6.
Turapova R. MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNING BADIIY-ESTETIK MADANIYATNI
O’YINLAR ORQALI SHAKLLANTIRISH MUAMMOLARI //Физико-технологического образование. –
2022.
– Т. 4. – №. 4.
7.
Ra’no T., Maftuna B. Variative Approach Based on of Children Dialogic Speech Development
Methodology Improvement //European Journal of Higher Education and Academic Advancement.
– 2023.
– Т. 1. – №. 1. – С. 99-104.
8.Berdieva S. ROLE OF SVETLANA ALEXIEVICH IN THE BOOK OF «THE UNWOMANLY FACE OF
WAR» //InterConf.
– 2020.
9.Sh B. SOLVING PROBLEMS RELATED TO THE TRANSLATION OF TEXTS WITH A HISTORICAL
FOCUS //
Экономика и социум. – 2023. – №. 7 (110). – С. 86-89.
10.
Shonazarova S. BOSHLANG ‘ICH SINF OQUVCHILARIDA GEOGRAFIK TUSHUNCHALARNI
TAKOMILLASHTIRISHNING METODOLOGIK ASOSI //
Молодые ученые. – 2023. – Т. 1. – №. 17. – С.
30-33.
11.Rashidovna S. S. IMPROVING THE FORMATION OF GEOGRAPHICAL CONCEPTS IN THE
TEACHING OF NATURAL SCIENCES IN PRIMARY GRADES //Open Access Repository.
– 2023. – Т. 9.
– №. 10. – С. 93-98.
12.Jurayevich B. O. Ways to Develop Education for Obtaining General Physical Qualities of Young
Wrestlers Through Action Games //Indonesian Journal of Multidiciplinary Research.
– Т. 3. – №. 1. – С.
153-158.
13.
qizi Saydillayeva M. B. MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNING RIVOJLANISHIDA FAOLIYAT
MARKAZLARINING AHAMIYATI //Results of National Scientific Research International Journal.
– 2022. –
Т. 1. – №. 7. – С. 420-424.
14.Imanov B. B. Competences in the quality of education and their organization //ASIAN JOURNAL OF
MULTIDIMENSIONAL RESEARCH.
– 2021. – Т. 10. – №. 5. – С. 419-424.
15.Fazilov O. Y. THE MOTIVATION BASIS OF NAME IN UZBEK AND ENGLISH LANGUAGE LESSONS
//Procedia of Theoretical and Applied Sciences.
– 2023. – Т. 11. – С. 54-58.
IZOHLI LUG‘ATLARDAGI DIALEKTIZMLARNING SHAKLIY-
STRUKTUR TAVSIFI
Nasiba Raimnazarova
,
Termiz davlat pedagogika instituti
dotsenti v.b., f.f.f.d. (PhD)
e-mail: raimnazarova2021@mail.ru
ANNOTATSIYA
Ijtimoiy hayotda tinimsiz sodir bo‘layotgan o‘zgarishlar albatta tilga ham o‘z
ta’sirini o‘tkazmay qolmaydi. Bu esa tilning ayrim birliklarini yo‘qolish xavfi
borligini anglatadi. Xuddi shunday salbiy ta’sir sheva birliklarini yo‘qolib ketishi
bilan ham xarakterlanadi. Dialektlarni saqlab qolish, ularni ommalashtirish uchun
bunday til birliklarini, avvalo shakliy jihatdan tasniflash, tavsiflash zarur. Tilning
elektron korpuslarida formal-struktur tahlil qilingan ma’lumotlar bazasini kiritish,
nafaqat lingvistlar, balki boshqa soha vakllari uchun ham o‘ziga xos ahamiyatga ega
tadqiqotlardan bo‘ladi.
Kalit so‘zlar:
sodda sheva so‘zlari, 5 jildli lug‘at, yasalish asosi, tub sheva so‘zlar,
dialekt, juft sheva so‘zlar, birikma sheva so‘zlar, terminologik, shakliy-struktur.
