"
Современные тенденции в развитии науки:
перспективы и практика
"
28
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI PROKURATURA ORGANLARI
TIZIMIDA TERGOV TUZILMALARI FAOLIYATINING TASHKILIY-
HUQUQIY ASOSLARINI TAKOMILLASHTIRISH
Indiaminov Djurabek Sayitovich,
O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi,
Prokuratura organlari tergov
tarmoqlari faoliyati ustidan nazorat boshqarmasi prokurori
mr.lawyer2011@mail.ru
Mamlakatimiz hayotida qonunchilik tizimini isloh qilish borasidagi ishlar
juda katta ahamiyat kasb etadi. Biroq islohotlar muvaffaqiyatli tarzda amalga
oshirilishi va yangi qonunlar xohlaganimizdek natijalarga olib kelishi uchun bosib
o‘tilgan yo‘lni to‘la aniqlash va idrok etish, o‘z tariximizni anglab yetishi
miz lozim.
O‘tmish bugungi kun va kelajak –
bir-
biri bilan chambarchas bog‘langan
mushtarak ildizlar bo‘lib, biz tarixga qanchalik ko‘p murojaat qilsak, bugun va
ertaga nimalar qilishimiz kerakligini yanada ko‘proq tushuna boramiz.
Ta’kidlab o‘tish joizki,
mamlakatimiz hayotida amalga oshirilayotgan
islohotlardan eng yirik va diqqatga sazovorlisi bu sud-huquq islohotlaridir.
Bunda, ayniqsa, mavjud qonunlarni hayotga so‘zsiz tatbiq etish va qo‘llash alohida
ahamiyat kasb etadi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezi
denti Shavkat Mirziyoyevning 2017-yil
22-
dekabrdagi
O‘zbekiston
Respublikasi
Oliy
Majlisiga
yo‘llagan
Murojaatnomasida shu vaqtgacha huquqni muhofaza qiluvchi organlar va sud
idoralarining asosiy vazifasi aksariyat hollarda odamlarni jazolashdan iborat
bo
‘lib kelganligini, endilikda huquq
-
tartibot organlari xodimlari “tekshir
-
tekshir”
va “dedi
-
dedi” qabilidagi gaplar asosida javobgarlikka tortishlari qat’iyan man
etilishini aytib o‘tganlar.
О‘zbе
kist
о
n R
е
spublik
а
si Pr
е
zid
еntining “2022–
2026-yill
а
rg
а
m
о‘ljа
ll
а
ng
а
n
Y
а
ngi
О‘zbе
kist
о
nning t
а
r
а
qqiy
о
t str
а
t
е
giy
а
si t
о‘g‘risidа”gi Fа
rm
о
nid
а
“Huquqni
muhofaza qiluvchi organlarning yangi qiyofasini shakllantirish va ularning
faoliyatini xalq manfaatlari, inson qadr-qimmati, huquq va erkinliklarini samarali
himoya qil
ishga yo‘naltirish” deb nomlangan 17
-
maqsadida qonuniylikni qat’iy
ta’minlovchi, ochiq va adolatli prokuratura faoliyatining mustahkam huquqiy
asoslarini yaratish hamda “Qonun –
ustuvor, jazo
–
muqarrar” tamoyilini bosh
mezonga aylantirish, tezkor-qidiruv va tergov faoliyati ustidan nazoratni
kuchaytirish, fuqarolarning qadr-qimmati va erkinligini samarali himoya qilishning
ta’sirchan mexanizmlarini joriy etish, huquqni muhofaza qiluvchi organlarda
jinoyatlar haqida xabarlarni hisobga olish tizimini tubdan isloh qilish, jinoyatlarni
yashirish holatlarining oldini olishda zamonaviy usullardan foydalanish mazkur
yo‘nalishdagi oldimizda turgan eng muhim islohotlar ekanligi qayd qilingan.
