"
Современные тенденции в развитии науки:
перспективы и практика
"
64
TERGOV EKSPERIMENTI TUSHUNCHASI VA VAZIFASI
Baratov Azim Shamsiyevich
Toshkent davlat yuridik universiteti Kriminalistika va sud ekspertizasi
kafedrasi mudiri
baratovazim.75@gmail.com
Annotatsiya.
Ushbu maqolada tergov eksperimentini o‘tkazishni oʻziga xos
xususiyatlari, tamoiylari, usullari va amalga oshirish tartibi, amalga oshiruvchi
subyektlar, tergov eksperimentini o‘tkazishda oʻzaro hamkorlik masalalari bayon
qilingan.
Kalit soʻzlar:
tergov eksperimentini, usullar, kuzatish metodi, versiya,
dalillar, tergov-tezkor choralari.
Аннотатция.
В данной статье излагаются особенности, принципы,
методы и порядок проведения следственного эксперимента, субъекты его
проведения, вопросы взаимодействия при проведении следственного
эксперимента.
Ключевые слова:
следственный эксперимент, методы, метод
наблюдения, версия, доказательства, оперативно
-
следственные мероприятия.
Annotation.
This article describes the features, principles, methods and
procedure for conducting an investigative experiment, the subjects of its conduct,
and issues of interaction during an investigative experiment.
Key words:
investigative experiment, methods, method of observation,
version, evidence, operational investigative measures.
Jinoyatlarni tergov qilish paytida koʻpincha ish uchun ahamiyatga ega
boʻlgan hollarni tajriba yoʻli bilan tekshirishga zaruriyat tugʻiladi.
Tergov eksperimenti mustaqil tergov-protsessual harakati sifatida
Kriminalistika fanining taktika tizimida maʼlum oʻrinni egallaydi. Jinoyat ishini
tergov qilish jarayonida sodir boʻlgan xodisaning ayrim holatlarini va
vaziyatlarini tajriba usulida tekshirish bilan shugʻullanadi.
OʻzR JPKning 1
53-moddasiga muvofiq, surishtiruvchi, tergovchi va sud
guvohlar, jabrlanuvchilar, gumon qilinuvchilar, ayblanuvchilar, sudlanuvchilarning
koʻrsatuvlarini, boshqa dalillarni, shuningdek ish yuzasidan qilingan tusmol,
tekshirilayotgan hodisaga oid muayyan harakatlar, sharoit va holatlarni tiklash
hamda zaruriy tajribalar oʻtkazish orqali tekshirishga haqlidir [1].
Tergov eksperimenti, yaʼni tajriba oʻtkazib ishning turli holatlarini,
muqaddam boʻlib oʻtgan xodisalarni, voqealarni va jinoyat ishiga aloqador boʻ
lgan
hollarni voqeʼlikda haqiqatdan boʻlganini yoki boʻlmaganini aniqlash maqsadida
«Современные тенденции в развитии науки:
перспективы и практика»
65
oʻtkaziladi. Eksperimentning tarkibiy qismi sifatida muqaddam boʻlib oʻtgan
hodisalarni voqeʼlikda, aynan maʼlum sharoitlarda boʻlib oʻtganligi tekshiriladi.
Shuning uchun
tajriba harakatlarini oʻtkazishdan avval oʻsha xodisa voqea boʻlgan
sharoitni tiklab, yaʼni modelini yaratib, tergov eksperimentini oʻtkazish lozim
boʻladi.
Eksperimentni tashkil qilish va oʻtkazish zarurati biror xodisani idrok
qilish, eshitish, muayyan
harakatlarni bajarish, biror xodisalarning sodir boʻlish
sababini tekshirish va xodisaning kelib chiqishi va izlarning xosil boʻlish
sabablarini aniqlash uchun oʻtkaziladi.
Shu bilan birga eksperiment harakatlari qonun normasi chegarasida amalga
oshirilmog
ʻ
i lozim.