“Har qanday lug‘at turi uchun so‘zlik muammosi adabiy til va uning
uslublarini chuqur tadqiq qilgan holda hal qilinishi kerak. Bu o‘rinda so‘z yasalishi
va grammatika masalalari, shuningdek, yasama, qo‘shma, juft va qisqartma
so‘zlarning so‘zlikdan joy olishi masalalari ham ilmiy asoslanishi kerak”. Sheva
so‘zlarining shakliy tavsifida uning tub yoki yasama ekanligi uning ma’nosini
chuqrroq anglashga xizmat qilishini inobatga olgan holda yondashish muhimdir.
Olimlarning yasama so‘zlarning lisoniy yoki nutqiy birlik ekanligiga oid
qarashlarini o‘rgangan holda yasama so‘zlarning lisoniy birlik sifatida qaralishi
hamda lug‘atlarda ularning bosh so‘z tarzida berilishi, izohlanishi mustahkam ilmiy
asosga ega ekanligi haqidagi fikr bizningcha ham to‘g‘ri va buni sheva so‘zlar
misolida ham inbatga olish zarur.
Lug‘atlarda berilgan tub sheva so‘zlarning ma’nosini izohlash yasama sheva
so‘zlarining ma’nosini ochib berishdan ko‘ra murakkabroq. Chunki yasama
dialektlarda yasalish asosidan kelib chiqib ma’noni izohlash unchalik qiyin emas.
Tub so‘zlar shaklidagi sheva so‘zlari dialekt sifatida aynan qaysi semasiga ko‘ra
dialektik yukini ko‘tarib turganini izohlash ko‘p jildli izohli lug‘atlarda lug‘at
maqolasining ixcham bo‘lishida jiddiy diqqat-etiborni talab qiladi.
O‘zbek tilining II va V jildli lug‘atlarida mavjud sheva so‘zlarini yuqorida
ko‘rsatilgan struktur turlarini izohlashga harakat qilamiz.
Sodda dialektlar.
Bunday sheva so‘zlari yakka asosli bo‘lib, ularda yaxlit
shakliy hamda semantik tuzilish aks etadi.
O‘zbek sheva so‘zlarida mavjud dialektlar yasalishiga ko‘ra ikki guruhga
ajratish mumkin:
1)
sodda tub dialektlar;
2)
sodda yasama so‘z shaklidagi dialektlar.
2 tomli O‘zbek tilining izohli lug‘atida sodda tub dialektlar:
asp,
biy, boz,
gaza, gez, yel, yog‘, jir, jum, jul
kabi
5 jildli O‘zbek tilining izohli lug‘atida sodda tub sheva so‘zlari: 500 dan ortiq
bo‘lib, garchand boshqa tillardan masalan, fors, arab tillaridan o‘zlashgan bo‘lsa-da
o‘zbek tili shevasida qotib bo‘lgan so‘zlardan iborat masalan, va sh.k.
2 jildli O‘zbek tilining izohli lug‘atida sodda yasama so‘z shaklidagi birliklar:
biylamoq, bodilanmoq, boylov, boldoq, bosiriq, bukraymoq, lopillamoq,
maytarmoq, olg‘ich
5 jildli O‘zbek tilining izohli lug‘atida sodda yasama so‘z shaklidagi +lar:
badlanmoq, bachalik, bitik, borlamoq, yelmoq, ilgir, yo‘qchi, sozchi, kelbatli,
urug‘lamoq, usulchi.
Sheva so‘zlarini yasalish asosi o‘z yoki o‘zlashgan qatlam ekanligiga ko‘ra
guruhlarga ajratib tahlil qilinganda quiydagi holat aniqlandi:
Yasalish asosi o‘z qatlam sheva so‘zlari:
ayanchli, belak, beldov, bitik, bovliq,
bodilanmoq, boylov,bosim, boqim, sozliq, sozchi, surgi, suvlatmoq, talqinchi,
tishovlamoq, tolgul, tomchi, tutatqi, elovlamoq, elovsiz, elovlamoq, elovsiramoq.
Yasalish asosi o‘zlashgan qatlamga oid sheva so‘zlari:
badgo‘y, badraf,
bodparrak, vahmak, go‘psangi, la’li, nag‘magar, choyjo‘sh
kabi. Ushbu sheva
birliklari
asosan
turkcha+forscha,
forscha+forscha,
arabcha+forscha,
forscha+forscha va bir dona xitoy+forscha tarzida ekanligini kuzatishimiz mumkin.