«Современные тенденции в развитии науки:
перспективы и практика»
29
Yangi O‘zbekiston sharoitida jinoyatlarni tergov qilish sohasida malakali
kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash amaliyotini sifat jihatidan yangi
bosqichga olib chiqish, ushbu yo‘nalishga ilg‘or xalqaro standartlar va zamonaviy
axborot texnologiyalarini keng joriy etish hamda huquqni muhofaza qiluvchi
organlarning yuqori mala
kali kadrlarga bo‘lgan ehtiyojini qondirish maqsadida
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 29.11.2022
-
yildagi “Jinoyatlarni tergov
qilish sohasida malakali kadrlarni tayyorlashning sifat jihatidan yangi tizimini
joriy etish to‘g‘risida”gi PF–
257-son Farmoni qabul qilinib, Bosh prokuratura
Akademiyasi negizida O‘zbekiston Respublikasi Huquqni muhofaza qilish
akademiyasi tashkil etilib, unda jinoyatlarni tergov qilish sohasida kadrlarni
amaliyot bilan uzviy bog‘liqligini ta’minlagan holda yagona yondashuv
asosida
tayyorlashga qaratilgan uzluksiz o‘quv tizimi yo‘lga qo‘yilishi belgilandi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev Oliy Majlis va
O‘zbekiston xalqiga Murojaatnomasida tergov sifatini oshirish bo‘yicha ham
tizimli choralar ko‘rish lo
zimligi, tergov shaxsni ayblash uchun emas, jinoyatni
fosh etish orqali haqiqatni aniqlash uchun ishlashi kerakligi, sudda ishlarni
ko‘rishda qatnashadigan alohida prokurorlar korpusi shakllantirilishi, endi
sudlarga jinoyat ishi faqat ayblov xulosasi bilan emas, balki himoyachining fikri
bilan birga qabul qilinishi, ayblanuvchining himoyachidan voz kechishi bo‘yicha
har bir holat prokuror, sud tomonidan sinchiklab o‘rganiladigan tizim joriy
qilinishi, vaqtinchalik saqlash hibsxonalariga olib kelingan barcha shaxslarni
hisobga olishning onlayn tizimi joriy etilishi, yuzni tanish uskunasi o‘rnatilishi
mazkur sohani rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlari sifatida ko‘rsatib o‘tilgan.
Bosh prokuratura tarkibidagi “Prokuratura organlarida tergov tarmoqlari
faoli
yati ustidan nazorat boshqarmasi” va uning hududiy bo‘limlari prokuratura
organlari tomonidan tergovga qadar tekshiruv va dastlabki tergov, shuningdek,
Bosh prokuratura huzuridagi Iqtisodiy jinoyatlarga qarshi kurashish
departamenti organlari tomonidan tergovga qadar tekshiruv, surishtiruv va
tezkor-
qidiruv harakatlarini o‘tkazilishida qonunlarning aniq va bir xilda
bajarilishi ustidan nazoratni olib boradi.
Shu bilan birga, tashkiliy uslubiy, axborot-tahliliy va nazorat tadbirlari
amalga oshiriladi. Boshq
arma tomonidan amalga oshiriladigan ishlar ko‘lamidan
kelib chiqib uning prokuratura organlari tizimida qanchalik ahamiyatli ekanligini
bilish qiyin emas. Jinoyatlarni tergov qilish har doim muhim va ahamiyatli
bo‘lgan. Prokuror, yoxud tergovchilar barcha davrlarda qonun himoyachisi bo‘lib
kelgan. Ammo ularning ham qonunlarga rioya qilishi ustidan kimdir yoki qaysidir
institut nazorat qilishi lozim. Fikrimizning isboti sifatida qadimgi Rim shoiri
Desim Yuniy Yuvenalning “Qo‘riqchilarni kim qo‘riqlaydi” dega
n iborasini
keltirish mumkin.
Jinoyat protsessi dalillarni to‘plash, tekshirish va baholash tergov
harakatlari orqali amalga oshiriladi. “Tergov harakatlari” atamasi jinoyat
-
protsessual qonunchiligimizda ko‘p bora qo‘llanilsa
-da, amaldagi qonunchilikda
"
Современные тенденции в развитии науки:
перспективы и практика
"
30
us
hbu atamaga legal ta’rif berilmagan. Shunga qaramay olimlar tomonidan
mazkur atama xususida so‘z yuritilgan. G‘.A.
Abdumajidov, I.E. Bixovskiy,
S.A. Sheyfer kabi olimlar ayni shu mavzuda ilmiy izlanishlar olib borgan.
G‘.A.
Abdumajidovning ishlari “tergov
harakatlarini tergovchi tomonidan
o‘tkaziladigan barcha protsessual harakatlar deb tushunish mumkin” degan
so‘zlari bilan ham qadrli. I.E.
Bixovskiy tergov harakatlari haqida “tergovchining
hamda qonun bilan vakolat berilgan boshqa shaxsning dastlabki tergov
bosqichida hamda yangi ochilgan holatlarni tergov qilishda dalillarni aniqlash,
tekshirish, qayd etish va olib qo‘yishning jinoyat
-protsessual huquq asosida va
unga muvofiq ravishda amalga oshiradigan bilish faoliyati” degan ta’rifni beradi.