Bunday holatda tergovchi oʻzi tergov qilayotgan jinoiy voqeaning ayrim
detallarini sunʼiy tiklash, yaʼni tergov eksperimenti oʻtkazish yoʻli bilan yoki
bevosita kuzatish orqali voqeaning kelib chiqish mexanizmini oʻrganadi. Tergov
eksperimenti as
lida lotincha “experimentum” –
soʻzidan olingan boʻlib, tergovchi
tomonidan bajariladigan tajriba demakdir.
Maʼlumki, tergovchi oʻzi tomonidan tergov harakatlari oʻtkazilayotgan
voqeaning asosiy guvohi boʻlmaydi. Sodir qilingan jinoyatning xarakteri va
ayb
lanuvchilar koʻrsatmasiga binoan, hamda ishdagi mavjud boʻlgan daliliy
ashyolar va boshqa dalillarga asosan muhokama qiladi. Shu bilan birga
tergovchining toʻplangan dalillarni toʻgʻri baholash va tergov olib borilayotgan
jinoyatning sodir qilish holatlari
xaqidagi masalalarni tekshirishda oʻsha
harakatlarni bevosita kuzatish zarurati ham paydo boʻlib qoladi. Lekin jinoyat va
u bilan bogʻliq boʻlgan voqeani bevosita qabul qilish uchun imkoniyat boʻlmaydi,
chunki bu voqea sodir boʻlib tugallangan boʻladi.
Bu
vaqtda tergovchi eksperiment, yaʼni tajriba yoʻli bilan tergovni
qiziqtiradigan holatni qayta tiklash va uni oʻrganish bilan haqiqatda sodir boʻlish
yoki boʻlmasligini tekshiradi.
Tergov eksperimenti jinoyatlarni tergov qilish amaliyotida ishda toʻplangan
dalillarni tekshirish va yangi dalillar topish vositasi sifatida dastlabki tergov,
surishtiruv va sud organlari tomonidan keng qoʻllaniladi.
Oʻzbekiston Respublikasi JPKning 153
-moddasida belgilanishicha: tergov
eksperimenti tajriba harakatlarini oʻtkazishdan iborat boʻlib surishtiruvchi,
tergovchi va sud guvohlar, jabrlanuvchilar, gumon qilinuvchilar, ayblanuvchilar,
sudlanuvchilarning koʻrsatuvlarini, boshqa dalillarni, shuningdek ish yuzasidan
qilingan tusmol, tekshirilayotgan hodisaga oid muayyan harakatlar, sharoit va
holatlar voqelikda xaqiqatdan boʻlganini yoki boʻlmaganligini aniqlash maqsadida
ularni tiklash hamda zaruriy tajribalar oʻtkazish orqali tekshirishga xaqlidir.
Tekshirilayotgan holatlar, guvohlar, jablanuvchilar, jinoyatda gumon
qilinayo
tgan va ayblanuvchilarning koʻrsatuvlaridagi biron hodisani idrok qilish,
eshitish, ayrim harakatlarni bajarish imkoniyati boʻlgan
-
boʻlmaganligini
aniqlashdan iborat.
"
Современные тенденции в развитии науки:
перспективы и практика
"
66
Bundan koʻrinib turibdiki, tergov eksperimentining mohiyati shundaki,
muqaddam boʻlib oʻtgan hodisalarni, jinoyat ishiga aloqador boʻlgan holatlarni
voqealikda haqiqatdan boʻlganligini yoki boʻlmaganligini aniqlash maqsadida,
ular aynan maʼlum sharoitlarda tiklanib tekshiriladi.
Koʻpgina protsessualist olimlar orasida tergov eksperimenti
mustaqil
tergov harakagi emas degan fikrlar mavjud. Ularning fikricha, tergov
eksperimenti, koʻzdan kechirishning bir turi, koʻrinishidan iborat deb
hisoblaydilar. Masalan, ayrim olimlar, tergov eksperimentining tabiatini haqida
“tergov eksperimenti koʻzda
n kechirishning muhim turidan boshqa hech nimani
ifoda etmaydi” degan fikrni bildiradi. Biz bu fikrga qoʻshila olmaymiz, tergov
eksperimenti koʻzdan kechirish tergov harakati bilan oʻxshashlik tomonlari bor,
lekin ular oʻrtasidagi farqlarni quyidagicha izohlaymiz. Koʻzdan kechirishning
asosiy vazifasi koʻzdan kechirish obyektlarini oʻrganish, jinoyat hodisasiga
aloqador boʻlgan jiddiy obyektiv belgilarni aniqlash va qayd etishdan iborat.