Bunda o‘zlashma qatlam sheva so‘zlari o‘zbek tilining izohli lug‘atida (5 jildli) 1213
taga nisbatan jami 20 ta (1,6 foiz)ni, 2 jildlisida esa jami 820 ta sheva birliklarining
11 tasi (1,3 foiz)ni tashkil qilishini kuzatish mumkin.
Qo‘shma sheva so‘zlar.
Qo‘shma sheva so‘zlari deb qaralayotgan birliklar
birdan ortiq asosdan tarkib topgan va yaxlit bitta tushunchani ifodalashi orqali bitta
so‘zshaklga aylangan holatidir. Yuqorida keltirib o‘tilganidek, sheva so‘zlarining
terminologik o‘rinlarida qo‘shma sheva so‘zlar ko‘p, biroq o‘zbek tilining izohli
lug‘atida juda kam miqdorni tashkil etadi. Ya’ni, bunday shakldagi dialektlar asosan
hunarmandchilik bilan bog‘liq kasblar doirasida ko‘p uchrasa-da, o‘zbek tilining
izohli lug‘atida kam uchraydi. Masalan,
bedapoya, yonyo‘rg‘a, ityaloq, ko‘zbog‘chi,
manzilxona, olapopish, sayisxona
kabi..O‘zbek tilining izohli lug‘atining 5 jildli
variantida jami 46 ta qo‘shma sheva so‘zlari berilgan, bizning hisob-kitoblarmizga
ko‘ra sheva soni 1213 tani tashkil qilgani holda qo‘shma sheva so‘zlari 3.7 foizni
tashkil qiladi.
Juft sheva so‘zlar.
Sheva so‘zlari ham o‘zbek tilining izohli lug‘ati u qadar
ko‘p miqdorni tashkil qilmaydi. Jumladan,
yebir-yesir, otnar-to‘ntar, uyqu-tuyqu,
sallona-sallona, erta-mertan, yashin-topaloq achchiq-tirsiq, o‘q-yoy
kabi. O‘zbek
tilining izohli lug‘ati 5 jildlida jami 20 ta, 2 jildlida jami 13 ta juft so‘zlar mavjud.
Qo‘shma va juft so‘zlarning miqdor jihatidan kam ekanligini dialektologiyada
har bir lug‘aviy birlik ilmiy, rasmiy hamda badiiy uslublardan ko‘ra so‘zlashuv
uslubining foydalanishda nisbatan ixcham, erkin holda qo‘llashga moyillik bilan
izohlashimiz mumkin.
Birikma sheva so‘zlar.
O‘zbek tilining izohli lug‘atida birikma
ko‘rinishidagi sheva so‘zlari mavjud emas. Bizningcha o‘zbek tilning izohli
lug‘atlarida bunday birliklarni ham kiritilishi muhim bo‘lib, bu nafaqat boshqa til
vakllari, balki o‘zimizni til vakllari uchun ham batafsilroq ma’lumot olishlariga
xizmat qilishi bilan alohida ahamiyat kasb etadi. So‘zlashuv uslubiga xos deb
qaraladigan sheva so‘zlarining ekspressiv bo‘yoqdor birliklari ham mavjud bo‘lib, u
nutqda hamda badiiy uslublarda xalqchillikni, voqea-hodisaga o‘ziga xos originallik
ma’nolarini yuklash vazifalarni bajaradi.
Albatta, sheva so‘zlari bevosita so‘zlashuv uslubining asosiy vositasi bo‘lgani
holda ma’no ifodalashda erkin, va betakrordir. O‘zbek tilining izohli lug‘atida sheva
so‘zlarining birgina ma’nosi, ayrim o‘rinlarda ikkita ma’nosi berilib ketgan bo‘lib,
keltirilgan ikkinchi ma’nosi bir hudud nuqtai nazaridan berilgan. Masalan, sheva
so‘zlaridan biri bo‘lgan
do‘lta
so‘zi, “
DO‘LTA
I
shv.