S.A. Sheyfe
r esa “tergov harakati instituti –
bu o‘rganib chiqiladigan hodisaning
izlarida aks ettirilgan isbotlash ma’lumotlarini har tomonlama, to‘la, xolisona
aniqlash va mustahkamlashga qaratilgan bilish, huquqni ta’minlash va tasdiqlash
tadbirlarini o‘tkazish as
oslari, ijro etish shartlari, mazmuni va shakllarini
belgilovchi huquqiy choralar tizimidir”, deb ta’kidlaydi. G‘.M.
Shodiyev “tergov
harakati
–
jinoyat-protsessual qonunida nazarda tutilgan protsessual harakat
bo‘lib, jinoyat ishi bo‘yicha isbotlash
predmeti hisoblanadigan holatlarni aniqlash
vositasi sifatida xizmat qiladigan daliliy ma’lumotlarni to‘plash, tekshirish va
baholashga qaratilgan harakatlardan iborat” degan ta’rifni ilgari suradi.
Yuqoridagi olimlarning barcha fikrlariga qo‘shilish maqsa
dga muvofiq.
Hozirgi kunda amalga oshirilayotgan islohotlarning markazida bo‘lib
turgan prokuraturaning muhim tarkibiy tarmoqlari bo‘yicha bir qator taklif va
tavsiyalar berish mumkin.
O‘zbekiston Respublikasining amaldagi qonunchiligi bo‘yicha “Tergov
h
arakati” atamasiga legal ta’rif berilmagan bo‘lib, bu holat amaliyotda qator
tushunmovchiliklarni keltirib chiqarmoqda. Shu sababli amaliyotdagi ehtiyojdan
kelib chiqqan holda “tergov harakati” atamasiga huquqiy ta’rif berish lozim
bo‘ladi. Shundan kelib chiqib, O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat
-protsessual
kodeksining 87-moddasiga uchinchi qism sifatida quyidagi normani kiritish
maqsadga muvofiq bo‘ladi: “Tergov harakati –
ushbu kodeksda nazarda tutilgan
protsessual harakat bo‘lib, jinoyat ishi bo‘yicha isb
otlash predmeti
hisoblanadigan holatlarni aniqlash vositasi sifatida xizmat qiladigan daliliy
ma’lumotlarni to‘plash, tekshirish va baholashga qaratilgan harakatlardan
iborat”. Bunga qanday zarurat bor degan savol tug‘ilishi mumkin. Albatta,
tergovchining har bir harakati ustidan nazorat olib boriladi. Ammo tergov
harakatlari olib borilishi oqibatida shaxslarning huquqlari cheklanadi, bu esa
tergov harakatlari ustidan alohida tartibda nazoratni kuchaytirish lozim
ekanligini anglatadi. Shu sababli “tergov harakatlari” atamasiga qonunchilikda
ta’rif berib o‘tish lozim bo‘ladi.
Prokuratura organlari tergov tarmoqlari faoliyati ustidan nazorat sohasida
faoliyat olib boruvchi xodimlar soha-
mintaqa tamoyiliga binoan o‘ziga
biriktirilgan hududdagi quyi turuvchi pr
okuraturalarda ishlarning borishini to‘la
«Современные тенденции в развитии науки:
перспективы и практика»
31
va atroflicha o‘rganish maqsadida har oyda kamida bir marotaba muntazam
tarzda shaxsan tashrif buyurishi lozim. Bunda tergovga qadar tekshiruv
materiallari va jinoyat ishlarini bevosita o‘rganish imkoni bo‘ladi. Bu
tadbirni
“Tergov nazorati kuni” deya nomlab, mazkur tadbirni o‘tkazishni majburiy
ko‘rinishga keltirish uchun O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokurorining tegishli
sohaviy buyruqlarida mustahkamlash kerak.
Prokuratura organlarida tergov tarmoqlari faoliyati ustidan nazoratni
tashkiliy-
amaliy tomonlama rivojlantirish ko‘p jihatdan xodimlar soni va
salohiyatiga bog‘liq. Shundan kelib chiqqan holda, boshqarma va uning hududiy
tarmoqlari tarkibiga yangi shtat birliklari ajratish va yangi xodimlar qabul qilish
lozim. Bu hozirgi kunda faoliyat olib borayotgan xodimlar zimmasidagi yuklamani
keskin kamaytirib, nazorat sifatining oshishiga olib keladi. Buning uchun
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 18.04.2017
-
yildagi “Ijtimoiy
-iqtisodiy
islohotlarni amalga oshirish, mamlakatni modernizatsiya qilish, inson huquq va
erkinliklarining ishonchli himoyasini ta’minlashda prokuratura organlarining
rolini kuchaytirish to‘g‘risida”gi PF–
5019-son Farmoni bilan tasdiqlangan
O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi tuzilmasiga “Prokuratura
organlarida tergov tarmoqlari faoliyati ustidan nazorat boshqarmasi”ga
ajratilgan 12 ta shtat birligini 28 taga oshirish, navbatchi qism uchun ajratilgan
3 ta shtat birligini 7 taga oshirishni nazarda tutuvchi o‘zgartirishni kiritish
m
aqsadga muvofiq bo‘ladi.
