etish shaklini namoyon etadi. Bir paytning o'zida media
madaniyat tashuvchi vosita sifatida atrof-olamni noadekvat qabul qilish,
kommunikativ xatoliklar va madaniyatlararo tushunmovchiliklarga yo'l qo'yish,
kelgusida o'zaro konfliktlarga olib kelishi mumkin bo'lgan noturg'un vaziyatlarni
yuzaga keltirishi mumkin.
Noverbal muloqot va xulq-atvor to’g’risidagi ilmiy izlanishlar 1872 yilda Charlz
Darvinning “Insonlar va hayvonlarda emotsiyalar ifodasi” nomli asarining nashriyoti
bilan boshlandi. O’sha vaqtdan buyon, so’zlarsiz muloqot va xatti- harakatlarning
turlari, ta’siri va ularning ifoda etilishi bo’yicha ko’plab tadqiqotlar olib borildi.
Ushbu ishoralarning sezilarli darajada o’ta kichikligi bois biz ulardan ongli ravishda
xabardor bo’lmaymiz. Biroq, tadqiqotlar noverbal muloqotning to’qqiz turini, shu
jumladan noverbal belgi va xatti-harakatlarni aniqladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Палуанова, Х. Д. "Инглиз, ўзбек, рус ва қорақалпоқ тилларида экологик
терминларнинг деривацион-семантик принциплари. Филол. ф. док......
дис." (2016).
2.
Палуанова, Халифа Дарибаевна. "Изучение экологических единиц в
английском языке." (2016): 72-72.