Koʻzdan kechirish paytida dalillarning faqat real manbalari oʻrganilad
i, tergov
eksperimenti paytida esa bu real ham ideal manbalar (guvoh, jabrlanuvchi,
ayblanuvchining koʻrsatuvlari) boʻlishi mumkin. Koʻzdan kechirish paytida
tergovchi koʻzdan kechirish vaqtida kuzatilgan va topilgan barcha narsalarni shu
koʻrinishda oʻrganishga va qayd etishga majbur, tergov eksperimenti oʻtkazish
paytida tergov topilganlarni kuzatish va qayd etish bilan chegaralanib qolmaydi,
aksincha oʻrganilayotgan hodisaning muayyan sharoitini qayta tiklaydi, shu bilan
birga maʼlum holat, hodisa maʼlum
sharoitlarda boʻlgan yoki boʻlmaganligini
aniqlash maqsadida tajriba oʻtkazadi.
Tergov eksperimenti jinoyat ishi yuzasidan mavjud boʻlgan maʼlumotlar va
ehtimolga qarshi boʻlmagan fikrlarni tekshirishga qaratilgan boʻlib, ushbu
maʼlumotlar va fikrlar maʼlum sharoitlarda voqelikdagi boʻlganligiga ishonch
hosil qilishga qaratilgan boʻladi.
Agar soʻroq paytida tergovchi faqat soʻroq qilinayotgan shaxsni eshitadi va
soʻroq qilinayotgan shaxsning hikoyasidan goʻyoki haqiqiy maʼlumotlar oladi,
tntuv, koʻzdan kechirish, guvohlantirishda esa hzi ish uchun ahamiyatli boʻlgan
qandaydir predmetlarni, izlarni tergov qilinayotgan hodisa holatlarini kuzatib
boradi, tergov eksperimentida esa haqiqiy maʼlumotlar u yoki bu harakatlar sodir
etilishi imkoniyati bor-
yoʻqligini
bevosita kuzatish, soʻroq qilinuvchi shaxs bergan
koʻrsatuvlar boʻyicha oʻsha oqibatlar kelib chiqishi imkoniyati boʻlgan
-
boʻlmaganligini koʻrib chiqadi.
Eksperiment mazmuni boʻlib doimo tajriba harakatlari hisoblanadi. Tergov
eksperimenti hal qilishi loz
im boʻlgan aniq vazifalar tajribalar xarakterini
belgilaydilar.
Shunday qilib, tergov eksperimenti
–
bu ishdagi toʻplangan dalillarni
tekshirish, yangi dalillar topish, ish uchun muhim ahamiyatga ega boʻlgan ayrim
harakatlar bajarilishining imkoniyati boʻl
gan-
boʻlmaganligi haqidagi tergov
versiyalarini tekshirish va baxolash maqsadida alohida tajriba oʻtkazishdan
iborat tergov harakatidir.
«Современные тенденции в развитии науки:
перспективы и практика»
67
Tergov eksperimentining asosiy vazifasi boshqa tergov harakatlaridan
farqliroq yigʻilgan dalil maʼlumotlarni, ayrim ish
holat, vaziyatlarini qayta tiklash
bilan tekshirishdan iborat. Baʼzi hollarda eksperiment natijasida yangi holatlar
maʼlum boʻlib qolishi va yangi dalillarni vujudga kelishi ham mumkin.
Tergov eksperimentining boshqa tergov harakatlari tizimida tutgan oʻr
ni va
ahamiyatini bilish uchun uning maqsadi haqida tushunchaga ega boʻlishlik lozim.
Tergov eksperimentini oʻtkazish maqsadi
-vazifasi jinoyat ishining tergov
jarayonida toʻplangan maʼlumotlar (soʻroq va boshqa tergov
-tezkor choralari),
jinoyat ishining ay
rim holatlari yuzasidan hosil boʻlgan versiya va boshqa holatlar
haqiqat ekanligini tekshirishdan iboratdir.