Jinoyatlar turlarining ko‘payib borishi huquqni muhofaza qiluvchi organlar
faoliyatini ham murakkablashtirmoqda. Ushbu murakkablikni inobatga olib,
O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasining O‘ta og‘ir jinoyatlarni tergov
qi
lish boshqarmasi, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Toshkent shahar, viloyatlar
va ularga tenglashtirilgan prokuraturalarning O‘ta og‘ir jinoyatlarni tergov qilish
bo‘limlari tarkibida kiberjinoyatlarni tergov qilish tarmog‘ini tashkil etish lozim.
Markazda v
a hududlarda mazkur tarmoq faoliyatini yo‘lga qo‘yib, tarmoqqa
axborot texnologiyalari sohasida bilim va ko‘nikmaga ega kadrlarni jalb etish
lozim. Bunda tarmoq uchun boshqarmaga va bo‘limlarga ajratilgan umumiy shtat
birliklaridan tashqari shtat birliklar
i ajratilishi ko‘zda tutilishi kerak.
Ashyoviy dalillarning saqlanishi, topshirilishi (qaytarilishi) va hisobi
yuritilishining, ashyolar saqlash xonasi saqlanishining belgilangan tartibiga rioya
etilishi ustidan nazoratni amalga oshirish maqsadida yuqorida taklif etilgan
“Tergov nazorati kuni” doirasida mavjud holatni tekshirish lozim.
Har yili muntazam tarzda “Tergov amaliyoti” to‘plamini tayyorlash, uning
chop etilishi va nazorat ostidagi tergov tarmoqlariga yetkazilishini
tashkillashtirish vazifasini takomillashtirish lozim. Sababi kundan kunga tergov
sohasiga yangiliklar kirib kelmoqda. Ushbu yangiliklardan o‘z vaqtida boxabar
bo‘lish va amaliyotga o‘z vaqtida joriy qilish maqsadida “Tergov amaliyoti”
to‘plamini har chorak (uch oy) da tayyorlash va chop
etish lozim.
"
Современные тенденции в развитии науки:
перспективы и практика
"
32
Shuni aytish mumkinki, prokuratura organlari tergov tarmoqlari faoliyati
ustidan nazorat sohasi jazo tizimi shakllanishidan boshlab to bugungi kungacha
bo‘lgan davrda dolzarb mavzu sifatida davlat boshqaruvining markazida bo‘lib
keldi. O‘zbek
iston Respublikasining yaqin yillardagi siyosatida ham prokuratura
organlari tergov tarmoqlari faoliyati ustidan nazorat tarmog‘i muhim rol o‘ynashi
reja qilingan. Bu esa sohada faoliyat olib borayotgan xodimlardan ulkan
mas’uliyat va faollik talab qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning O‘zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisiga yo‘llagan Murojaatnomasi.
2017-yil 22-dekabr.
Xalq so‘zi gazetasi;
2.
O‘zbekiston
Respublikasi
Prezidentining
“2022–
2026-yillarga
mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”gi
Farmoni. // Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi. 10.02.2023
-y.,
06/23/21/0085-son;
3.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Jinoyatlarni tergov qilish
sohasida malakali kadrlarni tayyorlashning sifat jihatidan yangi tizimini
joriy etish to‘g‘risida” Farmoni. // Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi,
29.11.2022-y., 06/22/257/1049-son;
4.
Abdumadjidov G. Problemi sovershenstvovaniya predvaritelnogo
rassledovaniya (Otv. red. prof. I.F.Krilov).
–
Fan, 1975.
5.
Bixovskiy I.E. avtoref.
6.
Sheyfer S.A. Sledstvenniye deystviya. Sistema i protsessualnaya forma.
2
–
e izd. ispr. i dop.
–
M.: Yurlitinform, 2001.
7.
G‘.M.Shodiev. Tergov harakatlari ustidan prokuror va sud nazorati. O‘quv
qo‘llanma
.-T.: Bosh prokuratura Akademiyasi, 2019.