Yumaloqqina, lo‘ppi,
do‘mboq.
Do‘lta bola. Arslonqul uning yumshoq do‘lta yuzini barmoqlari bilan asta
qisib, qal’aga chopdi.
Oybek, Navoiy.
Mana siz, bo‘yingiz pakanaroq, lekin..
judayam do‘lta yigitsiz.
M.M.Do‘st, Lolazor.
DO‘LTA
II
shv.
Qaymoqni qizdirib,
yog‘ini olgandan keyin qozonda qoladigan jizzasimon yeyishli qismi.” tarzida
berilgan bo‘lib, voha viloyatlarida (Qashqadaryo, Surxondaryoda turmushga
chiqmay qolib ketgan qiz, hatti-harakatlari beo‘xshov, qo‘li hech bir ishga
kelishmaydigan yoki uquvsiz sodda odam, Buxoroda o‘smay qolgan bo‘ri bolasi)
kabi ma’nolarni bildiradi.
Xulosa qilib aytsak, o‘zbek tilining izohli lug‘atida berilgan
shv.
pometali
birliklar tuzilishi jihatdan sodda, qo‘shma, juft guruhlariga birlashadi. O‘zbek tili
sheva so‘zlari II jildlichida 820 tani tashkil etgani holda, V jildlida 1213 ta
keltirilgan. Eng muhim jihatlaridan biri shundaki, ilm-fanga hissa qo‘shgan
peshqadam xalqlardan biri bo‘lgan o‘zbek xalqining butun boshli izohli lug‘atida bir
ming ikki yuzdan ortiq sheva so‘zlarning berilishi juda kam miqdor deb o‘ylaymiz.
Sheva so‘zlarini shakliy-struktur jihatdan tahlil qilish, ularni o‘zbek tilining milliy
korpusida jamlash va shu orqali tilni asrash, tadqiqotchilarga kengroq xulosa
chiqarishda xizmat qiladigan ulkan elektron baza tayyorlab berishga erishish hamda
bugunga qadar o‘zbek tili shevalari bo‘yicha chiqarilgan falsafiy, nazariy va amaliy
xulosalarni yangilashga xizmat qilish muhim vazifalardan deb hisoblaymiz.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Зайниддинова Н.Қ. Машғуллик семасига эга бўлган шахс отларининг
лексикографик талқини. Фил.фан.номз… диссертация. – Тошкент, 2004.
2. Неъматов Ҳ., Расулов Р. Ўзбек тили систем лексикологияси асослари. –
Тошкент: Ўқитувчи, 1993. 41-бет. Раҳматуллаев Ш. Тил қурилишининг асосий
бирликлари. – Тошкент: Университет, 2002. – 16-бет.
3. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли. I жилд. – Тошкент: Ўзбекистон
миллий энциклопедияси, 2020. – Б. 196.
4.Urolovich T. F. CHIZMACHILIK DARSLARIDA AMALIY SAN’AT ELEMENTLARIDAN FOYDALANIB
TARKIBIDA
TUTASHMA
ELEMENTLAR
QATNASHGAN
NAQSH
NAMUNALARINI
CHIZISH
//Евразийский журнал права, финансов и прикладных наук. – 2022. – Т. 2. – №. 2. – С. 158-162.
5.Uralovich T. F. FACTORS AFFECTING THE FORMATION PROCESS OF AESTHETIC SKILLS IN
DRAWING LESSONS //International Scientific and Current Research Conferences.
– 2023. – С. 115-119.
6.
Urolovich T. F. CHIZMACHILIK DARSLARIDA AMALIY SAN’AT ELEMENTLARIDAN FOYDALANIB
TARKIBIDA
TUTASHMA
ELEMENTLAR
QATNASHGAN
NAQSH
NAMUNALARINI
CHIZISH
//
Евразийский журнал права, финансов и прикладных наук. – 2022. – Т. 2. – №. 2. – С. 158-162.
7.
Turapova R. B. et al. MAKTABGACHA TAʼLIM TASHKILOTIDAGI BOLALARNI NUTQINI
RIVOJLANTIRISH.
– 2023.