Tergov eksperimentining maqsadi quyidagilardan iborat:
a)
ish boʻyicha hosil boʻlgan maʼlumotlarni haqiqiyligini tekshirish;
b) tergov jarayonida shakllangan versiyalarini tekshirish va baholash;
v)
jinoyat sodir qilishga imkoniyat tugʻdirgan sabab va shart
-sharoitlarni
aniqlash;
g) yangi holat va dalillarni aniqlash.
Bu tergov harakatining vazifasiga jinoyatni ochish isbotlash uchun yangi
dalillarni
topish, mustahkamlash va ularni toʻgʻri baholab, ayblov fikriga asos
qilish masalasi ham kiradi.
Tergov versiyalarini aniqlash va baholash tergov eksperimentining muhim
maqsadidan biridir.
Ayrim olimlar tergov eksperimenti dalillarni tekshirish maqsadida
oʻtkazilishini koʻrsatadi, lekin dalillarni faqat eksperiment yoʻli bilan emas, balki
soʻroq tintuv, yuzlashtirish va boshqa tergov harakatlari bilan ham tekshirish
mumkin. Xamma vaqt ham dalillarni tekshirish versiyalarni tekshirishga toʻgʻri
kelavermaydi, chunki dalillar bilan versiyalarni bir-
biri bilan teng qoʻyib
boʻlmaydi. Versiyalar maʼlum belgi
-alomatlar asosida kelib chiqadi va ularni
tekshirgandan soʻng dalil holatiga aylanadi. Versiyalar dalillarga nisbatan
mazmunan kengroq boʻlishi mumkin, lekin
hali tekshirilmasdan turib u tergov
jarayonida haqiqat boʻla olmaydi. Tergov ishini yurgizish jarayonida hosil boʻlgan
versiyalarni albatta turli tergov harakati yordamida, shu jumladan eksperiment
oʻtkazish bilan tekshirilgandan soʻng dalil maqomiga ega boʻladi.
Versiyalar jinoyat hodisasining umumiy yoki ayrim holatlariga taaluqli
boʻlib, qanchalik qatʼiy boʻlmasin ular eksperimenti, yaʼni tajribalar va boshqa
tergov harakatlari yordamida tekshirilgan holdagina haqiqatga aylanib ishning
ayrim holatlariga
tegishli boʻlgan dalil sifatida xizmat qiladi. Bu holda tergov
eksperimentining natijalari yangi dalillarni keltirib chiqarishi va borlarini
haqiqatga mos yoki mos emasligini tasdiqlaydi.
Shuningdek eksperiment faqagina bor dalillar va versiyalarni tekshirish
bilan cheklanmay, eksperiment tajribalari yordamida yangi holatlar ham ochilishi
mumkin.
"
Современные тенденции в развитии науки:
перспективы и практика
"
68
Shunday qilib, hamma tergov eksperimentining maqsadi versiyalarni
tekshirish, chunki versiya uning mantiqiy asosini tashkil qiladi va u versiyaning
toʻgʻri yoki notoʻgʻriligini tasdiqlash uchun amalga oshiriladi. Versiyalarni
tekshirishda eksperimentning mustaqil bir maqsadi tergovchi tomonidan
yigʻilgan dalillarni tekshiribgina qolmay, shu dalillarni tekshirish asosida kelib
chiqqan tergovchining taxminlarini ham tekshirishdir.
Eksperiment jarayonida amalga oshirilgan tekshiruvlar natijasi voqelikka
nisbatan toʻgʻri kelmasdan zid boʻlsa, yaʼni tekshirilayotgan harakatning natijasi
koʻrsatuvdagi holatlarni tasdiqlamasa, natija salbiy, inkor etuvchi boʻlib,
koʻrsatuvdagi maʼlumot notoʻgʻri boʻlib chiqadi[2].
Surishtiruvchi yoki tergovchi tergov qilayotganida, ayblanuvchi va uning
sheriklarini soʻroq qilayotganida tergov ishining faqatgina faktik tomoni
toʻgʻrisida maʼlumot olish bilan cheklanmasdan, shu jinoyat sodir
qilishga nima
majbur qilganligini, fanday shart-sharoitlar jinoyat sodir qilishga imkoniyat
yaratganligini yoki yordam berganligini aniqlashlari kerak. Tergov
eksperimentini ham ana shu holat sabablarini tekshirishga qaratilmogʻi lozim.
Buni quyidagi misol
da koʻramiz:
Televizor oʻgʻirligi ishi boʻyicha ayblanuvchi soʻroqda shunday koʻrsatma
beradi: “Zavoddan chiqib kelayotgan mashinalarni har doim qorovul ustki
tomonlarini tekshiradi, shuning uchun men VAZ markali avtomashinamni
kapotini tagiga ikkita “gorizont” televizorini joylashtirib olib chiqib ketganman,
darvozaning tagida turgan qorovul kapotni tagiga qaramagan edi”. Tergovchi
uning koʻrsatmasini tajriba yoʻli bilan tekshirib koʻradi, eksperiment
oʻtkazilayotganda ayblanuvchi televizorlarni qanday qil
ib kapot tagiga
joylashtirganini koʻrsatadi va bunday qilish mumkinligini isbotlaydi. Oʻtkazilgan
eksperiment natijasi zavod qorovulining ehtiyotsizligi, oʻz ishiga sovuqqonlik
bilan qarashi oʻgʻirlik sodir qilish uchun yaxshigina sharoit tugʻdirganligini
koʻrsatadi. Bu qorovulga nisbatan maʼmuriy tartibda chora koʻrilib, bundan keyin
bunday jinoyatlarni sodir qilishni oldi olinadi.
Shuningdek eksperiment faqatgina bor dalillar va versiyalarni tekshirish
bilan cheklanmay, eksperiment tajribalari yordamida yangi dalillar ham
aniqlanadi.
Tergov eksperimenti oʻtkazish yoʻli bilan yangi dalillar olish mumkinligi
toʻgʻrisida quyidagi misolni keltirishimiz mumkin:
Toshkent shaxridagi xonadonlardan birida oʻgʻrilik sodir etilgan. Uni sodir
qilishda S. gumonlangan
va uni tekshirib koʻrilganda choʻntagidan bir dasta kalit
moslamalari chiqqan. Bu kalitlarni koʻrib tergovchida oʻgʻirlik “shu kalitlar
yordamida sodir qilingan” degan taxmin paydo boʻladi. S.dan topilgan kalitlar
oʻgʻirlik sodir boʻlgan xonadonning eshiklari qulfiga toʻgʻri keladimi
-
yoʻqmi
tekshirish uchun tergovchi eksperiment oʻtkazadi. Eksperimentning natijasida
haqiqatdan kalitlarning biri eshik qulfiga toʻgʻri kelgan, shu bilan birga bir kalit
oʻgʻirlik boʻlgan xonadon boshqasi boʻlgan xonaning eshik
qulfini ochadi.
«Современные тенденции в развитии науки:
перспективы и практика»
69
Shubxalanuvchi S. oʻz aybini boʻyniga oladi va haqiqatdan shu kalitdan foydalanib
yuqorida koʻrsatilgan xonalarning eshiklarini ochib koʻrganligini aytadi.
Oʻtkazilgan eksperimentning natijasida tergov qilinayotgan ish yuzasidan jinoyat
qur
oli aniqlandi va qoʻshimcha ravishda tayyorlanayotgan oʻgʻirlik uchun qurol
(kalit moslamasi)ni tayyorlab qoʻyganligi maʼlum boʻldi.
Xulosa qilib aytadigan boʻlsak, tergov eksperimentini jinoyatlarni tergov
qilish va aybdor shaxslarning aybini fosh etishda, tergovchining tahminlarini
tekshirish va yangi dalillar topishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1. Bazarova D.B. Kriminalistik, darslik T:.2015-yil 213 bet.
2. Norboyev A. Kriminalistik, darslik T:.2003-yil 261 bet.
